PhÇn hai Thùc tr¹ng qu¶n lý thu - chi cña BHXH ViÖt Nam I. Mét vµi nÐt vÒ chÝnh s¸ch BHXH ë ViÖt Nam qua c¸c giai ®o¹n 1. Giai ®o¹n tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®Õn n¨m 1995 Sau khi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 thµnh c«ng, Nhµ níc ta ®· sím quan t©m tíi chÝnh s¸ch BHXH, viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHXH ®îc triÓn khai kh¸ sím. Nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ BHXH ®îc lÇn lît ban hµnh nh: S¾c lÖnh sè 54/SL ngµy 3/11/1945 cña Chñ tÞch chÝnh phñ l©m thêi quy ®Þnh nh÷ng c¨n cø, ®iÒu kiÖn ®Ó c«ng chøc nhµ níc ®îc hëng chÕ ®é hu trÝ; S¾c lÖnh sè 105/SL ngµy 14/06/1946 cña Chñ tÞch níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ Ên ®Þnh viÖc cÊp hu bæng cho c«ng chøc Nhµ níc; S¾c lÖnh sè 76/SL ngµy 20/05/1950 cña Chñ tÞch níc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ trong ®ã cã quy ®Þnh cô thÓ vÒ chÕ ®é thai s¶n, ch¨m sãc y tÕ, tai n¹n lao ®éng, trî cÊp hu trÝ vµ tö tuÊt ®èi víi c«ng chøc Nhµ níc; S¾c lÖnh sè 29/SL ngµy 13/03/1947 vµ S¾c lÖnh 77/SL ngµy 22/05/1950 quy ®Þnh c¸c chÕ ®é trî cÊp èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng, hu trÝ, tö tuÊt ®èi víi c«ng nh©n. §èi tîng BHXH lóc nµy chØ bao gåm hai ®èi tîng lµ c«ng nh©n vµ viªn chøc Nhµ níc, chÝnh s¸ch BHXH bao gåm c¸c chÕ ®é: thai s¶n, èm ®au, tai n¹n lao ®éng, hu trÝ vµ tö tuÊt. Sau khi hoµ b×nh ®îc lËp l¹i ë miÒn B¾c, thi hµnh HiÕn ph¸pn¨m 1959, Héi ®ång ChÝnh phñ ban hµnh §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ c¸c chÕ ®é BHXH ®èi víi c«ng nh©n, viªn chøc Nhµ níc (kÌm theo NghÞ ®Þnh 218/CP ngµy 27/12/1961). Theo §iÒu lÖ t¹m thêi, quü BHXH ®îc chÝh thøuc thµnh lËp vµ thuéc vµo Ng©n s¸ch Nhµ níc. C¸c c¬ quan, doanh nghiÖp Nhµ níc ph¶i nép mét tØ lÖ phÇn tr¨m nhÊt ®Þnh so víi tæng quÜ l¬ng, c«ng nh©n viªn chøc Nhµ níc kh«ng ph¶i ®ãng gãp cho quü BHXH. C¸c chÕ ®é BHXH ®îc thùc hiÖn gåm: èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, mÊt søc lao ®éng, hu trÝ vµ tö tuÊt. Trong thêi kú tõ n¨m 1950 tíi n¨m 1995, cã thÓ chia ra lµm ba giai ®o¹n sau: - Thêi kú 1950 tíi n¨m 1962: t×nh h×nh kinh tÕ, tµi chÝnh giai ®o¹n nµy khã kh¨n nªn quü BHXH cha ®îc thµnh lËp; vÒ chÕ ®é BHXH chØ míi ®îc thùc hiÖn hai chÕ ®é lµ: hu trÝ vµ nghØ mÊt søc. Møc hëng cßn mang tÝnh b×nh qu©n víi tinh thÇn chñ yÕu lµ "®ång cam, céng khæ", cha mang tÝnh chÊt l©u dµi. C¸c kho¶n chi vÒ hu trÝ vµ mÊt søc lao ®éng cßn lÉn lén víi tiÒn l¬ng nªn cßn rÊt khã kh¨n trong c«ng t¸c h¹ch to¸n. Toµn bé chi phÝ cho ho¹t ®éng BHXH ®îc lÊy tõ nguån chi Ng©n s¸ch Nhµ níc, c«ng nh©n viªn chøc khi ®îc 1 hëng trî cÊp BHXH chØ ®îc hëng trî cÊp mét lÇn, víi møc hëng b»ng 1 n¨m c«ng t¸c ®îc mét th¸ng l¬ng, tèi ®a kh«ng qu¸ 6 th¸ng l¬ng (theo ®iÒu 35 S¾c lÖnh 77/SL quy ®Þnh). - Thêi kú tõ n¨m 1962 cho tíi quý II n¨m 1964: giai ®o¹n nµy ®îc ®¸nh dÊu b»ng viÖc ban hµnh §iÒu lÖ t¹m thêi g¾n liÒn víi viÖc qu¶n lý sù nghiÖp BHXH cña Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam (hiÖn nay lµ Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam), theo quy ®Þnh th× Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam chÞu tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn sù nghiÖp BHXH, qu¶n lý viÖc thùc hiÖn 6 chÕ ®é theo §iÒu lÖ t¹m thêi (bao gåm c¸c chÕ ®é: èm ®au, hu trÝ, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, tö tuÊt vµ mÊt søc lao ®éng). Còng theo §iÒu lÖ t¹m thêi nµy, quü BHXH ®· ®îc chÝnh thøc thµnh lËp vµ thuéc vµo Ng©n s¸ch Nhµ níc, nh÷ng ngêi lao ®éng tham gia BHXH kh«ng ph¶i ®ãng gãp vµo quü BHXH, nh÷ng ®¬n vÞ sö dông lao ®éng chØ ph¶i nép mét tû lÖ nhÊt ®Þnh so víi tæng quü l¬ng th¸ng dïng ®Ó chi tr¶ cho nh÷ng ngêi lao ®éng trong ®¬n vÞ. - Thêi kú tõ quý II n¨m 1964 tíi n¨m 1995: giai ®o¹n nµy ®îc ®¸nh dÊu b»ng viÖc ChÝnh phñ ban hµnh NghÞ ®Þnh 31/CP ngµy 20/3/1963 giao tr¸ch nhiÖm qu¶n lý sù nghiÖp BHXH cho 2 tæ chøc lµ: Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam tæ chøc vµ thùc hiÖn 3 chÕ ®é ng¾n h¹n lµ: èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp; Bé Néi vô (nay lµ bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi) qu¶n lý vµ thùc hiÖn 3 chÕ ®é dµi h¹n cßn l¹i. Ngµy 10/07/1965, Héi ®ång ChÝnh phñ ra QuyÕt ®Þnh sè 62/CP giao tr¸ch nhiÖm qu¶n lý mét phÇn quü BHXH cho Bé Néi vô. ChÝnh phñ ban hµnh NghÞ ®Þnh 43/SL ngµy 22/06/1993, quy ®Þnh t¹m thêi vÒ c¸c chÕ ®é BHXH, ®©y lµ mét bíc ®Öm ®Ó tríc hÕt nh»m xo¸ bá t duy bao cÊp trong ho¹t ®éng cña BHXH. NghÞ ®Þnh nµy ®· quy ®Þnh râ ®èi tîng tham gia, ®èi tîng ®îc hëng, c¸c chÕ ®é, nguån h×nh thµnh quü BHXH; NghÞ ®Þnh nµy ra ®êi phï hîp víi nguyÖn väng cña ngêi lao ®éng ë c¸c thµnh phÇn kinh tÕ vµ phï hîp víi c«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ ë níc ta. Tuy nhiªn, do t×nh h×nh kinh tÕ cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n, sè lîng ®èi tîng ®îc hëng chÝnh s¸ch BHXH l¹i ®«ng, v× vËy chÝnh s¸ch BHXH nµy cßn nhiÒu h¹n chÕ, thÓ hiÖn ë mét sè ®iÓm sau ®©y: + C¸c chÕ ®é, chÝnh s¸ch BHXH ®îc qu¶n lý vÉn ph©n t¸n cho hai hÖ thèng thùc hiÖn. HÖ thèng thø nhÊt qu¶n lý c¸c chÕ ®é ng¾n h¹n do Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam qu¶n lý víi ba chÕ ®é (èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp); hÖ thèng thø hai qu¶n lý c¸c chÕ ®é dµi h¹n do ngµnh 2 Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi qu¶n lý víi ba chÕ ®é (hu trÝ, tö tuÊt, mÊt søc lao ®éng). + Nhµ níc hç trî lín tõ Ng©n s¸ch do thu kh«ng ®ñ chi, c¬ chÕ qu¶n lý cha tËp trung thèng nhÊt, ®· ph¸t sinh mét sè kÏ hë trong c¬ chÕ qu¶n lý tµi chÝnh, qu¶n lý ®èi tîng tham gia BHXH nh: c¸c ®èi tîng tham gia BHXH th- êng ®ãng kh«ng ®ñ, t×nh tr¹ng khai man vÒ tuæi vµ thêi gian c«ng t¸c, t×nh tr¹ng tÝnh to¸n quy ®æi thêi gian c«ng t¸c kh«ng hîp lý, qu¶n lý c¸c chÕ ®é thai s¶n, èm ®au, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÌ nghiÖp cßn láng lÎo vµ theo c¬ chÕ kho¸n nªn g©y ra sù l·ng phÝ cho Ng©n s¸ch Nhµ níc, thÊt tho¸t tµi s¶n cña Nhµ níc. + §èi tîng tham gia BHXH cßn bÞ bã hÑp (míi chØ thùc hiÖn ë thµnh phÇn lµ c«ng nh©n, viªn chøc Nhµ níc), cha ®îc më réng ra cho c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. + Mèi quan hÖ gi÷a ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng vµ c¸c c¬ quan tiÕn hµnh BHXH