lêi nãi ®Çu Nãi ®Õn sù ph¸t triÓn cña toµn x· héi, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn b¶o hiÓm x· héi (BHXH). BHXH lµ mét chÝnh s¸ch lín cña §¶ng vµ Nhµ níc ta, nã lµ x¬ng sèng b¶o ®¶m æn ®Þnh x· héi, nã thÓ hiÖn sù phån thÞnh cña nÒn kinh tÕ, mét sù v÷ng ch¾c cña thÓ chÕ chÝnh trÞ vµ sù nh©n v¨n s©u s¾c. BHXH gãp phÇn æn ®Þnh ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cho ngêi lao ®éng khi gÆp rñi ro vµ c¸c khã kh¨n kh¸c. BHXH còng lµ mét chÝnh s¸ch tµi chÝnh nh»m huy ®éng ®ãng gãp cña ngêi lao ®éng ®ang lµm viÖc ®Ó h×nh thµnh quü tµi chÝnh tËp trung ®îc b¶o toµn vµ t¨ng trëng ®Ó thùc hiÖn c¸c chÕ ®é. Do ®ã, BHXH lµ mét ®Ò tµi khoa häc ®îc nhiÒu ngêi quan t©m vµ nghiªn cøu. Víi sù mong muèn gãp mét phÇn nhá bÐ vµo thÕ giíi khoa häc vµ phôc vô häc tËp tèt h¬n, em chän ®Ò tµi “BHXH ViÖt Nam trong c¬ chÕ thÞ trêng”. Ngoµi lêi nãi ®Çu vµ kÕt luËn ®Ò tµi bao gåm: PhÇn I: Kh¸i qu¸t chung vÒ BHXH PhÇn II: BHXH ViÖt Nam trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng. PhÇn III: Mét sè kiÕn nghÞ 1 phÇn I kh¸i qu¸t chung vÒ b¶o hiÓm x· héi I. B¶o hiÓm x· héi trong ®êi sèng kinh tÕ x· héi. B¶o hiÓm x· héi (BHXH) lµ tæng thÓ nh÷ng mèi quan hÖ kinh tÕ x· héi gi÷a Nhµ níc víi ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng khi ngêi lao ®éng gÆp khã kh¨n do bÞ mÊt hoÆc gi¶m thu nhËp. BHXH lµ mét chÝnh s¸ch lín mang tÝnh x· héi réng r·i vµ trong ®êi sèng x· héi cña mçi quèc gia th× BHXH cã ý nghÜa rÊt to lín: - §èi víi ngêi lao ®éng: nã gãp phÇn æn ®Þnh cuéc sèng cho b¶n th©n hä hoÆc gia ®×nh khi gÆp khã kh¨n do bÞ mÊt hoÆc gi¶m thu nhËp. §Æc biÖt BHXH ra ®êi cßn gãp phÇn t¹o ra mét t©m lý yªn t©m æn ®Þnh trong cuéc sèng còng nh lao ®éng, hä kh«ng ph¶i lo l¾ng khi èm ®au, thai s¶n hoÆc khi hÕt tuæi lao ®éng. Tõ ®ã gãp phÇn n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng trong x· héi. - §èi víi ngêi sö dông lao ®éng: BHXH gãp phÇn æn ®Þnh s¶n xuÊt kinh doanh, lµm cho hä ®ì ph¶i bá ra mét kho¶n tiÒn lín hoÆc nhiÒu khi rÊt lín, khi ngêi lao ®éng mµ hä sö dông gÆp khã kh¨n trong cuéc sèng. NhÊt lµ trong tr- êng hîp bÞ èm ®au, tai n¹n hµng lo¹t. - §èi víi Nhµ níc: BHXH ra ®êi gãp phÇn ®¶m b¶o an toµn cho x· héi, ®Æc biÖt quü BHXH lµ mét trong nh÷ng 2 nguån ®Çu t lín gãp phÇn ph¸t triÓn vµ t¨ng trëng kinh tÕ quèc gia. - §èi víi c¶ ba bªn: BHXH ra ®êi t¹o lËp ®îc mèi quan hÖ bÒn v÷ng, æn ®Þnh ®Ó tõ ®ã gãp phÇn ®iÒu hoµ m©u thuÉn gi÷a giíi chñ vµ giíi thî. ChÝnh v× nh÷ng ý nghÜa nªu trªn cho nªn BHXH lu«n lu«n lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi c¬ b¶n nhÊt cña mét quèc gia vµ trong ®êi sèng kinh tÕ x· héi hiÖn nay BHXH lµ mét trong nh÷ng chÝnh s¸ch kh«ng thÓ thiÕu ®îc vµ ngµy cµng ph¸t triÓn. II. Nh÷ng néi dung c¬ b¶n vÒ BHXH. 1. B¶n chÊt cña BHXH. 1.1 §èi tîng cña BHXH. BHXH lµ mét lÜnh vùc mang tÝnh chÊt x· héi rÊt lín v× nã cã ®èi tîng lµ mét bé phËn rÊt lín trong x· héi, ®ã lµ ng- êi lao ®éng mµ cô thÓ lµ mét bé phËn rÊt lín vµ nghÜa vô cña mét c«ng d©n theo