Môc lôc Lêi më ®Çu..................................................................4 Mét sè tõ viÕt t¾t th«ng dông trong ®Ò tµi...............6 Ch¬ng I: Lý luËn chung vÒ B¶o hiÓm x· héi vµ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp.....................................7 I. Lý luËn chung vÒ b¶o hiÓm x· héi...........................7 1. Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan cña b¶o hiÓm x· héi.........7 2. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña BHXH..........7 2.1. BHXH trªn thÕ giíi................................................8 2.2. BHXH ë ViÖt Nam.................................................9 2.2.1. Giai ®o¹n 1945 -196...........................................49 2.2.3. Giai ®o¹n 1976 - 1985........................................12 2.2.4. Giai ®o¹n 1986 ®Õn nay...................................13 3. Chøc n¨ng vµ tÝnh chÊt cña BHXH........................15 4. Néi dung c¬ b¶n cña BHXH....................................20 4.1. Vai trß cña BHXH................................................20 4.2. §èi tîng tham gia BHXH......................................21 4.3. C¸c chÕ ®é BHXH...............................................24 4.4. Quü BHXH..........................................................24 II. ChÕ ®é tai n¹n lao ®éng - BÖnh nghÒ nghiÖp trong hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH ë ViÖt Nam..........................................24 1. Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan ph¶i thùc hiÖn chÕ ®é BHXH tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp.............24 2. Ph©n lo¹i tai n¹n lao ®éng - BÖnh nghÒ nghiÖp...26 2.1. Ph©n lo¹i tai n¹n lao ®éng.................................26 2.2. Ph©n lo¹i bÖnh nghÒ nghiÖp.............................27 1 3. Néi dung cña chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp......................................................................28 3.1. §èi tîng tham gia................................................28 3.2. Tr¸ch nhiÖm vµ møc ®ãng gãp.........................29. 3.3. §iÒu kiÖn hëng trî cÊp tai n¹n lao ®éng - BÖnh nghÒ nghiÖp.............................................................29 3.4. Thêi gian vµ møc hëng trî cÊp tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp....................................................31 4. QuyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn tham gia BHXH tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp.............33 4.1. Ngêi lao ®éng....................................................33 4.2. Ngêi sö dông lao ®éng......................................34 4.3. C¬ quan BHXH....................................................34 5. Quy tr×nh gi¶i quyÕt chÕ ®é BHXH tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp........................................35 6. Mèi quan hÖ cña chÕ ®é BHXH tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp víi c¸c chÕ ®é BHXH kh¸c ë ViÖt Nam. 36 6.1. Víi chÕ ®é trî cÊp èm ®au..................................36 6.2. Víi chÕ ®é trî cÊp thai s¶n..................................37 6.3. Víi chÕ ®é trî cÊp hu trÝ (tuæi giµ)....................37 6.4. Víi chÕ ®é trî cÊp tö tuÊt....................................38 Ch¬ng II: Thùc tr¹ng tai n¹n lao ®éng – bÖnh nghÒ nghiÖp vµ c«ng t¸c chi tr¶ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng bÖnh nghÒ nghiÖp ë ViÖt Nam hiÖn nay.....................................39 I. T×nh h×nh tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp ë ViÖt Nam hiÖn nay....................................................39 2 1. T×nh h×nh tai n¹n lao ®éng.................................39 2. T×nh h×nh bÖnh nghÒ nghiÖp..............................51 