bÞ t¸ch rêi, thiÕu thèng nhÊt, thiÕu sù chÆt chÏ vµ phèi hîp gi÷a c¸c c¬ quan, ban ngµnh. + C¸c chÝnh s¸ch BHXH mang nÆng tÝnh bao cÊp, cha thÓ hiÖn ®îc b¶n chÊt cña ho¹t ®éng BHXH, do ®ã viÖc thùc hiÖn BHXH gÇn nh lµ mét ®Æc ©n cña Nhµ níc ®èi víi ngêi lao ®éng cña m×nh, c¬ chÕ t¹o nguån quü riªng cha cã, viÖc thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH thùc sù lµ g¸nh nÆng ®èi víi Ng©n s¸ch Nhµ níc. 2. Giai ®o¹n tõ n¨m 1995 cho ®Õn nay 2.1. VÒ chÝnh s¸ch BHXH Tríc sù ®æi míi kinh tÕ - x· héi m¹nh mÏ vÒ nhiÒu mÆt, mét thc tÕ kh¸ch quan ®îc ®Æt ra lµ c«ng t¸c BHXH còng cÇng cÇn cã ®îc sù ®æi míi, ®iÒu chØnh cho phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu cña giai ®o¹n míi. Do ®ã, trong thêi gian tõ n¨m 1995 trë l¹i ®©y, Nhµ níc ®· ban hµnh c¸c v¨n b¶n vÒ BHXH, bao gåm: - NghÞ ®Þnh sè 12/CP ngµy 26/01/1995 cña ChÝnh phñ ban hµnh §iÒu lÖ BHXH ¸p dông ®èi víi c«ng nh©n, viªn chøc Nhµ níc vµ mäi ngêi lao ®éng theo lo¹i h×nh BHXH b¾t buéc ®Ó thùc hiÖn thèng nhÊt trong c¶ níc. C¸c chÕ ®é BHXH ®îc qui ®Þnh trong NghÞ ®Þnh 12/CP bao gåm: chÕ ®é trî cÊp èm ®au, thai s¶n, hu trÝ, tö tuÊt, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp; nh vËy, so víi chÝnh s¸ch BHXH cò, §iÒu lÖ BHXH míi nµy chØ cßn thùc hiÖn n¨m chÕ ®é thay v× s¸u chÕ ®é, viÖc bá chÕ ®é trî cÊp mÊt søc lao ®éng ®îc c¶ ngêi sö dông lao ®éng vµ ngêi lao ®éng ®Òu ®ång t×nh ñng hé. 3 Theo quy ®Þnh cña §iÒu lÖ BHXH míi th× nh÷ng ®èi tîng sau ®©y ph¶i tham gia BHXH b¾t buéc lµ: + Ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc. + Ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp thuéc c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ngoµi quèc doanh cã sö dông tõ 10 lao ®éng trë lªn. + Ngêi lao ®éng ViÖt Nam lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi, khu chÕ xuÊt, khu c«ng nghiÖp, trong c¸c tæ chøc, c¬ quan níc ngoµi hoÆc tæ chøc quèc tÕ t¹i ViÖt Nam, trõ trêng hîp §iÒu íc quèc tÕ mµ n- íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam tham gia ký kÕt cã quy ®Þnh kh¸c. + Ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c tæ chøc kinh doanh dÞch vô thuéc c¬ quan hµnh chÝnh, sù nghiÖp, c¬ quan §¶ng, ®oµn thÓ. + Ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp, c¸c tæ chøc dÞch vô thuéc lùc lîng vò trang. + Ngêi gi÷ chøc vô d©n cö, bÇu cö lµm viÖc trong c¸c c¬ quan qu¶n lý Nhµ níc, §¶ng, ®oµn thÓ tõ Trung ¬ng ®Õn cÊp huyÖn. + C«ng chøc, viªn chøc Nhµ níc lµm viÖc trong c¸c c¬ quan hµnh chÝnh sù nghiÖp; ngêi lµm viÖc trong c¸c c¬ quan §¶ng, ®oµn thÓ tõ Trung ¬ng ®Õn cÊp huyÖn. C¸c ®èi tîng ®i häc, thùc tËp, c«ng t¸c ®iÒu dìng trong vµ ngoµi níc mµ vÉn hëng tiÒn l¬ng hoÆc tiÒn c«ng th× còng thuéc ®èi tîng thùc hiÖn BHXH b¾t buéc. - NghÞ ®Þnh 19/CP ngµy 16/02/1995 cña ChÝnh phñ vÒ viÖc thµnh lËp c¬ quan BHXH ViÖt Nam. Tõ ngµy 1/10/1995, hÖ thèng BHXH ViÖt Nam bíc vµo ho¹t ®éng trªn ph¹m vi toµn quèc, sù ra ®êi vµ h×nh thµnh cña BHXH ViÖt Nam lµ mét bíc ngoÆt lín, quan träng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña BHXH ViÖt Nam trong giai ®o¹n míi. - NghÞ ®Þnh sè 45/CP ngµy 15/07/1995 cña ChÝnh phñ ban hµnh §iÒu lÖ BHXH ®èi víi sü quan, qu©n nh©n chuyªn nghiÖp, h¹ sü quan, binh sü qu©n ®éi nh©n d©n vµ c«ng an nh©n d©n. C¸c chÕ ®é trong §iÒu lÖ BHXH ¸p dông cho lùc lîng vò trang nµy gåm cã: chÕ ®é trî cÊp èm ®au, chÕ ®é thai s¶n, chÕ ®é tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, chÕ ®é hu trÝ vµ chÕ ®é tö tuÊt. - NghÞ ®Þnh sè 09/1998/N§-CP ngµy 23/01/1998 cña ChÝnh phñ ban hµnh söa ®æi, bæ sung NghÞ ®Þnh 50/CP ngµy 26/07/1995 cña ChÝnh phñ vÒ chÕ ®é sinh ho¹t phÝ ®èi víi c¸n bé x·, phêng, thÞ trÊn. - NghÞ ®Þnh sè 73/1998/N§-CP ngµy 19/08/1999 cña ChÝnh phñ vÒ chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch x· héi ho¸ ®èi víi c¸c ho¹t ®éng trong lÜnh vùc gi¸o 4 dôc, y tÕ, v¨n ho¸, thÓ thao. Quy ®Þnh ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c c¬ së ngoµi c«ng lËp trong c¸c c¸c lÜnh vùc kÓ trªn ®îc tham gia vµ hëng mäi quyÒn lîi nh ngêi lao ®éng trong c¸c ®¬n vÞ c«ng lËp. - NghÞ ®Þnh 52/1999/N§-CP cña ChÝnh phñ quy ®Þnh ngêi lao ®éng vµ chuyªn gia ViÖt Nam ®i lµm viÖc cã thêi h¹n ë níc ngoµi ph¶i tham gia BHXH b¾t buéc vµ ®îc hëng c¸c chÕ ®é hu trÝ vµ tö tuÊt. - QuyÕt ®Þnh sè 37/2001/Q§-TTg cña Thñ tíng ChÝnh phñ vÒ viÖc nghØ dìng søc, phôc håi søc khoÎ cho ngêi lao ®éng tham gia BHXH; quy ®Þnh thùc hiÖn chÕ ®é nghØ dìng søc, phôc håi søc khoÎ ®èi víi ngêi lao ®éng tham gia BHXH cã tõ ®ñ 3 n¨m trë lªn t¹i c¬ quan, ®¬n vÞ mµ bÞ suy gi¶m søc khoÎ; sau khi ®iÒu trÞ do èm ®au, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp mµ cha phôc håi søc khoÎ hoÆc lao ®éng n÷ yÕu søc khoÎ sau khi nghØ thai s¶n. Trong giai ®o¹n nµy, sù thay ®æi quan träng nhÊt trong qu¶n lý BHXH lµ viÖc quü BHXH ®îc qu¶n lý tËp trung thèng nhÊt víi mét ngµnh qu¶n lý vµ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch vÒ BHXH cña Nhµ níc. ViÖc tËp trung qu¶n lý t¹o ra sù thèng nhÊt trong c¸c ho¹t ®éng BHXH, viÖc chØ ®¹o, phèi hîp, kÕt hîp c¸c ho¹t ®éng BHXH ®îc chÝnh x¸c nhÞp nhµng, tr¸nh ®îc sù ph©n t¸n trong ho¹t ®éng BHXH nh ë giai ®o¹n tríc n¨m 1995. 2.2. VÒ viÖc tæ chøc thùc hiÖn §Ó triÓn khai viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch vµ chÕ ®é BHXH, ChÝnh phñ ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh sè 19/CP ngµy 16/02/1995 vÒ viÖc thµnh lËp BHXH; ngµy 26/09/1995, ChÝnh phñ ban hµnh QuyÕt ®Þnh 606/TTg ban hµnh quy chÕ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña BHXH ViÖt Nam, theo ®ã "BHXH ViÖt Nam ®îc thµnh lËp trªn c¬ së thèng nhÊt c¸c tæ chøc c¸c tæ chøc BHXH hiÖn nay ë Trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng do hÖ thèng Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi vµ Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam ®ang qu¶n lý gióp Thñ tíng ChÝnh phñ chØ ®¹o, qu¶n lý quü BHXH vµ thùc hiÖn c¸c chÕ ®é, chÝnh s¸ch BHXH theo ph¸p luËt cña Nhµ níc". BHXH ViÖt Nam ®îc ®Æt díi sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña Thñ tíng ChÝnh phñ, chÞu sù qu¶n lý Nhµ níc cña Bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi, c¸c c¬ quan Nhµ níc vÒ c¸c lÜnh vùc cã liªn quan vµ sù gi¸m s¸t cña c¸c tæ chøc c«ng ®oµn; còng theo ®ã, tæ chøc bé m¸y cña BHX ViÖt Nam ®îc tæ chøc nh sau: - Héi ®ång Qu¶n lý BHXH ViÖt Nam lµ c¬ quan qu¶n lý cao nhÊt cña BHXH ViÖt Nam. - BHXH ViÖt Nam ®îc tæ chøc thµnh hÖ thèng tõ Trung ¬ng tíi ®Þa ph- ¬ng, gåm cã: 5 + CÊp Trung ¬ng: BHXH ViÖt Nam + CÊp tØnh, thµnh phè trùc thuéc Trung ¬ng lµ BHXH tØnh, thµnh phè trùc thuéc BHXH ViÖt Nam. + CÊp quËn, huyÖn, thÞ x·, thµnh phè trùc thuéc tØnh lµ BHXH quËn, huyÖn trùc thuéc BHXH tØnh. II. Thùc tr¹ng qu¶n lý ho¹t ®éng thu - chi BHXH ë ViÖt Nam giai ®o¹n tríc n¨m 1995 1. Thùc tr¹ng qu¶n lý thu - chi BHXH 1.1. Thu BHXH Theo NghÞ ®Þnh 218/CP ngµy 27/12/1961 quy ®Þnh Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam (nay lµ Tæng liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam) qu¶n lý toµn bé sù nghiÖp BHXH cña c¸n bé, c«ng nh©n, viªn chøc Nhµ níc. Theo quy ®Þnh, Tæng c«ng ®oµn ViÖt Nam thùc hiÖn thu 4,7% so víi tæng quü tiÒn l¬ng ®Ó h×nh thµnh quü BHXH. ChÝnh v× vËy, Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam ra QuyÕt ®Þnh 364 ngµy 2/4/1962 x©y dùng nguyªn t¾c qu¶n lý vµ ph©n cÊp viÖc thu chi BHXH. C«ng t¸c qu¶n lý thu BHXH ®îc quy ®Þnh cô thÓ cho tõng cÊp theo nguyªn t¸c cÊp trªn duyÖt dù to¸n cña cÊp díi theo hµng quý, hµng n¨m. ViÖc thu nép BHXH tõ c¸c cÊp c«ng ®oµn c¬ së lªn c¸c ®¬n vÞ c«ng ®oµn cÊp trªn ®îc tÝnh theo ph¬ng ph¸p thu chªnh lÖch gi÷a sè ph¶i nép vµ sè t¹m øng chi cho c¸c chÕ ®é BHXH. Do ph¬ng thøc thu nh vËy ®· ®¸p øng ®îc mét sè yªu cÇu vÒ qu¶n lý, phï hîp víi thùc tÕ tæ chøc c¸n bé vµ tr×nh ®é, n¨ng lùc qu¶n lý cña c¸n bé. Sau ®ã, Héi ®ång ChÝnh phñ ban hµnh tiÕp NghÞ ®Þnh 31/CP ngµy 20/03/1963 ®iÒu chØnh l¹i tr¸ch nhiÖm qu¶n lý quü BHXH vµ c¸c chÕ ®é. Theo ®ã, Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm tæ chøc vµ chØ ®¹o thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH ng¾n h¹n, bao gåm: chÕ ®é èm ®au thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp vµ qu¶n lý sù nghiÖp BHXH. Do ®ã, Tæng C«ng ®oµn chØ thu BHXH ë ba chÕ ®é nh trªn. Còng theo NghÞ ®Þnh 31/CP, ChÝnh phñ giao cho Bé Néi vô (nay lµ Bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi) qu¶n lý ba chÕ ®é dµi h¹n: chÕ ®é hu trÝ, tö tuÊt vµ mÊt søc lao ®éng. §Ó thùc hiÖn viÖc ph©n ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn c«ng t¸c BHXH gi÷a hai c¬ quan trªn, Héi ®ång ChÝnh phñ cã QuyÕt ®Þnh 62/CP ngµy 10/07/1964 vÒ viÖc trÝch phÇn quü BHXH giao cho Bé Néi vô (nay lµ Bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi) qu¶n lý. Theo ®ã, Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam chØ thùc hiÖn thu 3,7% so víi tæng quü tiÒn l¬ng cña c«ng nh©n, viªn chøc. KÓ tõ ngµy 01/01/1986, møc thu ®îc n©ng lªn lµ 5% so víi tæng quü tiÒn l¬ng cña c¸n bé, c«ng nh©n, viªn chøc Nhµ níc ®îc quy ®Þnh t¹i QuyÕt ®Þnh 131/H§BT 6 ngµy 30/10/1986 cña Héi ®ång Bé trëng, Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam chØ thùc hiÖn thu theo tû lÖ nµy ®Õn khi giao tr¸ch nhiÖm qu¶n lý thu - chi cho hÖ thèng BHxH ViÖt Nam míi thµnh lËp (1/7/1995) thùc hiÖn. Møc thu BHXH thêi kú nµy cã nhiÒu thay ®æi nh: ë NghÞ ®Þnh218/CP cßn cã hiÖu lùc th× møc thu lµ 1%, sau ®ã ®îcn©ng lªn 10% khi thùc hiÖn QuyÕt ®Þnh 40/H§BT ngµy 16/03/1988 cña Héi ®ång Bé trëng, møc thu l¹i ®- îc n©ng tiÕp lªn 15% ë thêi kú thi hµnh NghÞ ®Þnh 43/CP ngµy 22/06/1995. C«ng t¸c thu BHXH chñ yÕu thuéc tr¸ch nhiÖm cña ngµnh Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi, tuy nhiªn do mét sè nguyªn nh©n kh¸c nhah (vÒ bé m¸y, c¸n bé, c¸ch thøc chØ ®¹o…) nªn mét m×nh ngµnh Lao ®éng - Th ¬ng binh vµ X· héi kh«ng thÓ hoµn thµnh ®îc c«ng t¸c thu BHXH, do dã mµ ngµnh Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ph¶i ký kÕt hîp ®ång thu BHXH th«ng qua c¸c c¬ quan Tµi chÝnh, ThuÕ, Kho b¹c. Khi c¸c c¬ quan nµy hoµn thµnh xong tr¸ch nhiÖm thu BHXH theo hîp ®ång ®· ký kÕt víi ngµnh Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi th× b¶n th©n hä còng ®îc nhËn mét kho¶ng lÖ phÝ thu tõ 0,25 ®Õn 0,5% tÝnh trªn tæng sè tiÒn thùc thu BHXH. Víi ph¬ng thøc thu nh trªn, c¬ quan qu¶n lý thu BHXH kh«ng n¾m ch¾c ®îc ®èi tîng, dÉn tíi viÖc thu BHXH ®¹t hiÖu qu¶ thÊp, nguyªn t¾c thu ®óng, thu ®ñ kh«ng cßn ®îc tu©n thñ nghiªm tóc. ChÝnh v× vËy, trong tê tr×nh lªn Thñ tíng ChÝnh phñ sè 01/L§TBXH- BHXH ngµy 29/01/1993 vÒ viÖc c¶i c¸ch chÕ ®é, chÝnh s¸ch BHXH cña bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ®· cã ®o¹n nhËn xÐt vÒ c«ng t¸c thu BHXH nh sau: "Theo quy ®Þnh hµng th¸ng, c¸c c¬ quan, c¸c ®¬n vÞ ®ãng 15% tæng quü tiÒn l¬ng ®Ó thùc hiÖn BHXH, trong ®ã phµn Nhµ níc thu theo kÕ ho¹ch lµ 8%, nhng trªn thùc tÕ chØ thu ®îc 20% cña 8% ®Ó chi cho c¸c chÕ ®é hu trÝ, mÊt søc lao ®éng vµ tiÒn tö tuÊt; cßn l¹i 2% ®Ó l¹i c¬ së trî cÊp khã kh¨n; Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam thu 5% ®Ó chi cho ba chÕ ®é èm ®au, thai s¶n, nªn møc thu ®îc qu¸ thÊp, Ng©n s¸ch Nhµ níc cÊp bï n¨m sau cao h¬n n¨m tríc". Trong thêi kú nµy, viÖc thu BHXH h×nh thµnh quü BHXH kh«ng ®óng víi nh÷ng néi dung, b¶n chÊt cña nã, NghÞ ®Þnh 218/CP quy ®Þnh "Quü BHXH cña Nhµ níc lµ quü ®éc lËp thuéc Ng©n s¸ch Nhµ níc" (®iÒu 66), nh vËy nguån thu BHXH còng chØ lµ mét trong nh÷ng nguån thu cña Ng©n s¸ch Nhµ níc mµ cha ®îc ph¶n ¸nh ®óng néi dung thu cña nã. Ngay t¹i NghÞ ®Þnh 43/CP ngµy 22/06/1993 còng cã quy ®Þnh "Quü BHXH ®îc qu¶n lý thèng nhÊt theo chÕ ®é tµi chÝnh cña Nhµ níc, h¹ch to¸n ®éc lËp vµ ®îc Nhµ níc b¶o 7 hé", tuy nhiªn do hÖ thèng tæ chøc bé m¸y qu¶n lý kh«ng theo ngµnh däc (c¸c phßng Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi thuéc Uû ban nh©n d©n c¸c huyÖn; c¸c Së lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi thuéc Uû ban Nh©n d©n tØnh, thµnh phè), ph¬ng thøc thùc hiÖn thu BHXH kh«ng thèng nhÊt, thiÕu sù ®ång bé, cha phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu thùc tÕ ®Æt ra, do ®ã mµ viÖc thu BHXH thêi kú nµy còng cha thùc sù ph¶n ¸nh ®óng ®îc b¶n chÊt cña viÖc thu BHXH. 1.2. Chi BHXH Theo NghÞ ®Þnh 218/CP ngµy 21/12/1961, ChÝnh phñ giao cho Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam qu¶n lý quü còng nh sù nghiÖp BHXH, Tæng c«ng ®oµn ViÖt Nam vµ Ng©n hµng Nhµ níc ViÖt Nam chÞu tr¸ch nhiÖm lËp kÕ ho¹ch thu chi BHXH vµ thùc hiÖn viÖc chi tr¶ trî cÊp BHXH theo c¸c quy ®Þnh cña Nhµ níc. Theo §iÒu lÖ BHXH lóc ®ã th× quü BHXH bao gåm nh÷ng kho¶n chi sau ®©y: - Chi tr¶ 6 chÕ ®é trî