nh÷ng tiªu chuÈn luËt ph¸p cña Nhµ níc vµ cã viÖc lµm díi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau, t¹o ra thu nhËp ®Ó ®¶m b¶o ®êi sèng vµ tham gia vµo BHXH nh ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp Nhµ níc, trong c¸c doanh nghiÖp thuéc c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ngoµi quèc doanh cã sö dông tõ 10 lao ®éng trë lªn, ngêi lao ®éng ViÖt Nam trong c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t níc ngoµi, khu chÕ xuÊt... ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c tæ chøc kinh doanh dÞch vô thuéc c¬ quan hµnh chÝnh sù nghiÖp, c¬ quan §¶ng, ®oµn thÓ thuéc lùc lîng vò trang... C¸c ®èi tîng trªn ®i häc, thùc tËp, c«ng t¸c, ®iÒu d- ìng trong vµ ngoµi níc mµ vÉn hëng tiÒn l¬ng vµ tiÒn c«ng th× thuéc ®èi tîng thùc hiÖn BHXH b¾t buéc. 1.2 Vai trß vµ tÝnh chÊt cña BHXH. 3 1.2.1 Vai trß cña BHXH. - BHXH b¶o ®¶m æn ®Þnh kinh tÕ cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh khi hä gÆp rñi ro, gi¶m hoÆc mÊt thu nhËp. - BHXH ®¶m b¶o ®îc tÝnh c«ng b»ng trong x· héi vµ thùc hiÖn ph©n phèi vµ ph©n phèi l¹i thu nhËp gi÷a nh÷ng ngêi tham gia BHXH. - BHXH ®· g¾n kÕt lîi Ých cña ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc. - BHXH gãp phÇn ®¶m b¶o an toµn x· héi, g¾n bã ng- êi lao ®éng víi x· héi. 1.2.2 TÝnh chÊt cña BHXH. - TÝnh kinh tÕ: ngêi lao ®éng ®ãng gãp phÝ BHXH h×nh thµnh nªn quü BHXH. Tõ quü nµy trî cÊp cho ngêi lao ®éng khi an toµn kinh tÕ cña hä bÞ ®e do¹. Sù ®ãng gãp nµy ®· gãp phÇn gi¶m bít g¸nh nÆng cho ng©n s¸ch Nhµ níc. Tõ phÇn quü nhµn rçi vµ phÇn gi¶m bít g¸nh nÆng cho ng©n s¸ch Nhµ níc lµ nguån vèn ®Çu t cho nÒn kinh tÕ nh»m b¶o ®¶m b¶o tån vµ ph¸t triÓn quü vµ gi¶m bít sù ®ãng gãp cña ngêi lao ®éng. - TÝnh x· héi: thÓ hiÖn ngêi lao ®éng trong ®é tuæi lao ®éng cã kh¶ n¨ng lao ®éng vµ cã nhu cÇu cã quyÒn ®- îc hëng BHXH vµ ngêi sö dông lao ®éng còng nh Nhµ níc cã tr¸ch nhiÖm BHXH cho ngêi lao ®éng ®ã, TÝnh x· héi thÓ hiÖn tÝnh céng ®ång (tÝnh nh©n ®¹o) rÊt cao. - TÝnh dÞch vô: BHXH tho· m·n nhu cÇu ®îc tham gia BHXH cña ngêi lao ®éng cã kh¶ n¨ng v© cã nhu cÇu lao ®éng. 2. Quü BHXH. 4 Quü BHXH lµ tæng hîp nh÷ng ®ãng gãp b»ng tiÒn cña c¸c bªn tham gia BHXH, vµ phÇn sinh lêi t¨ng trëng tiÒn nhµn rçi h×nh thµnh nªn mét quü tiÒn tÖ tËp trung ®Ó chi tr¶ cho nh÷ng ngêi ®îc hëng BHXH vµ gia ®×nh hä khi hä bÞ gi¶m hoÆc mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng hay mÊt viÖc lµm. Nh vËy quü BHXH lµ mét quü tiªu dïng, ®ång thêi lµ mét quü dù phßng, nã võa mang tÝnh kinh tÕ , võa mang tÝnh x· héi rÊt cao, vµ lµ ®iÒu kiÖn hay c¬ së vËt chÊt quan träng nhÊt ®¶m b¶o cho toµn bé hÖ thèng BHXH tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Quü BHXH h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng ®· t¹o ra kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt nh÷ng rñi ro cña tÊt c¶ nh÷ng ngêi tham gia BHXH víi tæng dù tr÷ Ýt nhÊt gióp cho viÖc dµn tr¶i rñi ro ®îc thùc hiÖn theo c¶ hai chiÒu, kh«ng gian vµ thêi gian, ®ång thêi gióp gi¶m tíi møc thÊp nhÊt nh÷ng thiÖt h¹i kinh tÕ cho ngêi sö dông lao ®éng, tiÕt kiÖm chi cho c¶ ng©n s¸ch Nhµ níc vµ ng©n s¸ch gia ®×nh ngêi lao ®éng. Quü BHXH ®îc h×nh thµnh tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau, tríc hÕt lµ sù ®ãng gãp cña ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc, ®©y lµ kho¶n thu chÝnh chiÕm tû träng lín cña quü BHXH. Hai lµ ®îc h×nh thµnh tõ kho¶n thu tõ ho¹t ®éng tµi chÝnh cña mét phÇn nhµn rçi cña quü. Thø ba lµ phÇn thu tõ nép ph¹t cña nh÷ng tæ chøc vµ c¸ nh©n vi phËm ®iÒu lÖ vÒ BHXH, ngoµi ra cßn cã c¸c kho¶n thu kh¸c nh viÖn trî cña níc ngoµi hîp t¸c vÒ BHXH. Quü BHXH ®¶m nhËn nh÷ng kho¶n chñ yÕu nh trî cÊp theo c¸c chÕ ®é BHXH (kho¶n chi nµy chiÕm tû träng lín), chi phÝ cho bé m¸y ho¹t ®éng BHXH (tiÒn l¬ng cña c¸n bé nh©n viªn ngµnh BHXH, tiÒn ®µo t¹o c¸n bé...) Møc ®ãng gãp cña mçi ngêi vµo quü BHXH gäi lµ phÝ BHXH. PhÝ BHXH cã thÓ cã nhiÒu lo¹i tuú theo c¸ch ph©n 5 lo¹i cô thÓ. theo qu¸ tr×nh lao ®éng, phÝ BHXH chia lµm 2 lo¹i: phÝ dµi h¹n vµ phÝ ng¾n h¹n. - PhÝ BHXH dµi h¹n t¹o thµnh nguån quü ®Ó chi tr¶ trî cÊp BHXH dµi h¹n nh: hu trÝ, mÊt søc lao ®éng, tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp. - PhÝ BHXH ng¾n h¹n t¹o thµnh nguån quü chi tr¶ trî cÊp BHXH ng¾n h¹n nh thai s¶n, èm ®au vµ tai n¹n lao ®éng nhÑ. Quü BHXH ®îc qu¶n lý trong c¬ chÕ c©n b»ng thu chi, phÇn quü nhµn rçi ph¶i ®îc ®em ®Çu t sinh lîi. 3. HÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH BHXH ra ®êi tõ thÕ kû 13 ë Nam ch©u ¢u - khi nÒn kinh tÕ hµng hãa b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Nöa cuèi thÕ kû 19 ë §øc vµ vµi níc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ë ch©u ¢u ®· xuÊt hiÖn BHXH. Nh÷ng thËp kû ®Çu cña thÕ kû 20, BHXH ®· lan ra hÇu hÕt ch©u ¢u vµ c¸c níc B¾c Mü. §Õn sau chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II, BHXH cã nhiÒu thay ®æi vÒ chÊt, ph¸t triÓn phong phó ®a d¹ng ë trªn 100 níc trªn thÕ giíi vµ ®îc nhiÒu tæ chøc quèc tÕ kh¸c quan t©m. Lóc ®Çu c¸c chÕ ®é BHXH chØ ®îc thùc hiÖn díi d¹ng c¸c quü èm ®au ®Ó ®Ò phßng khi mÊt thu nhËp v× bÖnh tËt. DÇn dÇn ®· më réng c¸c chÕ ®é BHXH thµnh b¶o hiÓm rñi ro nghÒ nghiÖp, b¶o hiÓm bÖnh tËt vµ tuæi giµ... §Õn ngµy 28/6/1952 héi nghÞ toµn thÓ cña tæ chøc lao ®éng quèc tÕ ®· nhÊt trÝ tËp hîp tÊt c¶ c¸c chÕ ®é hiÖn cã vÒ BHXH cña c¸c níc trªn thÕ giíi thµnh mét hÖ thèng bao gåm 9 chÕ ®é sau: - ChÕ ®é ch¨m sãc y tÕ - ChÕ ®é trî cÊp èm ®au - ChÕ ®é trî cÊp thÊt nghiÖp 6 - ChÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp - ChÕ ®é trî cÊp tuæi giµ - ChÕ ®é trî cÊp gia ®×nh - ChÕ ®é trî cÊp sinh ®Î - ChÕ ®é trî cÊp khi tµn phÕ - ChÕ ®é trî cÊp cho nh÷ng ngêi cßn sèng T¹i héi nghÞ nµy tæ chøc lao ®éng quèc tÕ ®ång thêi tuyªn bè tuú theo ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña mçi quèc gia mµ thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH nãi trªn. Nhng b¾t buéc ph¶i thùc hiÖn c¸c chÕ ®é sau: - ChÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp - ChÕ ®é trî cÊp sinh ®Î - ChÕ ®é trî cÊp cho nh÷ng ngêi cßn sèng Theo sè liÖu thèng kª ë 140 níc vµ khu vùc trªn thÕ giíi cho thÊy tÝnh ®Õn n¨m 1993 cã 33 níc thùc hiÖn c¶ 9 chÕ ®é, cã 34 níc cha thùc hiÖn chÕ ®é thø 3, cã 62 níc cha thùc hiÖn chÕ ®é thø 3 vµ thø 6. §iÒu kiÖn vµ møc hëng c¸c chÕ ®é trî cÊp BHXH tuú theo sù thùc hiÖn cña mçi níc do mçi níc cã nguyªn t¾c, kinh tÕ chiÕt lý vµ chñ nghÜa kh¸c nhau. C«ng íc chØ ®Ò ra nh÷ng tiªu chuÈn tèi thiÓu ®Ó c¸c quèc gia phª chuÈn vµ thùc hiÖn. 7 phÇn II BHXH ViÖt nam trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng I. t×nh h×nh triÓn khai BHXH ViÖt Nam tríc nghÞ ®Þnh 43/CP 1. Tæ chøc triÓn khai. Tõ thêi Ph¸p thuéc giai ®o¹n nh÷ng n¨m 30 BHXH b¾t ®Çu xuÊt hiÖn ë ViÖt Nam. Lóc ®Çu lµ mét chÕ ®é h¹n hÑp vµ møc trî cÊp Ýt ái. N¨m 1962 hoµ b×nh lËp l¹i §¶ng vµ Nhµ níc míi cho thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH ë níc ta b»ng NghÞ ®Þnh 218/CP cña ChÝnh phñ ngµy 27/12/1961 cã hiÖu lùc tõ 1962 ®Õn tríc th¸ng 6/1993. Theo NghÞ ®Þnh nµy hÖ thèng BHXH ë ViÖt Nam bao gåm 6 chÕ ®é lµ: - ChÕ ®é trî cÊp èm ®au - ChÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp 8 - ChÕ ®é trî cÊp thai s¶n - ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ - ChÕ ®é trî cÊp mÊt søc lao ®éng - ChÕ ®é trî cÊp tö tuÊt Qua h¬n 30 n¨m thùc hiÖn ®· cã rÊt nhiÒu v¨n b¶n söa ®æi vµ bæ sung. trong ®ã cã lÇn söa ®æi lín nhÊt lµ NghÞ ®Þnh 236 /H§BT ngµy 18/9/1985 ®i kµm víi NghÞ ®Þnh 235/ H§BT vÒ tæng ®iÒu chØnh gi¸, l¬ng, tiÒn... Nhng kÕt qu¶ cho thÊy BHXHVN cã nh÷ng thµnh c«ng vµ tån t¹i. 2. KÕt qu¶ thÊy ®îc. BHXHVN sau h¬n 30 n¨m thùc hiÖn ®· tá ra cã u thÕ vµ ph¸t huy t¸c dông vÒ nhiÒu mÆt ®èi víi ngêi lao ®éng ViÖt Nam. Víi 6 chÕ ®é chi tr¶ c¬ b¶n trong 9 chÕ ®é chuÈn cña ILO ®· ghi trong c«ng íc phÇn nµo ®· ®¸p øng ®îc nhu cÇu c¬ b¶n cña ngêi lao ®éng ®èi víi BHXH. H¬n 3 triÖu ngêi ®· ®îc hëng chÕ ®é hu trÝ, gÇn 1 triÖu ngêi ®îc hëng chÕ ®é mÊt søc lao ®éng. Kho¶ng 40 v¹n ngêi ®îc hëng chÕ ®é tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp dµi h¹n, h¬n 1,2 triÖu ngêi ®îc hëng chÕ ®é tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp ng¾n h¹n, h¬n 50 v¹n lao ®éng n÷ ®îc hëng chÕ ®é trî cÊp thai s¶n, h¬n 8 triÖu lît ngêi ®îc hëng chÕ ®é èm ®au. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn BHXH thùc sù trë thµnh chÝnh s¸ch x· héi c¬ b¶n ë níc ta. §èi tîng tham gia BHXH kh«ng chØ riªng c«ng nh©n viªn chøc mµ cßn lµ toµn bé nh©n d©n lao ®éng ®Òu cã thÓ tham gia. Do cã BHXH mµ ngêi lao ®éng ®îc trî cÊp kÞp thêi ®Ó æn ®Þnh cuéc sèng kh«ng nh÷ng cho b¶n th©n hä mµ cßn cho gia ®×nh hä, khiÕn cho ngêi lao ®éng hoµn toµn yªn t©m g¾n bã víi x· 9 héi. §ång thêi n©ng cao ý thøc céng ®ång tr¸ch nhiÖm gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng víi nhau vµ gi÷a ngêi lao ®éng víi ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc XHCN. 3. Nh÷ng tån t¹i vµ nguyªn nh©n cña nã 3.1 Nh÷ng tån t¹i BHXHVN