II. C«ng t¸c chi tr¶ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp ë ViÖt Nam...........................................56 1. T×nh h×nh chi tr¶ chÕ ®é BHXH tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp......................................................................56 2. §¸nh gi¸................................................................61 2.1. §èi víi viÖc tæ chøc thùc hiÖn............................64 2.2. VÒ chÕ ®é chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp...........................................`63 Ch¬ng III: Gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn c«ng t¸c chi tr¶ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp....66 I. Gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ nh»m h¹n chÕ c¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn viÖc x¶y ra tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp.............................................................66 1. §èi víi c¸c nh©n tè g©y tai n¹n lao ®éng..............67 2. §èi víi c¸c nh©n tè g©y bÖnh nghÒ nghiÖp...........70 II. Gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ vÒ chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp...................................71 1. VÒ qu¶n lý thùc hiÖn chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp............................71 3. VÒ ®èi tîng tham gia.............................................76 4. VÒ ®iÒu kiÖn hëng trî cÊp tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp.............................................................76 5. VÒ møc ®ãng vµ møc hëng trî cÊp tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp..................................................77 3 6. VÒ quy ®Þnh hå s¬ vµ quy tr×nh gi¶i quyÕt chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp..................80 7. VÒ c«ng t¸c qu¶n lý chi b¶o hiÓm x· héi...............82 KÕt luËn....................................................................83 Tµi liÖu tham kh¶o....................................................84 Lêi më ®Çu HiÖn nay, cïng ví sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr- êng theo xu híng toµn cÇu ho¸. B¶o hiÓm x· héi ®ãng vai trß ngµy cµng quan träng vµ ®· trë thµnh nhu cÇu kh¸ch quan, kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong mçi x· héi v¨n minh. ë níc ta, b¶o hiÓm x· héi ®· ®îc thùc hiÖn kh¸ l©u nhng tíi n¨m 1996 th× b¶o hiÓm x· héi míi x©y dùng ®îc quü tån t¹i ®éc lËp song song víi ng©n s¸ch Nhµ níc, vµ ®îc thùc hiÖn më réng ra nhiÒu ®èi tîng. ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi thÓ hiÖn sù quan t©m to lín cña Nhµ níc ta ®èi víi ngêi lao ®éng vµ céng ®ång, 4 ®¸p øng nguyÖn väng ®«ng ®¶o cña ngêi lao ®éng, gãp phÇn æn ®Þnh ®êi sèng cña hµng triÖu ngêi lµm c«ng ¨n viÖc lµm c«ng ¨n l¬ng trong khu vùc Nhµ níc còng nh ë c¸c khu vùc kh¸c, thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c, phï hîp víi ®êng lèi ®æi míi kinh tÕ, chÝnh trÞ cña Nhµ níc, kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ quan träng trong hÖ thèng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ níc. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i phôc vô lîi Ých cña con ngêi, v× con ngêi, con ngêi lµ vèn quý cña x· héi. §ã lµ quan ®iÓm chiÕm ®Çy tÝnh nh©n v¨n cña §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· thÓ hiÖn rÊt râ ë c¸c chÕ ®é chÝnh s¸ch vÒ b¶o hiÓm x· héi, nhÊt lµ ë chÕ ®é Tai n¹n lao ®éng vµ BÖnh nghÒ nghiÖp. Trªn thùc tÕ ë níc ta hiÖn nay, t×nh tr¹ng tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp ®ang ngµy mét gia t¨ng vµ trë thµnh vÊn ®Ò x· héi bøc xóc ®îc nhiÒu ngêi quan t©m còng nh viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch b¶o hiÓm tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp cßn mét sè ®iÓm bÊt cËp cha hîp lý. NhËn thøc ®îc tÇm quan träng cña vÊn ®Ò vµ sau mét thêi gian nghiªn cøu, thùc tËp t¹i Trung t©m nghiªn cøu khoa häc – B¶o hiÓm x· héi ViÖt Nam em chän ®Ò tµi: “Thùc tr¹ng tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp vµ gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn c«ng t¸c chi tr¶ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp”. Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, néi dung cña ®Ò tµi gåm 3 ch¬ng. Ch¬ng I: Lý luËn chung vÒ BHXH vµ chÕ ®é BH tai n¹n lao ®éng bÖnh nghÒ nghiÖp. 5 Ch¬ng II: Thùc tr¹ng tai n¹n lao ®éng – bÖnh nghÒ nghiÖp vµ c«ng t¸c chi tr¶ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng bÖnh nghÒ nghiÖp ë ViÖt Nam hiÖn nay. Ch¬ng III: Gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn c«ng t¸c chi tr¶ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp. Mét sè tõ viÕt t¾t th«ng dông trong ®Ò tµi 6 1. BHXH: B¶o hiÓm x· héi. 2. TNL§ - BNN: Tai n¹n lao ®éng – bÖnh nghÒ nghiÖp. 3. TNL§: Tai n¹n lao ®éng. 4. BNN: BÖnh nghÒ nghiÖp Ch¬ng I: Lý luËn chung vÒ B¶o hiÓm x· héi vµ chÕ ®é tai n¹n lao ®éng - bÖnh nghÒ nghiÖp 7 I. Lý luËn chung vÒ b¶o hiÓm x· héi. 1. Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan cña b¶o hiÓm x· héi. Con ngêi muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn tríc hÕt ph¶i ¨n, mÆc, ë vµ ®i l¹i v.v… §Ó tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu tèi thiÓu ®ã, ngêi ta ph¶i lao ®éng ®Ó lµm ra nh÷ng s¶n phÈm cÇn thiÕt. Khi s¶n phÈm ®îc t¹o ra ngµy cµng nhiÒu th× ®êi sèng con ngêi ngµy cµng ®Çy ®ñ vµ hoµn thiÖn, x· héi ngµy cµng v¨n minh h¬n. Nh vËy, viÖc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu sinh sèng vµ ph¸t triÓn cña con ngêi phô thuéc vµo chÝnh kh¶ n¨ng lao ®éng cña hä. Nhng trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i lóc nµo con ngêi còng chØ gÆp thuËn lîi, cã ®Çy ®ñ thu nhËp vµ mäi ®iÒu kiÖn sinh sèng b×nh thêng. Tr¸i l¹i, cã rÊt nhiÒu trêng hîp khã kh¨n bÊt lîi, Ýt nhiÒu ngÉu nhiªn ph¸t sinh lµm cho ngêi ta bÞ gi¶m hoÆc mÊt thu nhËp hoÆc c¸c ®iÒu kiÖn sinh sèng kh¸c. Ch¼ng h¹n, bÊt ngê bÞ èm ®au hay bÞ tai n¹n trong lao ®éng, mÊt viÖc lµm hay khi tuæi giµ kh¶ n¨ng lao ®éng vµ kh¶ n¨ng tù phôc vô bÞ suy gi¶m .v.v... Khi r¬i vµo nh÷ng tr- êng hîp nµy, c¸c nhu cÇu cÇn thiÕt trong cuéc sèng kh«ng v× thÕ mµ mÊt ®i, tr¸i l¹i cã c¸i cßn t¨ng lªn, thËm chÝ cßn xuÊt hiÖn thªm mét sè nhu cÇu míi nh: cÇn ®îc kh¸m ch÷a bÖnh vµ ®iÒu trÞ khi èm ®au: tai n¹n th¬ng tËt nÆng cÇn ph¶i cã ngêi ch¨m sãc nu«i dìng v.v... Bëi vËy, muèn tån t¹i vµ æn ®Þnh cuéc sèng, con ngêi vµ x· héi loµi ngêi ph¶i t×m ra vµ thùc tÕ ®· t×m ra nhiÒu c¸ch gi¶i quyÕt kh¸c nhau nh: san sÎ, ®ïm bäc lÉn nhau trong néi bé céng ®ång, ®i vay, ®i xin hoÆc dùa vµo sù cøu trî cña 8 Nhµ níc v.v… Râ rµng, nh÷ng c¸ch ®ã lµ hoµn toµn thô ®éng vµ kh«ng ch¾c ch¾n. Khi nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn, viÖc thuª mín nh©n c«ng trë nªn phæ biÕn. Lóc ®Çu ngêi chñ chØ cam kÕt tr¶ c«ng lao ®éng, nhng vÒ sau ®· ph¶i cam kÕt c¶ viÖc b¶o ®¶m cho ngêi lµm thuª cã mét sè thu nhËp nhÊt ®Þnh ®Ó hä trang tr¶i nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu khi kh«ng mang bÞ èm, t¹i n¹n, thai s¶n v.v… Trong thùc tÕ, nhiÒu khi c¸c trêng hîp trªn kh«ng x¶y ra vµ ngêi chñ kh«ng ph¶i chi ra mét ®ång nµo. Nhng còng cã khi x¶y ra dån dËp, buéc hä ph¶i bá ra mét lóc nhiÒu kho¶n tiÒn lín mµ hä kh«ng muèn. V× thÕ, m©u thuÉn chñ - thî ph¸t sinh, giíi thî liªn kÕt ®Êu tranh buéc giíi chñ thùc hiÖn cam kÕt. Cuéc ®Êu tranh nµy diÔn ra ngµy cµng réng lín vµ cã t¸c ®éng nhiÒu mÆt ®Õn ®êi sèng kinh tÕ x· héi. Do vËy, Nhµ níc ®· ph¶i ®øng ra can thiÖp vµ ®iÒu hoµ m©u thuÉn. Sù can thiÖp nµy mét mÆt lµm t¨ng ®îc vai trß cña Nhµ níc, mÆt kh¸c buéc c¶ giíi chñ vµ giíi thî ph¶i ®ãng gãp mét kho¶n tiÒn nhÊt ®Þnh hµng th¸ng ®îc tÝnh to¸n chÆt chÏ dùa trªn c¬ së x¸c suÊt rñi ro x¶y ra ®èi víi ngêi lµm thuª. Sè tiÒn ®ãng gãp cña c¶ chñ vµ thî h×nh thµnh mét quü tiÒn tÖ tËp trung trªn ph¹m vi quèc gia. Quü nµy cßn ®îc bæ sung tõ ng©n s¸ch Nhµ níc khi cÇn thiÕt nh»m ®¶m b¶o ®êi sèng cho ngêi lao ®éng khi gÆp ph¶i nh÷ng biÕn cè bÊt lîi. ChÝnh nhê nh÷ng mèi quan hÖ rµng buéc ®ã mµ rñi ro, bÊt lîi cña ngêi lao ®éng ®îc dµn tr¶i, cuéc sèng cña ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä ngµy cµng ®îc ®¶m b¶o æn ®Þnh. Giíi chñ còng thÊy m×nh cã lîi vµ ®îc 9 b¶o vÖ, s¶n xuÊt kinh doanh diÔn ra b×nh thêng, tr¸nh ®- îc nh÷ng x¸o trén kh«ng cÇn thiÕt. V× vËy, nguån quü tiÒn tÖ tËp trung ®îc thiÕt lËp ngµy cµng lín vµ nhanh chãng. Kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt c¸c ph¸t sinh lín cña quü ngµy cµng ®¶m b¶o. Víi sù xuÊt hiÖn cña b¶o hiÓm x· héi (BHXH) lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan vµ ngµy cµng ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña mçi quèc gia. BHXH ®· trë thµnh nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong cuéc sèng cña mçi ngêi lao ®éng, ®ã lµ mét chÝnh s¸ch hç trî ®¾c lùc nh»m ®¶m b¶o cho cuéc sèng cña ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä lu«n æn ®Þnh. 2. LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña BHXH. 2.1. BHXH trªn thÕ giíi. BHXH ®· cã lÞch sö hµng tr¨m n¨m mµ mÇm sèng cña nã cã tõ thÕ kû XIII ë Nam ¢u, khi nÒn c«ng nghiÖp vµ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ®· b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Tuy nhiªn ban ®Çu b¶o hiÓm x· héi chØ mang tÝnh s¬ khai víi ph¹m vi nhá hÑp. Tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVII, mét sè nghiÖp ®oµn thî thñ c«ng ra ®êi, ®Ó b¶o vÖ nhau trong ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp hä ®· thµnh lËp nªn c¸c quü t¬ng trî (ch¼ng h¹n nh ë Anh, n¨m 1473 ®· thµnh lËp héi "B»ng h÷u" ®Ó gióp ®ì c¸c héi viªn khi bÞ èm ®au, t¹i n¹n…) N¨m 1883, §øc díi thêi Thñ tíng Bisinark ®· ban hµnh ®¹o luËt b¶o hiÓm x· héi ®Çu tiªn trªn thÕ giíi. Theo §¹o luËt nµy, hÖ thèng b¶o hiÓm x· héi ra ®êi víi sù tham gia b¾t buéc cña c¶ ngêi lµm c«ng ¨n l¬ng vµ giíi chñ. 10 Nhµ níc b¶o ®¶m mét sè chÕ ®é vµ gi÷ vai trß qu¶n lý, ®Þnh híng ho¹t ®éng cña m×nh. §Õn ®Çu thÕ kû XX, BHXH ®· më réng ra toµn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ c¸c níc Mü La Tinh, Hoa Kú, Canada vµ mét sè níc kh¸c. 2.2. BHXH ë ViÖt Nam. 2.2.1. Giai ®o¹n 1945 -1964 Sau khi C¸ch m¹ng th¸ng t¸m thµnh c«ng, chÝnh phñ ®· ban hµnh mét sè chÝnh s¸ch x· héi, trong ®ã cã chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi. C¬ së ph¸p lý ®Çu tiªn cho sù ra ®êi cña b¶o hiÓm x· héi ë ViÖt Nam lµ HiÕn ph¸p n¨m 1946, trong ®ã cã nªu râ: ngêi lao ®éng ®îc b¶o ®¶m quyÒn viÖc lµm, nghØ ng¬i, b¶o hiÓm x· héi, cøu tÕ; Phô n÷ ®îc nghØ tríc khi ®Î… Trªn c¬ së ®ã, ChÝnh phñ ®· ban hµnh mét sè S¾c lÖnh, trong ®ã cã nh÷ng néi dung quy ®Þnh mét sè chÕ ®é trî cÊp èm ®au, tai n¹n, hu trÝ cho c«ng nh©n viªn chøc Nhµ níc.