cÊp BHXH bao åm: chÕ ®é èm ®au, chÕ ®é tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, chÕ ®é thai s¶n, chÕ ®é hu trÝ, chÕ ®é tö tuÊt vµ chÕ ®é nghØ mÊt søc lao ®éng. - Chi cho ho¹t ®éng qu¶n lý vµ c¸c ho¹t ®éng sù nghiÖp, bao gåm: chi tr¶ l¬ng vµ c¸c kho¶n phóc lîi cho c¸n bé, c«ng nh©n viªn chøc trong ngµnh; chi phÝ qu¶n lý; chi phÝ söa ch÷a nhá; chi phÝ ®Çu t x©y dùng c¬ b¶n; chi phÝ nu«i dìng cho nh÷ng ngêi hëng trî cÊp hu trÝ vµo c¸c nhµ dìng l·o; chi phÝ kh¸c (nh chi phÝ cho c¸n bé c«ng nh©n viªn nghØ ng¬i, nghØ m¸t…). Ngµy 20/03/1963, ChÝnh phñ ban hµnh NghÞ ®Þnh 31/CP ®iÒu chØnh l¹i tr¸ch nhiÖm qu¶n lý quü BHXH vµ chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH. Theo ®ã, quü BHXH vµ sù nghiÖp BHXH tõ n¨m 1963 tíi n¨m 1995 do hai ngµnh qu¶n lý, quü BHXH lµ mét bé phËn n»m trong Ng©n s¸ch Nhµ níc. Chi cho c¸c chÕ ®é BHXH vÉn theo c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp, nÕu thiÕu bao nhiªu th× ®îc Ng©n s¸ch Nhµ níc bï ®¾p bÊy nhiªu. Ngêi lao ®éng chØ cÇn ®îc vµo biªn chÕ Nhµ níc lµ cã quyÒn ®îc hëng BHXH. Bé Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ®îc quyÒn thu 1% tæng quü l¬ng tiÒn ®ãng gãp BHXH chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é dµi h¹n (tö tuÊt, hu trÝ vµ mÊt søc lao ®éng), Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam ®îc thu 3,7% tæng quü tiÒn l¬ng chi cho chÕ ®é ng¾n h¹n (thai s¶n, èm dau, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp). Do sù t¸ch biÖt vÒ qu¶n lý sù nghiÖp BHXH cho hai tæ chøc nªn viÖc chi BHXH, viÖc thùc hiÖn c«ng t¸c BHXH ph©n t¸n kh«ng tËp trung, viÖc qu¶n lý ho¹t ®éng thu chi còng gÆp nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh. 2. Thùc tr¹ng c©n ®èi thu - chi BHXH 8 Trong nh÷ng n¨m ®Çu ngµnh Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi tiÕp nhËn qu¶n lý ho¹t ®éng BHXH ë nh÷ng chÕ ®é dµi h¹n, tû lÖ thu BHXH so víi chi BHXH ®¹t møc t¬ng ®èi, do ®ã Ng©n s¸ch Nhµ níc chØ ph¶i hç trî mét phÇn nhá. Tuy nhiªn, tõ nh÷ng n¨m 70 trë ®i th× t×nh h×nh c©n ®èi thu chi quü BHXH cµng trë nªn thiÕu hôt trÇm träng, Ng©n s¸ch Nhµ níc kh«ng ph¶i lµ trî cÊp khi quü BHXH gÆp khã kh¨n n÷a mµ gÇn nh g¸nh toµn bé; tõ nh÷ng n¨m 70 trë ®i, tû lÖ thu so víi chi ®· trë nªn rÊt nhá, Ng©n s¸ch Nhµ níc hç trî thêng xuyªn trªn 80% so víi chi. Sang nh÷ng n¨m 80, t×nh h×nh c©n ®èi thu chi quü BHXH cµng trë nªn trÇm träng, gÇn nh Ng©n s¸ch Nhµ níc ®· g¸nh toµn bé g¸nh nÆng vÒ BHXH, cã lóc ®Ønh ®iÓm ®· lªn tíi 97,66% so víi chi BHXH. Do ®ã, ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng béi chi quü BHXH nªn Héi ®ång Bé tr- ëng (nay lµ ChÝnh phñ) ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh 236/CP ngµy 18/9/1985 n©ng møc thu tõ 4,7% lªn 13%, trong ®ã 8% chi tr¶ cho ba chÕ ®é dµi h¹n co ngµnh Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi qu¶n lý, cßn l¹i do Tæng C«ng ®oµn ViÖt Nam qu¶n lý ®Ó chi tr¶ cho ba chÕ ®é ng¾n h¹n. MÆc dï ®· n©ng møc thu nh- ng t×nh tr¹ng thu kh«ng ®ñ chi, béi chi vÉn tiÕp tôc, tuy vÒ møc ®é cã gi¶m ®i Ýt nhiÒu. Tõ n¨m 1988 trë ®i t×nh tr¹ng béi chi cã xu híng gi¶m xuèng, nguån kinh phÝ chi tr¶ tõ Ng©n s¸ch Nhµ níc ®· gi¶m nhng vÉn ë møc cao, thu BHXH ®· chiÕm tû lÖ cao h¬n so víi chi nhng vÉn cßn ë møc thÊp. ViÖc ®Ó hai c¬ quan qu¶n lý BHXH lµm ph©n t¸n ho¹t ®éng BHXH, h¹n chÕ trong viÖc phèi hîp c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt trong thu, chi BHXH. 3. Nh÷ng tån t¹i, nguyªn nh©n ¶nh hëng tíi c«ng t¸c thu - chi BHXH trong giai ®o¹n tríc n¨m 1995. - Chóng ta võa tho¸t khái cuéc chiÕn tranh l©u dµi, ®Êt níc ®· gÇn nh kiÖt quÖ v× chiÕn tranh; toµn §¶ng, toµn d©n ®· dèc hÕt søc lùc ®Ó ®i tíi th¾ng lîi cuèi cïng. Bªn c¹nh ®ã, hËu qu¶ ®Ó l¹i cÇn kh¾c phôc lµ rÊt lín, kh«ng ph¶i táng mét thêi gian ng¾n mµ cã thÎ gi¶i quyÕt triÖt ®Ó tÊt c¶ mäi tæn thÊt cña cuéc chiÕn tranh. Trong khi ®ã, chóng ta l¹i ph¶i chÞu sù cÊm vËn bÊt c«ng tõ phÝa Mü vµ c¸c thÕ lùc thï ®Þch, quan hÖ ngo¹i giao còng nh quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i bÞ bã hÑp, chñ yÕu víi khèi c¸c níc x· héi chñ nghÜa, do ®ã chóng ta kh«ng thÓ cã ®îc sù gióp ®ì cña toµn thÓ céng ®ång thÕ giíi mµ chØ bã hÑp trong mét sè quèc gia thuéc khèi x· héi chñ nghÜa. V× vËy, chóng ta kh«ng cã ®iÒu kiÖn tèt ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, ¶nh hëng rÊt lín tíi viÖc ph¸t triÓn cña ®Êt níc nãi chung vµ sù nghiÖp BHXH nãi riªng. 9 - §ång thêi, m« h×nh vµ c¬ chÕ qu¶n lý cña chóng ta kh«ng phï hîp, do ®ã ¶nh hëng kh«ng nhá tíi ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi nãi chung vµ ho¹t ®éng BHXH nãi riªng. Sau mét thêi gian dµi qu¶n lý nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ quan liªu bao cÊp, tr× trÖ lµ "c¨n bÖnh" kh«ng chØ trong lÜnh vùc BHXH mµ cßn diÔn ra trong qu¶n lý hµnh chÝnh, kinh tÕ, t tëng lµ sù û l¹i, tr«ng chê vµo Nhµ níc, thiÕu ý thøc tù gi¸c trong c¸c ho¹t ®éng nãi chung. - ViÖc mÊt c©n ®èi thu - chi BHXH ë nh÷ng n¨m 70 vµ 80 còng mét phÇn do Nhµ níc thùc hiÖn qu¸ tr×nh tinh gi¶m biªn chÕ, gi¶m ®é tuæi nghØ h÷u, sè ®èi tîng nghØ mÊt søc lao ®éng kh¸ lín nªn sè chi ngµy cµng gia t¨ng, trong khi ®ã sè thu l¹i theo chiÒu híng gi¶m dÇn. - ChÝnh s¸ch BHXH ®îc x©y dùng vµ ¸p dông thiÕu ®ång bé, cha phï hîp víi hoµn c¶nh cô thÓ. V× vËy, c¸c v¨n b¶n, chÕ ®é BHXH m¾c ph¶i nh÷ng sai sãt cøng nh¾c vµ nhiÒu kÏ hë trong thêi gian nµy. ViÖc vËn dông nh÷ng v¨n b¶n ®Ó ®iÒu chØnh, ¸p dông cho tõng ngêi nhiÒu khi cßn phô thuéc vµo ý chÝ chñ quan cña nh÷ng ngêi trùc tiÕp thi hµnh, ®iÒu nµy g©y ra kh«ng Ýt nh÷ng phøc t¹p, khã kh¨n trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch BHXH nãi chung vµ ho¹t ®éng thu, chi BHXH nãi riªng; ®iÓn h×nh cã nh÷ng c¸n bé kÐm n¨ng lùc, mÊt phÈm chÊt ®· lîi dông g©y thiÖt h¹i tíi lîi Ých cña ngêi lao ®éng, uy tÝn cña ngµnh BHXH, thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt cho quü BHXH, Ng©n s¸ch Nhµ níc Nguyªn nh©n chñ yÕu cña t×nh tr¹ng trªn lµ do n¨ng lùc, tr×nh ®é qu¶n lý vµ x©y dùng hÖ thèng v¨n b¶n, ph¸p luËt cßn cã nhiÒu bÊt cËp, kh«ng theo kÞp víi diÔn biÕn cña thùc tÕ c«ng t¸c BHXH ®Æt ra, v× vËy khi n¶y sinh mét vÊn ®Ò víng m¾c th× c¸ch thøc ®iÒu chØnh, bæ sung c¸c v¨n b¶n l¹i hÕt søc thiÕu kho häc, ch¾p v¸ vµ kh«ng ®ång bé,t¹o ra nh÷ng kÏ hë trong luËt ph¸p ®Ó nh÷ng ngêi