trong h¬n 30 n¨m thùc hiÖn mÆc dï ®· ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh nhng khi bíc vµo kinh tÕ thÞ trêng nã ®· béc lé tÊt c¶ nh÷ng nhîc ®iÓm cÇn ph¶i ®æi míi vµ hoµn thiÖn thÓ hiÖn ë nh÷ng khÝa c¹nh lín sau: - VÒ mÆt tæ chøc: cßn ph©n t¸n, v× vËy khi thùc hiÖn chÝnh s¸ch cßn nhiÒu nhÊt qu¸n, thiÕu ®ång bé, cã lóc cã n¬i cßn chång chÐo. - ChÝnh s¸ch BHXH tríc ®©y chØ phï hîp víi c¬ chÕ bao cÊp, bëi lÏ trong c¬ chÕ bao cÊp Nhµ níc ®· ®øng ra bao phÇn lín nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn BHXH. MÆt kh¸c chÝnh s¸ch BHXH cha thêng xuyªn ®æi míi cho nªn ë c¸c cÊp c¬ së rÊt khã thùc hiÖn vµ nhiÒu khi thùc hiÖn kh«ng ®óng chÝnh s¸ch. §Æc biÖt chóng ta cha x©y dùng ®îc luËt BHXH cho nªn chÝnh s¸ch BHXH ®· s¬ cøng l¹i cµng s¬ cøng h¬n. Bªn c¹nh ®ã hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH béc lé rÊt nhiÒu vÊn ®Ò tån t¹i trong néi dung tõng chÕ ®é. §Æc biÖt chÕ ®é mÊt søc lao ®éng ®· bÞ lîi dông, v× thÕ ®· ¶nh h- ëng nghiªm träng vµ lµm th©m hôt rÊt lín nguån BHXH. - Quü BHXH trªn thùc tÕ coi nh kh«ng cã bëi v× cã mét bé phËn ngêi lao ®éng kh«ng ®ãng gãp BHXH mµ Nhµ níc ®ãng thay cho hä, lùc lîng vò trang cã møc tiÒn l¬ng rÊt cao nhng kh«ng ®Çy ®ñ, thªm vµo ®ã ®ãng theo quü l- ¬ng nhng quü l¬ng l¹i mang tÝnh bao cÊp nªn phÇn thu BHXH tõ nguån l¬ng hÇu nh kh«ng ®¸ng kÓ. 10 - ViÖc qu¶n lý quü cßn qu¸ nhiÒu s¬ hë vµ thiÕu sãt cho nªn quü BHXH bÞ th©m hôt nghiªm träng vµ viÖc ®iÒu phèi quü BHXH gi÷a hai c¬ quan (Tæng liªn ®oµn lao ®éng vµ Së lao ®éng th¬ng binh x· héi) kh«ng thùc hiÖn ®îc, cho nªn ®· g©y nhiÒu khã kh¨n trong c«ng t¸c thu chi , ®Æc biÖt lµ chi b¶o hiÓm. - §éi ngò c¸n bé lµm c«ng t¸c BHXH sè lîng cßn thiÕu vµ chÊt lîng cßn yÕu ®· ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn viÖc qu¶n lý thu chi vµ thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH ®èi víi ngêi lao ®éng; nhËn thøc vÒ BHXH cßn rÊt yÕu kÓ c¶ cÊp l·nh ®¹o bëi v× ba lý do: thø nhÊt quü BHXH kh«ng cã mµ ng©n s¸ch Nhµ níc g¸nh v¸c toµn bé, thø hai ®èi tîng tham gia b¶o hiÓm cßn h¹n hÑp v× vËy ®¹i ®a sè lùc lîng lao ®éng ViÖt Nam cßn kh«ng biÕt ®Õn BHXH, thø ba lµ møc ®îc h- ëng trî cÊp trong c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm cßn rÊt thÊp. §Æc biÖt lµ sau thêi kú gi¸ tiÒn lªn, ngêi lao ®éng coi tiÒn l¬ng c¬ b¶n hoÆc toµn bé trî cÊp BHXH lµ mét phÇn. 3.2 Nguyªn nh©n tån t¹i. Xem xÐt thùc tr¹ng cña BHXH ë ViÖt Nam ta cã thÓ rót ra mét sè nguyªn nh©n sau: - BHXHVN míi chØ cã h¬n 30 n¨m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn mµ l¹i cßn ë trong t×nh tr¹ng chiÕn tranh kÐo dµi, kinh tÕ ®Êt níc cßn kÐm ph¸t triÓn, c«ng cuéc kh«i phôc sau chiÕn tranh cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n. HËu qu¶ ®ã ¶nh hëng m¹nh ®Õn c¸c chÝnh s¸ch BHXH nãi riªng vµ chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi nãi chung. Bªn c¹nh ®ã BHXH l¹i chÞu ¶nh hëng cña nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung bao cÊp võa cøng nh¾c, thiÕu