(S¾c lÖnh 29/5/1950 vµ S¾c lÖnh 7677/SL ngµy 22/5/1950…) VÒ chÕ ®é hu trÝ, S¾c lÖnh 76/SL cã quy ®Þnh: "Sau khi lµm viÖc ®îc 30 n¨m hay ®· 55 tuæi, c«ng chøc thuéc ng¹ch thêng tró ®îc vÒ hu; ®èi víi c«ng chøc c¸c ng¹ch thuéc h¹ng lu ®éng, h¹n vÒ hu lµ 50 tuæi hay 25 n¨m lµm viÖc" ®èi víi c«ng nh©n, S¾c lÖnh77/SL quy ®Þnh:"C«ng nh©n lµm viÖc ®- îc vÒ hu" Tuy nhiªn, do ®Êt níc míi giµnh ®îc ®éc lËp l¹i ph¶i bíc vµo cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, nªn nh÷ng quy ®Þnh trªn chØ míi gi¶i quyÕt cho nh÷ng c«ng nh©n, viªn chøc giµ yÕu vÒ nghØ ®îc hëng trî cÊp mét lÇn. Khi hoµ b×nh ®îc lËp l¹i, ChÝnh phñ ®· cã quy ®Þnh vÒ trî cÊp mÊt søc lao ®éng cho c«ng nh©n viªn chøc kh¸ng chiÕn 11 vµ c«ng nh©n viªn chøc lu dông do giµ yÕu, èm ®au, tai n¹n lao ®éng (NghÞ ®Þnh 594/TTg ngµy 11 th¸ng 12 n¨m 1957)… Do hoµn c¶nh lÞch sö vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi, nªn chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi míi chØ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cÊp thiÕt tríc m¾t, chñ yÕu lµ nh÷ng ngêi tham gia c¸ch m¹ng, nh÷ng ngêi lµm viÖc trong khu vùc Nhµ n- íc. C¸c chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi ®îc ban hµnh chñ yÕu díi d¹ng phô cÊp, víi tinh thÇn ®ång cam céng khæ phôc vô cho sù nghiÖp kh¸ng chiÕn cña toµn d©n, nhng ®· gióp gi¶i quyÕt mét phÇn khã kh¨n ®êi sèng c«ng nh©n viªn chøc, ®ång thêi t¹o tiÒn ®Ò ®Ó x©y dùng chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi sau nµy. Bíc tiÕn tiÕp theo, trong HiÕn ph¸p n¨m 1959 thõa nhËn c«ng nh©n viªn chøc cã quyÒn ®îc hëng trî cÊp b¶o hiÓm x· héi. QuyÒn nµy ®îc cô thÓ ho¸ trong §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ b¶o hiÓm x· héi ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc Nhµ níc, ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh 218/CP ngµy 27/12/1961 vµ §iÒu lÖ ®·i ngé qu©n nh©n ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh 161/CP ngµy 30/10/1964 cña ChÝnh phñ. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt nµy ®· quy ®Þnh râ ®èi tîng, ph¹m vi ®iÒu chØnh; quy ®Þnh c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi (gåm 6 chÕ ®é lµ èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp, mÊt søc lao ®éng, hu trÝ vµ tö tuÊt); quy ®Þnh vÒ quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c bªn cã liªn quan trong x· héi x· héi… Møc trî cÊp b¶o hiÓm x· héi hµng th¸ng ®îc c¨n cø vµo thêi gian c«ng t¸c nãi chung vµ thêi gian c«ng t¸c cho c¸ch m¹ng, vµo tuæi ®êi (®èi víi chÕ ®é hu, 12 nam ®ñ 60 tuæi cã 25 n¨m c«ng t¸c nãi chung,trong ®ã cã 5 n¨m c«ng t¸c liªn tôc; n÷ ®ñ 55 tuæi cã 20 n¨m c«ng t¸c nãi chung, trong ®ã cã 5 n¨m c«ng t¸c liªn tôc), vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc, vµo t×nh tr¹ng suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng. §èi víi nh÷ng ngêi ®îc tÆng thëng Hu©n, Huy ch- ¬ng kh¸ng chiÕn, nÕu cã ®ñ 15 n¨m c«ng t¸c liªn tôc mµ bÞ mÊt søc lao ®éng tõ 61% trë lªn th× ®îc hëng hu trÝ, kh«ng ph©n biÖt tuæi ®êi. Cã thÓ nªu kh¸i qu¸t mét sè ®Æc ®iÓm cña chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi cña thêi kú nh sau: Thø nhÊt, ®èi tîng cña chÝnh s¸ch bao gåm c«ng nh©n viªn chøc vµ lùc lîng vò trang- nh÷ng lùc lîng chñ ®¹o cña nÒn kinh tÕ vµ x· héi thêi kú nµy. Thø hai, ®iÒu lÖ cã quy ®Þnh c¸c x· héi trÝch nép (ban ®Çu lµ 4,7% quü tiÒn l¬ng) vµo ng©n s¸ch ®Ó chi cho c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi, nhng chñ yÕu c¸c chi phÝ vÒ b¶o hiÓm x· héi ®Òu do ng©n s¸ch Nhµ níc ®µi thä Thø ba, møc trî cÊp b¶o hiÓm x· héi g¾n víi chÕ ®é tiÒn l¬ng vµ víi nguyªn t¾c ph¶i thÊp h¬n møc tiÒn l¬ng khi lµm viÖc vµ cã tÝnh ®Õn c¸c chÝnh s¸ch ®·i ngé ®èi víi nh÷ng ngêi cã thµnh tÝch c«ng hiÕn cho c¸ch m¹ng. Thø t, 3 chÕ ®é ng¾n h¹n giao cho C«ng ®oµn qu¶n lý vµ thùc hiÖn; 3 chÕ ®é dµi h¹n giao cho c¬ quan qu¶n lý Nhµ níc qu¶n lý vµ thùc hiÖn. ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi thêi kú nµy ®· ®¸p øng ®îc yªu cÇu c¸c nhiÖm vô chÝnh trÞ cña ®Êt níc, ®· gãp phÇn æn ®Þnh ®êi sèng cña c¸n bé, bé ®éi khi ®Êt níc míi giµnh ®éc lËp, trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, tiÕp ®ã 13 lµ trong nh÷ng n¨m ®Çu kh«i phôc ph¸t triÓn kinh tÕ. §ång thêi ®¸nh dÊu bíc tiÕn quan träng, lÇn ®Çu tiªn chóng ta cã chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi t¬ng ®èi hoµn chØnh víi viÖc ban hµnh §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ b¶o hiÓm x· héi gåm 6 chÕ ®é. 2.2.2. Giai ®o¹n 1965 - 1975 VÒ c¬ b¶n, chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi trong giai ®o¹n nµy vÉn ®îc thùc hiÖn theo §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ b¶o hiÓm x· héi ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc vµ lùc lîng vò trang. Tuy nhiªn, cã mét sè v¨n b¶n ®îc söa ®æi cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ®Êt níc, nh NghÞ ®Þnh 163/CP ngµy 4/7/1974 cña Héi ®ång ChÝnh phñ. Nh÷ng v¨n b¶n nµy ®· gãp phÇn kh¾c phôc nh÷ng quy ®Þnh cha phï hîp trong c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi, nh: ®iÒu kiÖn nghØ hu; ®iÒu kiÖn vÒ thêi gian c«ng t¸c liªn tôc ®Ó ®îc hëng trî cÊp mÊt søc lao ®éng; c¸ch x¸c ®Þnh tiÒn tuÊt… §Æc biÖt, cã ®iÓm söa ®æi quan träng lµ ®iÒu kiÖn nghØ hu cña c¸c ®èi tîng nªu trong Th«ng t 84/TTg ngµy 20/ 8/1963, quy ®Þnh nam 52 tuæi, n÷ 47 tuæi vµ cã 25 n¨m c«ng t¸c liªn tôc ®îc nghØ hu. Cã thÓ nªu kh¸i qu¸t ý nghÜa cña chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi trong giai ®o¹n nµy lµ: - ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi thêi kú nµy ®· cã ý nghÜa rÊt lín trong viÖc ®éng viªn c¸n bé, c«ng nh©n, viªn chøc thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô chÝnh trÞ cña ®Êt níc lµ x©y dùng vµ b¶o vÖ miÒn B¾c x· héi chñ nghÜa vµ chi viÖn cho MiÒn Nam, hoµn thµnh cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü, thèng nhÊt ®Êt níc. 14 - ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi ®· ®îc ®iÒu chØnh phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña giai ®o¹n nµy, ®· gãp phÇn b¶o ®¶m ®êi sèng ®èi víi nh÷ng ngêi tham gia c¸ch m¹ng, nh÷ng ngêi lµm c«ng ¨n l¬ng; kh¼ng ®Þnh tÝnh ®óng ®¾n cña chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi trong cuéc sèng. - T¹o c¬ së ®Ó ®æi míi chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi sau nµy. 2.2.3. Giai ®o¹n 1976 - 1985. VÒ c¬ b¶n, chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi vÉn ®îc thùc hiÖn theo §iÒu lÖ t¹m thêi vÒ b¶o hiÓm x· héi. Tuy nhiªn, ®©y lµ thêi kú cã nhiÒu khã kh¨n, phøc t¹p vÒ kinh tÕ x· héi, ¶nh hëng ®Õn chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi. Ngay sau khi ®Êt níc thèng nhÊt, ®Ó ®¶m b¶o quyÒn lîi cho nh÷ng ngêi chiÕn ®Êu vµ c«ng t¸c ë MiÒn Nam, ChÝnh phñ ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh sè 10/N§76 (th¸ng 8/1976) ¸p dông chÕ ®é hu trÝ, mÊt søc lao ®éng, tö tuÊt ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc vµ qu©n nh©n ë MiÒn Nam vµ c¶ chÕ ®é ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc tríc lµm viÖc cho chÕ ®é cò, sau khi gi¶i phãng lµm viÖc cho ta n¨ng ®· giµ yÕu. ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi ®· ®îc thi hµnh thèng nhÊt ngay khi MiÒn Nam võa ®îc gi¶i phãng ®· gãp phÇn gi¶i quyÕt nh÷ng hËu qu¶ cña chiÕn tranh ®Ó l¹i, c¸n bé, qu©n nh©n vÒ giµ yÕu èm ®au ph¶i nghØ viÖc tríc ngµy gi¶i phãng ®· ®îc hëng trî cÊp. N¨m 1978, ®Ó gi¶i quyÕt khã kh¨n cho nh÷ng c¸n bé cã tham gia kh¸ng chiÕn, ChÝnh phñ ®· ra quyÕt ®Þnh 198/CP ngµy 8/8/1978 söa l¹i ®iÒu kiÖn nghØ hu cña NghÞ ®Þnh 15 163/CP (25 n¨m c«ng t¸c liªn tôc, tuæi ®êi lµ nam 50; n÷ 45 tuæi); ®ång thêi bæ sung ®iÒu kiÖn hëng trî cÊp mÊt søc lao ®éng dµi h¹n. Vµo ®Çu nh÷ng n¨m 80, t×nh h×nh kinh tÕ x· héi cña níc ta gÆp nhiÒu khã kh¨n, nÒn kinh tÕ suy gi¶m dÉn ®Õn t×nh tr¹ng d thõa lao ®éng. Cïng víi c¸c chÝnh s¸ch gi¶i quyÕt lao ®éng kh¸c, ChÝnh phñ ®· ban hµnh NghÞ quyÕt 16/H§BT ngµy 8/2/1982 trong ®ã quy ®Þnh: nÕu cã 