thùc hiÖn cã thÓ l¸ch luËt. - Thêi kú tríc n¨m 1993, chÝnh s¸ch BHXH ®îc x©y dùng ®an xen víi nhiÒu chÝnh s¸ch x· héi kh¸c nh chÝnh s¸ch u ®·i néi dung vµ b¶n chÊt d©n sè - kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh,... ®· lµm thay ®æi néi dung vµ b¶n chÊt cña chÝnh s¸ch BHXH. §iÓn h×nh nh chÕ ®é hu trÝ, mÊt søc lao ®éng cßn cã nhiÒu bÊt hîp lý, do ®ã trong tê tr×nh Thñ tíng ChÝnh phñ sè 01/L§TBXH - BHXH vÒ viÖc c¶i c¸ch chÕ ®é chÝnh s¸ch BHXH ®· cã ®o¹n viÕt “ChÕ ®é hu trÝ - mÊt søc lao ®éng cã nhiÒu bÊt hîp lý: quy ®æi sè n¨m lµm viÖc theo hÖ sè mét n¨m b»ng 14,16,18 th¸ng quy ®æi lµ kh«ng ®óng, nhiÒu ngêi tuæi lµm viÖc nhiÒu h¬n tuæi ®êi, lµm t¨ng sè ngêi nghØ hu tríc tuæi. ViÖc gi¶m tuæi, gi¶m sè n¨m c«ng t¸c ®Ó hëng hu trÝ ®· dÉn ®Õn ®é dµi b×nh qu©n nghØ hu nhiÒu h¬n ®é dµi 10 thêi gian lµm viÖc. Trong 950 ngµn ngêi vÒ hu hiÖn nay cã 80% cha hÕt tuæi lao ®éng, 10% díi 45 tuæi, thËm chÝ cã nhiÒu ngêi vÒ lu ë ®é tuæi 37,38. Trong 359 ngµn ngêi nghØ mÊt søc lao ®éng th× díi 10% lµ thùc sù èm ®au, mÊt søc”. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy lµ do khi thiÕt kÕ chÝnh s¸ch ®· kh«ng c¨n cø vµo nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ho¹t ®éng BHXH, ®ã lµ ngêi ®îc h- ëng c¸c chÕ ®é BHXH ph¶i ®¸p øng ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ thêi gian tham gia BHXH, møc ®ãng gãp, t×nh tr¹ng suy gi¶m søc khoÎ thùc tÕ, tuæi ®êi... MÆt kh¸c, trong khi thùc hiÖn vÉn cßn mang nÆng t tëng bao cÊp, Ng©n s¸ch Nhµ níc chÞu tÊt c¶, ngêi lao ®éng kh«ng ph¶i ®ãng gãp BHXH, ®¬n vÞ hµnh chÝnh sù nghiÖp do Ng©n s¸ch Nhµ níc bao cÊp, thËm chÝ doanh nghiÖp còng do Nhµ níc bao cÊp. Do ®ã, thùc chÊt mäi chÝnh s¸ch x· héi (trong ®ã cã BHXH) còng ®Òu cã Nhµ níc bao cÊp. - Nguån thu cña quü BHXH do ngêi sö dông lao ®éng ®ãng gãp (tõ n¨m 1961 lµ 4,7% tæng quü l¬ng, ®Õn n¨m 1998 n©ng lªn 15% tæng quü lwong nhng l¹i sö dông 2% ®Ó trî cÊp khã kh¨n cho ngêi lao ®éng. Ngêi ®éc lËp thuéc Ng©n s¸ch Nhµ níc vµ kh«ng cã kÕt d. Qua ®ã cho thÊy sù bao cÊp toµn diÖn cña Nhµ níc ®èi víi ho¹t ®éng BHXH trong thêi kú nµy. Bé lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi, Tæng Liªn ®oµn Lao ®éng ViÖt Nam chÞu tr¸ch nhiÖm tæ chøc thùc hiÖn c«ng t¸c thu BHXH, nhng l¹i gioa kho¸n thu cho c¸c ngµnh Tµi chÝnh, thuÕ, kho b¹c, Ng©n hµng. MÆt kh¸c, sù tù gi¸c nép BHXH cña c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng kh«ng cao. Do ®ã, kÕt qu¶ thu BHXH do hai ngµnh thùc hiÖn ®¹t thÊp, nhÊt lµ ®èi víi ngµnh lao ®éng- Th¬ng binh vµ X· héi. - Trong c¬ cÊu chi BHXH do Tæng Liªn ®oµn lao ®éng ViÖt Nam qu¶n lsy cã mét sè ®iÓm cha hîp lý: kho¶n chi phÝ qu¶n lý vµ chi cho sù nghiÖp BHXH chiÕm tû lÖ qu¸ cao trong tæng chi. TÝnh tõ n¨m 1962 ®Õn th¸ng 9/1995, tæng chi BHXH cho ba chÕ ®é (èm, ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp) do Tæng Liªn ®oµn lao ®éng ViÖt Nam qu¶n lý 3942, tû ®ång (chiÕm tíi 37,63% tæng sè chi) cßn chi cho qu¶n lý vµ sù nghiÖp BHXH lµ 653, 3 tû ®ång (chiÕm tíi 62,37% tæng chi), ®Æc biÖt lµ tèc ®é chi cho viÖc ®Çu t x©y dùng c¬ së vËt chÊt, chi nghØ ng¬i an dìng cho c¸c c¸n bé, c«ng nh©n t¨ng ®ét biÕn trong c¸c n¨m 1991 ®Õn th¸ng 9/1995. 11 - Theo b¸o c¸o cña Thanh tra Nhµ níc vÒ viÖc lµm thñ tôc xÐt duyÖt vµ cÊp sæ BHXH n¨m 1993 - 1994, ngµnh Lao ®éng - Th¬ng binh vµ X· héi ®· gi¶i quyÕt cho 263.271 ngêi; ®· tiÕn hµnh kiÓm tra 46.745 hå s¬ th× ®· cã 9.655 hå s¬ gi¶i quyÕt sai chÕ ®é quy ®Þnh (chiÕm 20,65% so víi sè hå s¬ ®· kiÓm tra0, trong ®ã: 120 hå s¬ gi¶, (chiÕm 0,26% hå s¬ kiÓm traK), khai t¨ng n¨m c«ng t¸c, khai t¨ng tuæi ®êi, khai sai ngµnh nghÒ lµ 8.905 hå s¬ (chiÕm 19,05% hå s¬ kiÓm tra...) §©y qu¶ thùc lµ nh÷ng con sè ®¸ng b¸o ®éng cho viÖc thùc hiÖn BHXH ë ViÖt Nam, t×nh tr¹ng l¹m dông BHXH ®· diÔn ra vµ dÇn trë thµnh mét c¨n bÖnh khã ch÷a. III. Thùc tr¹ng qu¶n lý thu p chi BHXH ë ViÖt Nam tõ n¨m 1995 tíi nay. 1. §Æc ®iÓm cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng vµ yªu cÇu ®æi míi ho¹t ®éng BHXH. Tæng kÕt viÖc thùc hiÖn ®êng lèi ®æi míi toµn diÖn do §¹i héi §¶ng lÇn thø VII (6/1991) ®· x¸c ®Þnh nh÷ng ®Þnh híng lín trong chÝnh s¸ch kinh tÕ, trong ®ã ®· nªu râ: - ThiÕt lËp tõng bíc quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa tõ thÊp ®Õn cao víi sù ®a d¹ng vÒ h×nh thøc së hò. Ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ trêng, cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc. Kinh tÕ quèc doanh vµ kinh tÕ tËp thÓ cµng trë thµnh nÒn t¶ng cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. ChÝnh ®Þnh híng nµy ®· më ra sù ph¸t triÓn cho c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, khuyÕn khÝch mäi thµnh phÇn kinh tÕ ho¹t ®éng trong nÒn kinh tÕ. - TiÕp tôc xo¸ bá c¬ chÕ tËp trung quan liªu, bao cÊp, chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc b»ng ph¸p luËt, kÕ ho¹ch, chÝnh s¸ch vµ c¸c c«ng cô kh¸c. Mäi ngêi ®îc tù do kinh doanh theo ph¸p luËt, ®îc b¶o vÖ quyÒn së h÷u vµ thu nhËp hîp ph¸p. ViÖc c«ng nhËn c¸c quyÒn trªn ®· më ra cho mäi thµnh phÇn kinh tÕ mét híng ph¸t triÓn míi, tríc ®©y nÒn s¶n xuÊt x· héi chñ yÕu chØ ®îc tËp trung cho thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh, hîp t¸c x· nªn phÇn lín c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c kh«ng cã nhiÒu c¬ héi ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn. Trong khi thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c ®Çy tiÒm n¨ng ph¸t triÓn nhng bÞ k×m h·m bëi c¸c chÕ ®é, chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kh«ng phï hîp. ChÝnh viÖc c«ng nhËn quyÒn tù do kinh doanh theo ph¸p luËt, ®îc b¶o vÖ quyÒn së h÷u vµ thu nhËp hîp ph¸p ®· më ra cho mäi thµnh phÇn kinh tÕ nh÷ng c¬ héi ph¸t 12 triÓn míi, thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, huy ®éng ®îc søc m¹nh ph¸t triÓn tæng hîp cña toµn d©n, cña mäi ®¬n vÞ kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ. - §èi víi c¬ chÕ qu¶n lý c¸c quü thuéc Ng©n s¸ch Nhµ níc, Ng©n s¸ch Nhµ níc chØ tiÕp tôc bao cÊp cho nh÷ng quü cã ý nghÜa sèng cßn víi ho¹t ®éng b×nh thêng cña ®Êt nãc, gi¶m dÇn sù trî cÊp tõ Nhµ níc cho c¸c quü, buéc c¸c quü kh¸c ph¶i t¸ch ra ®éc lËp thùc hiÖn theo chÕ ®é c©n b»ng thu chi, Nhµ níc chØ hç trî khi thùc sù c¸c quü nµy gÆp ph¶i khã kh¨n. Quü BHXH lµ mét trong nh÷ng quü thuéc lo¹i nµy, do ®ã trong giai ®o¹n míi, quü BHXH lµ mét trong nh÷ng quü thuéc lo¹i nµy, do ®ã trong giai ®o¹n míi, quü BHXH sÏ ph¶i t×m ra c¸ch ho¹t ®éng míi sao cho phï hîp víi t×nh h×nh thùc tÕ, tuy nhiªn, kh«ng ph¶i Nhµ níc kho¸n tr¾ng mµ cÇn ph¶i hç trî quü BHXH nh»m thùc hiÖn tèt nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi, gãp phÇn æn ®Þnh x· héi. Bªn c¹nh ®ã, quü BHXH ph¶i qu¸n triÖt nguyªn t¾c c©n b»ng thu chi ®Ó gi¶m ®i g¸nh nÆng cho ng©n s¸ch Nhµ níc, Ng©n s¸ch Nhµ níc chØ hç trî khi quü thùc sù gÆp khã kh¨n, Nhµ níc hç trî còng nh»m ®Ó ho¹t ®éng BHXH ®îc diÔn ra b×nh th- êng, tr¸nh nh÷ng x¸o ®éng lín trong x· héi. Tõ nh÷ng ®æi míi rÊt c¬ b¶n trong chÝnh s¸ch kinh tÕ, c¸c chÝnh s¸ch x· héi, trong ®ã cã chÝnh s¸ch BHXH còng ph¶i ®æi míi cho phï hîp víi t×nh h×nh kinh tÕ – x· héi cña ®Êt níc, theo kÞp víi sù ®æi míi nhanh chãng vµ m¹nh mÏ cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. NghÞ ®Þnh sè 12/CP ngµy 26/1/1995 vµ NghÞ ®Þnh sè 19/CP ngµy 16/2/1995 cña ChÝnh phñ thµnh lËp BHXH ViÖt Nam vµ ban hµnh §iÒu lÖ BHXH lµ mét bíc ®æi míi quan träng trong tæ chøc vµ chÝnh s¸ch BHXH, thèng nhÊt tæ chøc qu¶n lý BHXH vµo mét mèi, më réng c¸c ®èi tîng ¸p dông c¸c chÕ ®é BHXH, quü BHXH thùc hiÖn h¹ch to¸n ®éc lËp víi Ng©n s¸ch Nhµ níc, theo chÕ ®é tµi chÝnh cña Nhµ níc vµ ®îc Nhµ níc b¶o hé… 2. Thùc tr¹ng qu¶n lý thu BHXH. 2.1. Nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®îc Theo NghÞ ®Þnh 12/CP ngµy 26/01/1995 quy ®Þnh, quü BHXH ®îc qu¶n lý thèng nhÊt theo chÕ ®é tµi chÝnh cña Nhµ níc, h¹ch to¸n ®éc lËp vµ ®îc Nhµ níc b¶o hé, quü BHXH ®îc thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p ®Ó b¶o tån gi¸ trÞ vµ t¨ng trëng nguån quü theo c¸c quy ®Þnh cô thÓ cña chÝnh phñ. Quü BHXH ®îc h×nh thµnh tõ c¸c nguån thu sau: - Ngêi lao ®éng ®ãng gãp 5% tiÒn l¬ng th¸ng - Ngêi sö dông lao ®éng ®ãng gãp 15% tæng quü l¬ng th¸ng cña nh÷ng ngêi lao ®éng tham gia BHXH. 13 - PhÇn Ng©n s¸ch Nhµ níc cÊp bï ®Ó thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH. - C¸c nguån thu kh¸c: thu l·i ®Çu t, thu tiÒn ®ãng gãp tõ thiÖn, thu tõ c¸c nguån viÖn trî cña tæ chøc, thu tõ viÖc nép ph¹t cña c¸c doanh nghiÖp vµ c¸c kho¶n thu kh¸c. C¬ chÕ h×nh thµnh quü BHXH nh trªn ®· lµm râ mèi quan hÖ gi÷a ba bªn trong BHXH, nghÜa vô cña c¸c bªn tham gia BHXH, ®ång thêi víi c¬ chÕ h×nh thµnh quü nh trªn còng ®µ lµm râ ®îc c¸c kho¶n cÇn ph¶i thu cña quü BHXH, tõng bíc c©n ®èi ®îc thu – chi quü BHXH. VÒ c«ng t¸c thu BHXH ®· ®¹t ®îc mét sè kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh, lÇn ®Çu tiªn ho¹t ®éng BHXH ®· ®îc giao kÕ ho¹ch thu BHXH cã c¨n cø hîp lý nªn c¸c c¬ quan BHXH c¸c cÊp cã c¬ së ®Ó tæ chøc thùc hiÖn kÕ ho¹ch ®îc giao, kÕ ho¹ch thu BHXH ®· trë thµnh mét chØ tiªu ph¸p lÖnh ®èi víi c¸c c¬ quan BHXH c¸c cÊp. Tõ sau n¨m 1995, sè thu BHXH kh«ng ngõng t¨ng lªn qua tõng n¨m, ®îc thÓ hiÖn qua b¶ng sau: B¶ng 1: T×nh h×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch thuBHXH (tõ n¨m 1996 ®Õn n¨m 200) Sè ngêi tham KÕ ho¹ch thu Thùc hiÖn kÕ Tû lÖ hoµn N¨m gia (1000 ng- (tû ®ång) ho¹ch (tû thµnh kÕ êi) ®ång) ho¹ch (%) 1996 2.821,4 1700 2.569,7 151,15 1997 3.126,4 2768 3.514,2 126,96 1998 3.228,1 3540 3.875,9 109,48 1999 3.744,1 3676 4.186,1 113,88 2000 3.812,7 5185 5.198,2 100,25 Qua c¸c sè liÖu cña b¶ng 1 cho thÊy, sè ngêi tham gia BHXH t¨ng dÇn qua c¸c n¨m, cô thÓ: n¨m 1996 lµ 2.821,4 ngh×n ngêi, n¨m 2000 t¨ng lªn 3.821,7 ngh×n ngêi, nh vËy sè t¨ng tuyÖt ®èi cña n¨m 2000 so víi n¨m 1996 lµ 991,3 ngh×n ngêi. Tû lÖ hoµn thµnh kÕ ho¹ch cña n¨m 1996 ®· vît tréi kho¶ng 51,15%, n¨m 1997 lµ 26,96%... ®· cho thÊy viÖc thùc hiÖn thu BHXH thùc tÕ so víi kÕ ho¹ch ®· ®Æt ra lµ vît xa so víi chØ tiªu. Sè thu BHXH trong c¸c n¨m t¨ng vµ ®Òu vît chØ tiªu ®Æt ra ®· cã t¸c ®éng rÊt lín tíi viÖc c©n ®èi quü BHXH vµ t¹o c¸c thuËn lîi trong c¸c nghiÖp vô kh¸c cña c¸c c¬ quan BHXH. Trong c«ng t¸c thu, ngoµi nh÷ng kÕt qu¶ ®· ®¹t ®îc qua c«ng t¸c thu vµ qu¶n lý thu th× mét kÕt qu¶ rÊt ®¸ng quan t©m, ®ã lµ sù trëng thµnh nhanh chãng cña ®éi ngò c¸n bé lËp kÕ ho¹ch thu, qu¶n lý thu vµ c¸c c«ng t¸c 14 nghiÖp vô vÒ thu BHXH. Víi sù ®æi míi cña chÝnh s¸ch kinh tÕ mµ §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· lùa chän, tr¸ch nhiÖm vÒ ho¹t ®éng BHXH ®îc ®Æt lªn c¸c c¬ quan BHXH c¸c cÊp, c¸c ngµnh, ®éi ngò c¸n bé lµm c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch thu, qu¶n lý thu ®· trëng thµnh nhanh chãng vµ ®¸p øng ®îc t×nh h×nh míi. Bªn c¹nh ®ã, c«ng t¸c thu BHXH còng ®· ®¹t ®îc mét sè thµnh tùu nhÊt ®Þnh trong viÖc phèi kÕt hîp víi c¸c cÊp, c¸c ngµnh ®Ó thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c thu ®óng, thu ®ñ, thu kÞp thêi, tõ ®ã ®· gãp phÇn ®¶m b¶o ®îc quyÒn lîi cña nh÷ng ngêi lao ®éng thuéc diÖn ph¶i tham gia BHXH, lµm t¨ng thªm ý thøc tr¸ch nhiÖm cña ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng trong nghÜa vô thùc hiÖn BHXH. Th«ng qua c«ng t¸c thu, qu¶n lý thu vµ cÊp sæ BHXH, ngµnh BHXH ®· kÞp thêi ph¸t hiÖn nh÷ng trêng hîp ngêi sö dông lao ®éng b»ng c¸ch nµy hoÆc c¸ch kh¸c ®· lµm tæn h¹i tíi quyÒn lîi cña ngêi lao ®éng (nh nhiÒu trêng hîp ®· khia gi¶m sè lao ®éng, ký hîp ®ång lao ®éng ng¾n h¹n liªn tôc, khai gi¶m quü l¬ng cña c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng… ®Ó gian lËn trong viÖc tham gia BHXH), do ®ã ®· t¹o ®îc niÒm tin cho nh÷ng ngêi lao ®éng tham gia BHXH, gãp phÇn t¹o ra mét sè lîng tiÒn thu BHXH ph¶i truy thu cña c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng cßn nî ®äng, gãp phÇn thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c thu BHXH. C«ng t¸c thu BHXH còng ®· t¹o ra sù quan t©m cña nh÷ng ngêi tham gia BHXH th«ng qua viÖc sè lîng ngêi lao ®éng tham gia BHXH t¨ng dÇn qua c¸c n¨m. C«ng t¸c thu BHXH ®· ph¸t huy ®îc tÇm quan träng cña nã trong c«ng t¸c BHXH, t×nh h×nh thu BHXH qua c¸c n¨m nh sau: B¶ng 2: Tæng hîp sè lao ®éng tham gia BHXH vµ sè thu BHXH (tõ n¨m 1995 ®Õn n¨m 2000) Thø N¨m Sè ®èi tîng (ng- Sè tiÒn (triÖu Ghi chó tù êi) ®ång) 1 19952 2.275.998 788.468 Sè tiÒn 6 th¸ng cuèi n¨m 2 1996 2.821.444 2.569.733 3 1997 3.162.352 3.514.226 4 1998 3.392.224 3.875.956 5 1999 3.559.397 4.186.054 6 2000 3.842.727 5.198.221 Tæng céng 20.132.676 15 Tõ n¨m 1995 ®Õn n¨m 2000, sè lîng lao ®éng tham gia BHXH ngµy cµng t¨ng dÇn vÒ sè