25n¨m c«ng t¸c liªn tôc (20 n¨m ®èi víi lao ®éng lµm c¸c c«ng viÖc, nghÒ nÆng nhäc ®éc h¹i) th× ®îc nghØ hu kh«ng khèng chÕ tuæi ®êi. §èi víi nh÷ng ngêi vÒ nghØ mÊt søc lao ®éng th× kh«ng cÇn ph¶i qua gi¸m ®Þnh kh¶ n¨ng lao ®éng ë héi ®éng gi¸m ®Þnh Y khoa. Tõ th¸ng 9 n¨m 1985, cïng víi viÖc c¶i tiÕn chÕ ®é tiÒn l¬ng cña c«ng nh©n viªn chøc vµ lùc lîng vò trang, héi ®ång Bé trëng ®· ban hµnh nghÞ ®Þnh 236/H§BT(ngµy 18/1985) bæ sung, söa ®æi mét sè néi dung b¶o hiÓm x· héi, bao gåm viÖc quy ®æi thêi gian c«ng t¸c vµ söa ®æi tû lÖ hëng trî cÊp b¶o hiÓm x· héi.VÒ thêi gian c«ng t¸c, quy ®Þnh ®îc quy ®æi theo hÖ sè tuú ®iÒu kiÖn c«ng t¸c vµ chiÕn ®Êu. Theo ®ã 1 n¨m c«ng t¸c ®îc quy ®æi lµ 1 n¨m 2 th¸ng hoÆc 1 n¨m 4 th¸ng, hoÆc 1 n¨m 6 th¸ng. VÒ tû lÖ híng dÉn ®· ®îc söa ®æi tõ 45 - 75% lªn 75%- 95% l¬ng chÝnh vµ phô cÊp th©m niªn. Nh÷ng söa ®æi nµy nh»m u ®·i ®èi víi nh÷ng ngêi lao ®éng chiÕn ®Êu ë nh÷ng vïng khã kh¨n gian khæ vµ ®¶m b¶o ®êi sèng cña c«ng nh©n, viªn chøc nghØ hu do biÕn ®éng cña tiÒn l- 16 ¬ng vµ gi¸ c¶. Ngoµi ra, c«ng nh©n viªn chøc vµ qu©n nh©n lµm c¸c c«ng viÖc, nghÒ nÆng nhäc ®éc h¹i hoÆc lµm viÖc ë nh÷ng vïng khã kh¨n gian khæ hoÆc v× bÞ th- ¬ng, bÞ tai n¹n, bÞ èm ®au mµ mÊt søc lao ®éng ®· cã ®ñ ®iÒu kiÖn vÒ thêi gian c«ng t¸c nhng kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn vÒ tuæi ®êi còng ®îc hëng l¬ng hu. Cã thÓ nãi ®©y lµ sù söa ®æi quan träng nhÊt trong chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi. Tuy nhiªn, ë giai ®o¹n nµy do tiÒn l¬ng cha ®îc tiÒn tÖ ho¸ nªn c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi còng cha thùc sù ®îc tiÒn tÖ ho¸, chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi cã nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh. 2.2.4. Giai ®o¹n 1986 ®Õn nay. Sù ®æi míi vÒ c¬ chÕ kinh tÕ ®ßi hái cã nh÷ng thay ®æi t¬ng øng vÒ chÝnh s¸ch x· héi nãi chung vµ chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi nãi riªng. C¬ së ph¸p lý ®Ó c¶i c¸ch hÖ thèng b¶o hiÓm x· héi lµ HiÕn ph¸p n¨m 1992. Trong HiÕn ph¸p nªu râ: "Nhµ níc thùc hiÖn chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi ®èi víi c«ng chøc Nhµ níc vµ ngêi lµm ¨n c«ng l¬ng, khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c¸c h×nh thøc b¶o hiÓm x· héi kh¸c ®èi víi ngêi lao ®éng ". §¶ng ta chñ tr¬ng ®æi míi chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi theo híng mäi ngêi lao ®éng vµ c¸c ®¬n vÞ thuéc c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu cã nghÜa vô ®ãng gãp b¶o hiÓm x· héi, t¸ch quü b¶o hiÓm x· héi ®èi víi c«ng nh©n viªn chøc Nhµ níc lµ ngêi lao ®éng lµm c«ng ¨n l¬ng ra khái ng©n s¸ch. Thùc hiÖn c¸c chñ tr¬ng trªn, ChÝnh phñ ®· ban hµnh NghÞ ®Þnh43/CP ngµy22/6/1993 quy ®Þnh t¹m thêi chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi cho ngêi lao ®éng ë c¸c thµnh 17 phÇn kinh tÕ. §©y lµ bíc tiÕn quan träng trong chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi ë ViÖt Nam. LÇn ®Çu tiªn, ngêi lao ®éng ë c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®îc tham gia b¶o hiÓm x· héi theo nguyªn t¾c cã ®ãng cã hëng b¶o hiÓm x· héi. TiÕp sau ®ã, khi Quèc héi th«ng qua Bé luËt lao ®éng ngµy23/6/1994, ChÝnh phñ ngµy 26/11/1995 vÒ §iÒu lÖ b¶o hiÓm x· héi ®èi víi ngêi lao ®éng trong c¸c thµnh phÇn kinh tÕ thay thÕ nh÷ng quy ®Þnh vÒ chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi tríc ®©y. §iÒu lÖ b¶o hiÓm x· héi míi ®îc ban hµnh lµ mét bíc tiÕn quan träng trong viÖc thÓ chÕ ho¸ c¸c chñ tr¬ng, ®- êng lèi cña §¶ng vµ Nhµ níc ta. §iÒu lÖ ®· thÓ chÕ ho¸ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n sau: Thø nhÊt, ®èi tîng ¸p dông lµ ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c c¬ quan, doanh nghiÖp Nhµ níc vµ doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh cã tõ 10 lao ®éng trë lªn. Thø hai, ph¸p luËt b¶o hiÓm x· héi quy ®Þnh râ ngêi lao ®éng muèn ®îc hëng th× ph¶i ®ãng b¶o hiÓm x· héi, ngêi sö dông lao ®éng còng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm ®ãng ®Ó b¶o hiÓm cho ngêi lao ®éng mµ m×nh thuª mín hoÆc sö dông. Nhµ níc cã tr¸ch nhiÖm ®ãng b¶o hiÓm x· héi cho ngêi lao ®éng lµm viÖc trong khu vùc do ng©n s¸ch tr¶ l- ¬ng. Quy ®Þnh nµy ®· rµng buéc tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn tham gia b¶o hiÓm x· héi, ®ång thêi quy ®Þnh râ nghÜa vô vµ quyÒn lîi cña ngêi thô hëng. Thø ba, ph¸p luËt b¶o hiÓm x· héi quy ®Þnh trong chÝnh s¸ch b¶o hiÓm x· héi cã 5 chÕ ®é lµ èm ®au: thai 18 s¶n, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp;hu trÝ vµ tö tuÊt. Thø t, quü b¶o hiÓm x· héi lµ mét quü tµi chÝnh kh«ng thuéc ng©n s¸ch Nhµ níc. Quü ®îc h×nh thµnh chñ yÕu tõ c¸c nguån do ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng ®ãng gãp. Thø n¨m, ®iÒu lÖ còng quy ®Þnh râ c¸c chøc n¨ng qu¶n lý Nhµ níc vÒ b¶o hiÓm x· héi vµ chøc n¨ng ho¹t ®éng sù nghiÖp b¶o hiÓm x· héi. Sù ph©n ®Þnh râ c¸c chøc n¨ng nµy lµ mét bíc tiÕn míi trong b¶o hiÓm x· héi nh»m h¹n chÕ sù chång chÐo, t¨ng cêng hiÖu lùc vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan cã liªn quan trong b¶o hiÓm x· héi. Chøc n¨ng ho¹t ®éng sù nghiÖp b¶o hiÓm x· héi ®îc giao cho b¶o hiÓm x· héi ViÖt Nam. B¶o hiÓm x· héi ViÖt Nam cã nhiÖm vô qu¶n lý quü b¶o hiÓm x· héi, thùc hiÖn c¸c nghiÖp vô vÒ thu- chi b¶o hiÓm x· héi vµ ®Çu t ®Ó ph¸t triÓn quü. Bé lao ®éng - Th¬ng binh vµ x· héi ®îc ChÝnh phñ giao nhiÖm vô qu¶n lý Nhµ níc vÒ b¶o hiÓm x· héi víi c¸c chøc n¨ng:x©y dùng vµ tr×nh ban hµnh ph¸p luËt vÒ BHXH; ban hµnh c¸c v¨n b¶n ph¸p quy vÒ BHXH thuéc thÈm quyÒn; híng dÉn, kiÓm tra, thanh tra viÖc thùc hiÖn BHXH. §iÒu lÖ BHXH lÇn nµy ®· ®æi míi mét bíc quan träng chÝnh s¸ch BHXH, tõ chç bao cÊp lµ chñ yÕu chuyÓn sang thùc hiÖn c¬ chÕ cã ®ãng cã hëng BHXH: Quü BHXH ®éc lËp vµ kh«ng thuéc ng©n s¸ch Nhµ níc, lµ cña ngêi lao 19 ®éng, ngêi sö dông lao ®éng, gi¶m dÇn sù trî gióp cña ng©n s¸ch Nhµ níc, tiÕn tíi tù c©n ®èi thu chi. 3. Chøc n¨ng vµ tÝnh chÊt cña BHXH. BHXH lµ sù ®¶m b¶o thay thÕ hoÆc bï ®¾p mét phÇn thu nhËp ®èi víi ngêi lao ®éng khi hä gÆp ph¶i nh÷ng biÕn cè lµm gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng, mÊt viÖc lµm trªn c¬ së h×nh thµnh vµ sö dông mét quü tiÒn tÖ tËp trung nh»m ®¶m b¶o ®êi sèng cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä gãp phÇn b¶o ®¶m an toµn x· héi. * BHXH cã mét sè ®Æc ®iÓm chñ yÕu sau: - BHXH lµ nhu cÇu kh¸ch quan, ®a d¹ng vµ phøc t¹p cña x· héi, nhÊt lµ trong x· héi mµ s¶n xuÊt hµng ho¸ ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng, mèi quan hÖ thuª mín lao ®éng ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é nµo ®ã. Kinh tÕ cµng ph¸t triÓn th× BHXH cµng ®a d¹ng vµ hoµn thiÖn. V× thÕ cã thÓ nãi kinh tÕ lµ nÒn t¶ng cña BHXH hay BHXH kh«ng vît qu¸ tr¹ng th¸i kinh tÕ cña mçi níc. - Mèi quan hÖ gi÷a c¸c bªn trong BHXH ph¸t sinh trªn c¬ së quan hÖ lao ®éng vµ diÔn ra gi÷a 3 bªn: Bªn tham gia BHXH vµ bªn ®îc BHXH. Bªn tham gia BHXH cã thÓ chØ lµ ngêi lao ®éng hoÆc c¶ ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng. Bªn BHXH (bªn nhËn nhiÖm vô BHXH) th«ng thêng lµ c¬ quan chuyªn tr¸ch do Nhµ níc lËp ra vµ b¶o trî. Bªn ®îc BHXH lµ ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi cã ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn rµng buéc cÇn thiÕt. - Nh÷ng biÕn cè lµm gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng, mÊt viÖc lµm trong BHXH cã thÓ lµ nh÷ng rñi ro ngÉu nhiªn tr¸i víi ý muèn chñ quan cña con ngêi nh: èm 20