tuyÖt ®èi lµ 1.566.729 ngêi, sè tiÒn thu BHXH còng t¨ng dÇn qua c¸c n¨m thÓ hiÖn sùtham gia ngµy cµng ®«ng ®¶o cña ngêi lao ®éng vµo BHXH, ®©y lµ sù ph¶n ¸nh rÊt râ tiÒm n¨ng vÒ BHXH ë ViÖt Nam vµ kÕt qu¶ bíc ®Çu c¬ quan BHXH thùc hiÖn c«ng t¸c qu¶n lý thèng nhÊt sù nghiÖp BHXH. ViÖc thu BHXH vît kÕ ho¹ch t¹o ra sù tÝch luü nguån quü BHXH, bªn c¹nh ®ã c¬ cÊu thu BHXH cña c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp còng ®· cã nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh ph¶n ¸nh ®îc sù ho¹t ®éng s©u réng cña BHXH g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ. Cô thÓ c¬ cÊu thu BHXH cña c¸c lo¹i h×nh doanh nghiÖp nh b¶ng sau: B¶ng 3: C¬ cÊu thu BHXH cña c¸c doanh nghiÖp (tõ n¨m 1998 ®Õn n¨m 2000) ChØ tiªu 1998 1999 2000 Sè thu So víi tæng Sè thu So víi tæng Sè thu So víi tæng thu (%) thu (%) thu (%) DNNN 1299,50 33,52 1494,3 35,67 1464,3 28,08 DN liªn doanh 417,47 10,77 594,7 14,20 963,76 18,48 DN ngoµi QD 148,31 3,83 193,2 4,61 187,89 3,6 HCSN, x· phêng 2010,86 51,88 1906,1 45,52 2599,25 49,84 AN - QP (Nguån: B¶o hiÓm x· héi ViÖt Nam) Qua b¶ng sè liÖu cho thÊy, trong ba n¨m 1998, 1999 vµ 200 th× chñ yÕu vÉn lµ khèi hµnh chÝnh sù nghiÖp, x· phêng, an ninh – quèc phßng vÉn chiÕm mét tû träng rÊt lín trong thu BHXH, bªn c¹nh ®ã khèi doanh nghiÖp Nhµ níc còng cã tû träng thu BHXH kh¸ lín, ®©y lµ hai khèi ngµnh tham gia chñ yÕu vµo BHXH. Tuy nhiªn, c¬ cÊu thu ®· cã sù chuyÓn dÞch, thay ®æi kh¸ tèt, tû träng thu tõ c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh t¨ng lªn tuy tû träng thu cña khèi hµnh chÝnh sù nghiÖp, x· phêng, an ninh, quèc phßng vµ doanh nghiÖp Nhµ níc vÉn lµ chñ yÕu trong c¬ cÊu thu BHXH. §iÒu nµy lµ do nguyªn nh©n, trong thêi gian võa qua, hÖ thèng doanh nghiÖp Nhµ níc do ®æi míi ho¹t ®éng, s¾p xÕp l¹i nªn quy m« ho¹t ®éng doanh nghiÖp Nhµ níc vµ thu nhËp tµi chÝnh ngµy cµng gän nhÑ, doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh ngµy cµng t¨ng nhanh vÒ c¶ quy m« sè lîng vµ chÊt lîng, thu hót ®îc ®Çu t nªn nguån thu BHXH tõ khèi doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh còng do ®ã mµ t¨ng lªn. 2.2. Nh÷ng nguyªn nh©n cña sù thµnh c«ng vµ h¹n chÕ cña c«ng t¸c thu BHXH. 16 - Nguyªn nh©n thµnh c«ng cña viÖc thu BHXH. + TËp trung thèng nhÊt sù qu¶n lý sù nghiÖp BHXH vµo mét tæ chøc lµ BHXH ViÖt Nam. Quü BHXH ®îc h¹ch to¸n ®éc lËp vµ ®îc qu¶n lý thèng nhÊt theo chÕ ®é tµi chÝnh cña Nhµ níc. Ngµnh BHXH ®· kÞp thêi ®«n ®èc, qu¶n lý gi¸m s¸t c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng, c¸c ®èi tîng tham gia BHXH, do ®ã mµ c¸c ®èi tîng tham gia BHXH ®· nép t¬ng ®èi ®Çy ®ñ, kÞp thêi vµo quü BHXH lµm cho c¬ quan BHXH ®· kh¼ng ®Þnh ®îc tÇm träng, vai trß cña m×nh trong sù nghiÖp BHXH. + Bªn c¹nh ®ã, hµng n¨m Bé tµi chÝnh c¨n cø vµo sè thùc hiÖn cña n¨m tríc vµ t×nh h×nh míi ®Ó ®a ra con sè kÕ ho¹ch hîp lý h¬n. ViÖc ®a ra con sè ®Ó lËp kÕ ho¹ch thu ®· ®îc Bé tµi chÝnh dùa trªn c¨n cø thùc tiÔn cña c«ng t¸c thu BHXH, tõ ®ã ®· gióp cho ngµnh BHXH cã thÓ chñ ®éng lËp c¸c kÕ ho¹ch thu cô thÓ ®Ó cã thÓ ®¶m b¶o kÕ ho¹ch thu BHXH ®· ®Ò ra. Ch¼ng h¹n n¨m 1996 sè thùc thu lµ 2569,7 tû ®ång th× thu kÕ ho¹ch ®a ra trong n¨m 1997 lµ 2768 tû ®ång… Nh vËy, tõ nh÷ng sè liÖu thùc thu hµng n¨m th«ng qua c«ng t¸c thèng kª trong ngµnh BHXH th× Bé tµichÝnh ®· ®a ra ®îc con sè kÕ ho¹ch thu BHXH cho n¨m sau thêng lµ s¸t víi thùc tÕ thu cña n¨m tríc, ®©y lµ nh÷ng tÝnh to¸n hîp lý cã ý nghÜa, cã t¸c ®éng rÊt lín tíi c«ng t¸c thu BHXH. MÆt kh¸c, c¨n cø kÕ ho¹ch do Bé tµi chÝnh ®· ®a ra, ngµnh BHXH cô thÓ ho¸ vµ giao kÕ ho¹ch xuèng tËn c¸c c¬ quan BHXH c¬ së vµ c¸c c¬ quan BHXH c¬ së còng lËp lËp kÕ ho¹ch trong c«ng t¸c thuBHXH ®Ó cã thÓ thùc hiÖn tèt ®îc kÕ ho¹ch thu ®· ®Ò ra cña toµn ngµnh. + Ngoµi nh÷ng yÕu tè vÒ viÖc qu¶n lý tËp trung, c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch, mét ®iÒu quan träng kh«ng thÓ phñ nhËn ®ã lµ sù cè g¾ng, nç lùc cña toµn bé c¸n bé, c«ng nh©n viªn chøc trong ngµnh, tríc hÕt lµ nh÷ng c¸n bé thùc hiÖn c«ng t¸c thu BHXH. Sù quyÕt t©m thùc hiÖn kÕ ho¹ch thu BHXH ®· ®Ò ra cho toµn ngµnh ®· ®îc cô thÓ ho¸ b»ng sù gia t¨ng sè thu, ®èi tîng thu vµ sè lîng tiÒn thu BHXH t¨ng dÇn qua c¸c n¨m thÓ hiÖn sù nç lùc kh«ng ngõng cña toµn ngµnh nãi chung vµ c¸c c¸n bé trong c«nt t¸c thu BHXH nãi riªng. - H¹n chÕ cña viÖc thu BHXH. + Thu BHXH ®· ®¹t ®îc mét sè nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh nhng ®· cã dÊu hiÖu mÊt æn ®Þnh. Cô thÓ, tû lÖ hoµn thµnh kÕ ho¹ch ®· cã sù suy gi¶m nhanh chãng tõ n¨m 1996 ®Õn n¨m 2000: n¨m 1996 lµ 151,15%, n¨m 2000 chØ lµ 100,6% (xem b¶ng 1) + Cha ®i s©u n¾m b¾t t×nh h×nh sö dông vµ qu¶n lý lao ®éng ë c¸c doanh nghiÖp nªn cßn bá sãt nh÷ng doanh nghiÖp, ngêi lao ®éng ph¶i tham gia 17 BHXH b¾t buéc. VÊn ®Ò qu¶n lý ®èi tîng trong thu BHXH ®ang lµ vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi c¸c c¬ quan BHXH c¸c ngµnh, c¸c cÊp ®Ó lµm sao ®¶m b¶o quyÒn lîi cho ngêi lao ®éng, t×nh tr¹ng hiÖn nay cßn nhiÒu doanh nghiÖp, nhiÒu ngêi lao ®éng thuéc diÖn ph¶i tham gia BHXH vµ ph¶i tiÕn hµnh thu BHXH b¾t buéc nhng kh«ng kh«ng tham gia, ®©y còng lµ mét phÇn tr¸ch nhiÖm cña ngµnh BHXH nãi riªng vµ c¸c c¬ quan qu¶n lý vµ sö dông lao ®éng nãi chung. + T×nh tr¹ng nî ®äng BHXH ë c¸c doanh nghiÖp vÉn cßn kh¸ lín vµ ®ang diÔn ra phæ biÕn, ¶nh hëng kh«ng tèt tíi c«ng t¸c BHXH, t×nh tr¹ng nî ®äng trªn kh«ng chØ x¶y ra ë c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh mµ c¶ nh÷ng doanh nghiÖp lín cña Nhµ níc, nhiÒu doanh nghiÖp do nî ®äng qu¸ lín ®· cã nh÷ng biÓu hiÖn kh«ng thÓ thanh to¸n tiÒn ®ãng BHXH cho ngêi lao ®éng, ngêi lao ®éng ë nh÷ng doanh nghiÖp nµy ®«i khi bÞ x©m h¹i tíi quyÒn lîi ®îc hëng BHXH nhng cha ®îc gi¶i quyÕt, do ®ã ngêi lao ®éng ph¶i chê ®îi kÐo dµi, ¶nh hëng tíi t©m t, t×nh c¶m vµ ®êi sèng. Bªn c¹nh ®ã, chÕ tµi xö ph¹t c¸c doanh nghiÖp cè t×nh nÐ tr¸nh, tr× ho·n viÖc thùc hiÖn BHXH cho ng - êi lao ®éng cha ®Çy ®ñ, ®«i khi dÉn tíi t×nh tr¹ng khã kh¨n cho c«ng t¸c thu BHXH. VÊn ®Ò ®Æt ra cho ngµnh BHXH ë ®©y lµ lµm sao cã thÓ gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng nî ®äng tiÒn thu BHXH cña c¸c doanh nghiÖp mµ kh«ng lµm ¶nh h- ëng tíi quyÒn lîi cña nh÷ng ngêi lao ®éng, vÊn ®Ò nµy kh«ng chØ cã ngµnh BHXH gi¶i quyÕt mµ ®ßi hái ph¶i cã sù hîp t¸c gióp ®ì cña c¸c ngµnh, c¸c cÊp thÈm quyÒn cã liªn quan. + HiÖn nay, t×nh tr¹ng kho¸n thu BHXH ë mét sè Ýt c¸c ®Þa ph¬ng vµ c¸c ngµnh kinh tÕ – x· héi, ®©ylµ hiÖn tîng cÇn ph¶i gi¶i quyÕt døt ®iÓm vµ cÇn ph¶i cã sù qu¶n lý thËt chÆt chÏ kh«ng chØ phÝa ngµnh BHXH mµ cßn cÇn ph¶i cã sù hîp t¸c gióp ®ì cña c¸c ngµnh, c¸c cÊp thÈm quyÒn cã liªn quan. + HiÖn nay, t×nh tr¹ng kho¸n thu BHXH ë mét sè Ýt c¸c ®Þa ph¬ng vµ c¸c ngµnh kinh tÕ – x· héi, ®©y lµ hiÖn tîng cÇn ph¶i gi¶i quyÕt døt ®iÓm vµ cÇn ph¶i cã sù qu¶n lý thËt chÆt chÏ kh«ng chØ phÝa ngµnh BHXH mµ cßn cÇn cã sù phèi hîp cña c¸c cÊp, c¸c ngµnh cã liªn quan. + §«i khi kÕ ho¹ch ®Æt ra cßn g©y ra khã kh¨n cho nh÷ng ®¬n vÞ thu BHXH ë c¸c cÊp, c¸c ngµnh. Mét sè trêng hîp thiÕu cô thÓ vµ cha phï hîp víi t×nh h×nh thùc tÕ ®Þa ph¬ng cña c¸c c¬ quan BHXH c¬ së trong c«ng t¸c thu BHXH, kÕ ho¹ch ®Æt ra yªu cÇu ph¶i hoµn thµnh ®«i khi ch¹y theo thµnh tÝch, do ®ã mµ c¸c c¬ quan BHXH c¬ së ph¶i rÊt khã kh¨n trong c«ng t¸c thu. - Nguyªn nh©n cña nh÷ng h¹n chÕ trªn. 18 + Khñng ho¶ng kinh tÕ trong khu vùc ®· diÔn ra cã t¸c ®éng kh«ng nhá tíi ho¹t ®éng cña BHXH. N¨m 1998, cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh ®· diÔn ra t- ¬ng ®èi phøc t¹p vµ ¶nh hëng tíi t×nh h×nh kinh tÕ kh«ng chØ trong khu vùc mµ cßn trªn ph¹m vi thÕ giíi. Tuy nÒn kinh tÕ ViÖt Nam chÞu ¶nh hëng kh«ng lín cña nÒn kinh tÕ nãi chung vµ trong ho¹t ®éng cña BHXH nãi riªng, nhiÒu doanh nghiÖp ph¶i thu hÑp quy m« ho¹t ®éng, ngêi lao ®éng thiÕu viÖc lµm thu nhËp gi¶m, dÉn tíi viÖc ®ãng gãp vµo quü BHXH còng bÞ gi¶m sót. + C¸c doanh nghiÖp vµ ngêi lao ®éng cha cã ý thøc tù gi¸c tham gia BHXH mµ chØ coi ®ã lµ mét ®iÒu kiÖn b¾t buéc ®Ó cã thÓ s¶n xuÊt kinh doanh theo c¸c quy ®Þnh cña Nhµ níc. Ngêi lao ®éng cha ý thøc ®îc nh÷ng quyÒn lîi mµ m×nh ®îc hëng khi tham gia BHXH, trong khi ®ã ngêi sö dông lao ®éng l¹i muèn tiÕt kiÖm mét hÇn chi phÝ s¶n xuÊt kinh doanh ®¸ng lÏ ra ph¶i ®ãng gãp BHXH cho ngêi lao ®éng cña m×nh. Cã lóc, cã n¬i ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng ®· ®ång t×nh víi nhau ®Ó kh«ng tham gia BHXH, hä mong cã ®îc thªm mét kho¶n thu nhËp tõ nguån tiÒn ®ãng vµo BHXH, hä sö dông tiÒn ®ãng BHXH ®Ó chia nhau. Còng cã t×nh tr¹ng mét sè doanh nghiÖp (trong ®ã cã c¶ nh÷ng doanh nghiÖp Nhµ níc) ®· cè t×nh chiÕm dông sè tiÒn ®ãng BHXH cho ngêi lao ®éng ®Ó sö dông lµm vèn ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, tõ ®ã g©y ra t×nh tr¹ng nÐ tr¸nh, nî ®äng tiÒn ®ãng BHXH. §©y lµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµm cho c«ng t¸c thu BHXH kh«ng ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao. + HÖ thèng ph¸p luËt vµ quy ®Þnh vÒ BHXH cha ®îc phæ biÕn ®Çy ®ñ cho ngêi lao ®éng vµ nh÷ng ngêi sö dông lao ®éng. Ngêi sö dông lao ®éng vµ ngêi lao ®éng do kh«ng n¾m b¾t ®îc hÖ thèng ph¸p luËt, nh÷ng quy ®Þnh vÒ BHXH ®· kh«ng tham gia hoÆc tham gia BHXH kh«ng ®Çy ®ñ; do ®ã hä thiÕu c¸c th«ng tin cÇn thiÕt ®Ó ®Êu tranh ®ßi hái nh÷ng quyÒn lîi chÝnh ®¸ng vÒ BHXH cho m×nh. + Cã doanh nghiÖp kh«ng ®ãng BHXH cho ngêi lao ®éng mµ dïng kho¶n tiÒn ®ã chi cho ngêi lao ®éng víi møc thêng thÊp h¬n møc ®ãng gãp BHXH cho hä, coi ®ã nh ®Ó ngêi lao ®éng tù b¶o hiÓm cho chÝnh hä, ngêi lao ®éng sÏ ph¶i chÞu tÊt c¶ nh÷ng rñi ro cã thÓ x¶y ra víi m×nh trong qu¸ tr×nh lao ®éng mµ kh«ng cã sù trî gióp nµo tõ phÝa ngêi sö dông lao ®éng vµ x· héi, hoÆc ngêi sö dông lao ®éng tù b¶o hiÓm cho chÝnh hä, ngêi lao ®éng sÏ ph¶i chÞu tÊt c¶ nh÷ng rñi ro cã thÓ x¶y ra víi m×nh trong qu¸ tr×nh lao ®éng mµ kh«ng cã sù trî gióp nµo tõ phÝa ngêi lao ®éng vµ x· héi; hoÆc ngêi sö dông lao ®éng kh«ng tham gia BHXH cho nh÷ng ngêi lao ®éng cña m×nh vµ còng kh«ng cã sù trî gióp cho ngêi lao ®éng khi kh«ng may hä gÆp ph¶i nh÷ng rñi 19 ro cã thÓ, nh vËy ngêi sö dông lao ®éng ®· chiÕm dông tiÒn ®ãng gãp BHXH cña ngêi lao ®éng. + HÖ thèng qu¶n lý thu, qu¶n lý ®èi tîng cña ngµnh BHXH còng cha ®îc hoµn thiÖn, do ®ã cßn t¹o ra mét sè kÏ hë cho c¸c doanh nghiÖp cã thÓ l¸ch, nÐ tr¸nh viÖc thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®èi víi ngêi lao ®éng mµ hä sö dông. NÕu cã hÖ thèng qu¶n lý ®èi tîng tham gia BHXH b¾t buéc tèt, cïng víi sù phèi hîp gi÷a c¸c cÊp, c¸c ngµnh víi ngµnh BHXH th× viÖc qu¶n lý BHXH sÏ diÔn ra tèt ®¶m b¶o quyÒn lîi cho ngêi lao ®éng. Nhng hiÖn nay tr¸ch nhiÖm qu¶n lý ®èi tîng tham gia BHXH chØ do ngµnh BHXH g¸nh v¸c, do ®ã kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng sai sãt, nh÷ng lç hæng cho c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng vµ ngêi lao ®éng l¸ch,nÐ tr¸nh viÖc tham gia BHXH. 3. Thùc tr¹ng qu¶n lý chi BHXH 3.1. Thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH Khi hÖ thèng BHXH ViÖt Nam chÝnh thøc ®i vµo ho¹t ®éng, quü BHXH ®îc h¹ch to¸n ®éc lËp, c¬ quan BHXH tæ chøc viÖc thu BHXH tõ c¸c ®¬n vÞ, tæ chøc, doanh nghiÖp ®Ó h×nh thµnh quü BHXH ®Ó chi tr¶ cho nh÷ng ®èi tîng ®îc hëng trî cÊp BHXH tõ sau ngµy 1/1.1995. §ång thêi nhËn nguån kinh phÝ tõ ng©n s¸ch Nhµ níc ®Ó chi tr¶ cho c¸c ®èi tîng ®îc hëng trî cÊp BHXH tríc ngµy 1/1/1995. HiÖn nay, c¸c ®èi tîng tham gia BHXH ®Òu ®îc hëng 5 chÕ ®é BHXH lµ: chÕ ®é trî cÊp èm ®au, chÕ ®é trî cÊp thai s¶n, chÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, chÕ ®é trî cÊp hu trÝ, chÕ ®é trî cÊp tö tuÊt. Chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô thêng xuyªn, chñ yÕu cña hÖ thèng BHXH ViÖt Nam ®èi víi nh÷ng ngêi tham gia BHXH vµ ph¶i thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c chi tr¶ ®Çy ®ñ, kÞp thêi, ®óng ®èi tîng. HiÖn nay BHXH c¸c cÊp, c¸c ngµnh thùc hiÖn viÖc chi tr¶ cho c¸c chÕ ®é BHXH b»ng hai nguån kinh phÝ ®ã lµ: - Nguån kinh phÝ do Ng©n s¸ch Nhµ níc ®¶m b¶o thùc hiÖn viÖc chi tr¶ cho nh÷ng ®èi tîng hëng c¸c chÕ ®é trî cÊp BHXH tõ ngµy 1/1/1995 trë vÒ tr- íc. §©y lµ sù hç trî tiÕp tôc do lÞch sö ®Ó l¹i cña Ng©n s¸ch Nhµ níc cho ho¹t ®éng cña BHXH trong ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh míi thµnh lËp c¬ quan BHXH, t¹o cho hÖ thèng BHXH mét thêi gian cÇn thiÕt tÝch luü nguån quü ®Ó thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch BHXH trong hoµn c¶nh míi. - Nguån kinh phÝ chi tr¶ do quü BHXH ®¶m b¶o thùc hiÖn chi tr¶ cho c¸c ®èi tîng hëng BHXH tõ sau ngµy 1/1/1995 do hÖ thèng BHXH thùc hiÖn ®îc ®¶m b¶o b»ng nguån thu BHXH. 20