n¨ng ®éng l¹i võa láng lÎo trong viÖc ®Ò ra chÝnh s¸ch vµ ®iÒu hµnh. HiÖn nay khi nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi sang c¬ chÕ thÞ trêng th× BHXH còng ®îc c¶i tiÕn rÊt nhiÒu nhng vÉn cßn hÕt søc míi mÎ. 11 - BHXHVN cßn h¹n chÕ vÒ mÆt nhËn thøc, ®èi víi nh÷ng ngêi lµm c«ng t¸c BHXH cha ®îc tiÕp cËn víi thµnh tùu vµ kinh nghiÖm ho¹t ®éng BHXH cña thÕ giíi. Cßn ®èi víi ngêi ®îc b¶o hiÓm còng cha ®ñ nhËn thøc vÒ quyÒn lîi, nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh khi tham gia BHXH. Cho nªn viÖc kiÓm so¸t sù ho¹t ®éng cña hÖ thèng BHXH, nh©n viªn, c¸n bé lµm c«ng t¸c BHXH thùc hiÖn kh«ng chÆt chÏ, tõ ®ã rÔ ph¸t sinh hµnh vi vi ph¹m quy ®Þnh cña Nhµ níc. - Sù kÕt hîp cña c¸c c¬ quan, tæ chøc trontg c«ng t¸c BHXH vÉn cßn láng lÎo, ph©n t¸n: Tæng liªn ®oµn lao ®éng ViÖt Nam qu¶n lý ba chÕ ®é, cßn c¸n bé lao ®éng th¬ng binh vµ x· héi qu¶n lý ba chÕ ®é. Tõ ®ã dÉn ®Õn viÖc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch x· héi cßn thiÕu tËp trung. II. thùc tr¹ng BHXH ViÖt Nam sau nghÞ ®Þnh 43/CP. 1. Sù ra ®êi cña nghÞ ®Þnh 43/CP. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng, sù nghiÖp BHXH ViÖt Nam lµ mét trong lÜnh vùc yÕu kÐm nhÊt vµ béc lé rÊt nhiÒu tån t¹i. V× vËy n¨m 1993 Nhµ níc ban hµnh nghÞ ®Þnh 43 vÒ BHXH nh»m môc ®Ých kh¾c phôc mét phÇn yÕu kÐm tríc ®©y, ®ång thêi gióp cho lÜnh vùc BHXH dÇn dÇn ®i vµo thÕ æn ®Þnh. NghÞ ®Þnh 43 ra ®êi lµ rÊt kÞp thêi vµ ®¸p øng ®îc nguyÖn väng cña ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng, ®¸p øng ®îc yªu cÇu, sù ®ßi hái cÊp b¸ch cña Nhµ níc vÒ qu¶n lý lÜnh vùc nµy. NÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®· chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng, tÊt c¸c ngµnh, c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi kh¸c ®· chuyÓn ®æi mµ BHXH cha chuyÓn ®æi kÞp thêi, cßn c¸c chÝnh s¸ch BHXH tríc ®©y kh«ng cßn phï hîp vÒ nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau nh tæ chøc h×nh thµnh, chÕ ®é tiÒn l¬ng, ký kÕt hîp ®ång... cho nªn NghÞ ®Þnh 43 ra ®êi lµ 12 phï hîp víi nÒn kinh tÕ. §Æc biÖt BHXH ph¶i hoµ nhËp víi BHXH quèc tÕ. Bªn c¹nh ®ã BHXH lµ mét chÝnh s¸ch kh«ng thÓ thiÕu ®îc. V× vËy, ngêi lao ®éng, ngêi sö dông lao ®éng vµ Nhµ níc ®Òu rÊt quan t©m bëi lÏ ngêi lao ®éng kh«ng cßn ®îc hëng chÕ ®é bao cÊp nh tríc n÷a vµ Nhµ níc kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó bao cÊp n÷a. Cho nªn ®Ó ®¸p øng ®îc nh÷ng nhu cÇu nµy ®ßi hái ph¶i cã v¨n b¶n thèng nhÊt. TiÕp ®ã n¨m 1995 Nhµ níc cßn ban hµnh NghÞ ®Þnh 12/CP vÒ BHXH nh»m kh¾c phôc mét sè ®iÓm bÊt hîp lý vµ kh«ng phï hîp cña c¸c v¨n b¶n tríc ®©y trong ®ã cã c¶ NghÞ ®Þnh 42 vµ còng n¨m nµy Nhµ níc cßn ban hµnh NghÞ ®Þnh 19/CP vÒ tæ chøc sù nghiÖp BHXH ViÖt Nam. §©y lµ mét trong nh÷ng mèc quan träng nhÊt cña sù nghiÖp BHXHVN kÓ c¶ ®æi míi vÒ kh©u tæ chøc.§ång thêi còng n¨m nµy cßn ban hµnh ®iÒu lÖ BHXHVN cho phï hîp víi c¬ chÕ thÞ trêng. 2. Tæ chøc BHXH. BHXHVN ®îc tæ chøc theo hÖ thèng ngµnh däc tõ Trung ¬ng ®Õn ®Þa ph¬ng cã c¬ cÊu nh sau: - ë Trung ¬ng cã BHXHVN - ë c¸c tØnh, thµnh phè trùc thuéc Trung ¬ng (gäi chung lµ tØnh) lµ BHXH tØnh trùc thuéc BHXHVN. - ë c¸c quËn, huyÖn, thÞ x·, thµnh phè thuéc tØnh (gäi chung lµ huyÖn) lµ BHXH huyÖn trùc thuéc BHXH tØnh. C¬ quan qu¶n lý cao nhÊt cña BHXHVN lµ héi ®ång qu¶n lý BHXHVN. Héi ®ång qu¶n lý BHXHVN gåm cã: Chñ tÞch, 1 phã chñ tÞch vµ c¸c thµnh viªn do thñ tíng chÝnh phñ bæ nhiÖm vµ miÔn nhiÖm. Thµnh viªn cña Héi ®ång qu¶n lý bao gåm ®¹i diÖn cã thÈm quyÒn cña Bé lao ®éng Th¬ng binh vµ X· héi, Bé tµi chÝnh, Tæng liªn ®oµn lao ®éng ViÖt Nam vµ Tæng gi¸m ®èc BHXHVN. 13 Thñ t­ íng ChÝnh phñ BHXHV N Phã Tæng Phã tæng gi¸m ®èc tæng gi¸m gi¸m ®èc BHXHVN ®èc C¸c S¬ ®å hÖ thèng tæ chøc ban BHXHVVN tõ sau NghÞ ®Þnh BHXH 19/CP: Tæng gi¸m ®èc BHXHVN BHXH tØnh, thµnh phè BHXH cña quËn, huyÖn, ngµnh BHXH ë c¸c ®¬n vÞ c¬ së14 Ghi chó: Th«ng tin chØ ®¹o Th«ng tin b¸o c¸o 3. Quü BHXH. Trong c¬ chÕ míi, theo NghÞ ®Þnh 43CP cña ChÝnh phñ ra ngµy 22/6/1993 quy ®Þnh quü BHXH lµ mét quü tµi chÝnh ®éc lËp, tËp trung n»m ngoµi Ng©n s¸ch Nhµ níc do: - Ngêi sö dông lao ®éng ®ãng gãp 15% quü l¬ng. - Ngêi lao ®éng ®ãng gãp 5% tiÒn l¬ng. - Trî cÊp cña ng©n s¸ch Nhµ níc. Ngoµi ra quü nµy cßn ®îc bæ sung thªm phÇn l·i xuÊt do ®Çu t mang l¹i vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ, c¸c nhµ h¶o t©m ®ãng gãp. Nhê cã c¬ chÕ míi nµy nguån thu quü BHXH ®· kh«ng ngõng t¨ng lªn vµ cã thÓ ®¸p øng ®îc nhu cÇu chi phÝ BHXH. Tuy nhiªn nguån quü nµy t¨ng lµ do hiÖn nay ngêi ph¶i ®ãng nhiÒu, trong khi ®ã ngêi ®îc hëng cha nhiÒu, sè 15 ®ang ®îc hëng th× vÉn do ng©n s¸ch Nhµ níc ®¶m nhiÖm v× quü BHXH lµ “x¬ng sèng”. Cho nªn quü BHXH cha v÷ng ch¾c do vËy ngay tõ b©y giê Nhµ níc ph¶i cã chÝnh s¸ch hîp lý. Bëi v× chóng ta ®ang phÊn ®Êu quü BHXH n»m ngoµi ng©n s¸ch, t¬ng lai quü BHXH kh«ng cßn ng©n s¸ch tµi trî n÷a. Vµ lóc ®ã ngêi ®îc hëng BHXH còng t¨ng lªn. Sù t¨ng lªn ®ã do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nh ngêi ®îc hëng t¨ng nhanh h¬n ngêi ph¶i ®ãng, thêi gian hëng trî cÊp dµi h¬n. Do tuæi thä cña d©n c ngµy mét t¨ng, hiÖn nay tuæi thä b×nh qu©n sÏ t¨ng lªn 70,4 tuæi ®Õn 75,4 tuæi vµ ®Õn n¨m 2030 lµ ®Õn 72,4 ®Õn 74,4 tuæi. §iÒu nµy cho thÊy ph¶i cã sù ®iÒu chØnh trong chÝnh s¸ch ph¸t triÓn quü BHXH, viÖc nµy cã thÓ b»ng nhiÒu c¸ch: t¨ng thªm tû lÖ ®ãng hoÆc kÐo dµi thêi gian ®ãng b»ng c¸ch t¨ng tuæi nghØ hu hoÆc tÝnh l¹i møc hëng cña tõng chÕ ®é, trong ®ã ®Æc biÖt lu ý dïng l¬ng 5 n¨m cuèi tríc khi nghØ hu lµm c¨n cø tÝnh møc hëng. §Ó thÊy râ h¬n ta cã thÓ tham kh¶o b¶ng sè liÖu sau. Dù b¸o nh÷ng yÕu tè ¶nh hëng ®Õn quü BHXH. N¨m 1997 2000 2010 2020 2030 Sè ngêi ®ãng BHXH 3100 3271 4406 5233 5897 (ngh×n) Sè hëng BHXH (ngh×n) 1792 1802 1739 1808 1867 Trong ®ã: - Hëng tríc n¨m 1995 1732 1635 1195 706 290 - Hëng sau n¨m 1995 60 167 544 1102 1577 Thu BHXH (ngh×n tû) 7,9 11,6 23,4 35,1 49,6 Chi BHXH (ngh×n tû) 5,9 8,7 17,9 33,4 63 Chªnh lÖch thu chi +2,0 +2,8 +5,5 +1,8 -13,5 16 (ngh×n tû) Qua b¶ng sè liÖu trªn ta thÊy chªnh lÖch thu-chi ngµy cµng gi¶m chøng tá sè ngêi ®îc hëng BHXH ngµy cµng t¨ng trong t¬ng lai vµ hä ®îc hëng nhiÒu h¬n hä ®ãng. 4. HÖ thèng c¸c chÕ ®é B¾t ®Çu tõ nghÞ ®Þnh 43 trë l¹i ®©y, BHXHVN thùc hiÖn 5 chÕ ®é BHXH sau ®©y: 4.1 ChÕ ®é trî cÊp èm ®au Con ngêi sinh ra, lín lªn vµ chÕt ®i nã nh lµ mét qui luËt vËn ®éng tù nhiªn, tÊt yÕu cña x· héi. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng ®ã con ngêi nãi chung vµ ngêi lao ®éng nãi riªng kh«ng thÓ tranh khái èm ®au. §Æc biÖt víi ngêi lao ®éng, lµ ngêi t¹o ra cña c¶i vËt chÊt cho x· héi. V× vËy khi hä bÞ èm ®au ph¶i ®îc nghØ ngh¬i, ®iÒu trÞ an dìng. Trong thêi gian nµy hä ®îc xÐt hëng trî cÊp BHXH thay v× tiÒn l¬ng, møc hëng trî cÊp ®îc quy ®Þnh nh sau: - TÊt c¶ ngêi lao ®éng nghØ viÖc vµ èm ®au, tai n¹n, rñi ro mµ cã x¸c nhËn cña tæ chøc y tÕ do bé y tÕ quyÕt ®Þnh ®îc hëng chÕ ®é trî cÊp èm ®au, trõ nh÷ng ngêi tù huû ho¹i søc khoÎ do say rîu hoÆc dïng chÊt ma tuý th× kh«ng ®îc trî cÊp èm ®au. - Víi nh÷ng ngêi lao ®éng lµm viÖc ë ®iÒu kiÖn b×nh thêng th× ®îc hëng tèi ®a 30 ngµy trong mét n¨m, nÕu ®· ®ãng BHXH díi 15 n¨m. §îc hëng 40 ngµy trong n¨m nÕu ®· ®ãng BHXH tõ 15 n¨m ®Õn díi 30 n¨m. §îc hëng 50 ngµy trong mét n¨m nÕu ®ãng BHXH tõ 30 n¨m trë lªn. - §èi víi nh÷ng ngêi lao ®éng lµm c¸c nghÒ hoÆc c«ng viÖc nÆng nhäc, ®éc h¹i, lµm viÖc ë nh÷ng n¬i cã phô cÊp khu vùc hÖ sè tõ 0,7 trë lªn th× ®îc hëng 40 ngµy trong mét n¨m, nÕu ®ãng BHXH díi 15 n¨m; 50 ngµy trong mét 17 n¨m nÕu ®· ®ãng BHXH tõ 15 ®Õn 30 n¨m vµ ®îc hëng 60 ngµy trong mét n¨m nÕu ®ãng BHXH tõ 30 n¨m trë lªn. Møc tù cÊp cña nh÷ng ngêi m¾c bÖnh cÇn ch÷a tõ 180 ngµy trong mét n¨m trë lªn b»ng 65% - 70% møc l¬ng hëng tríc khi èm ®au. Víi ngêi lao ®éng cã con thø 1, thø 2 díi 7 tuæi bÞ èm ®au th× ®îc nghØ ch¨m sãc con vµ ®îc hëng trî cÊp BHXH. Vµ nÕu ngêi lao ®éng thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p kÕ ho¹ch ho¸ d©n sè th× thêi gian nghØ do bé y tÕ quy ®Þnh vµ còng ®îc hëng trî cÊp BHXH. ë ViÖt Nam khi thùc hiÖn chÕ ®é trî cÊp nµy cã u ®iÓm sau: - §¸p øng ®îc nguyÖn väng, nhu cÇu cña ngêi lao ®éng trong thùc tÕ gióp hä yªn t©m lao ®éng s¶n xuÊt ®Ó tõ ®ã gãp phÇn t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. - Trong vßn h¬n 30 n¨m thùc hiÖn, c¸c chÕ ®é nµy ®· thùc hiÖn cho hµng chôc triÖu lît ngêi bÞ èm ®au, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi lµm trong ngµnh nghÒ nÆng nhäc, ®éc h¹i, tõ ®ã gãp phÇn æn ®Þnh cuéc sèng cho gia ®×nh hä, ®Æc biÖt thêi kú chiÕn tranh. MÆc dï ®· ®¹t ®îc mét sè u ®iÓm nhng khi thùc hiÖn chÕ ®é nµy vÉn cßn tån t¹i mét sè ®iÓm sau: - Kh©u gi¸m ®Þnh y khoa qu¸ dÔ d·i, v× vËy ph¸t sinh hiÖn tîng tiªu cùc lµm th©m hôt quü BHXH. - ViÖc qu¶n lý chÕ ®é nµy cßn láng lÎo vµ thiÕu sù kiÓm tra, kiÓm so¸t. - Khi xÐt trî cÊp cho chÕ ®é nµy cßn mang tÝnh b×nh qu©n gi÷a c¸c ngµnh nghÒ cho nªn kh«ng khuyÕn khÝch ngêi lao ®éng lµm nh÷ng ngµnh nghÒ nÆng nhäc, ®éc h¹i. 18 4.2 ChÕ ®é trî cÊp thai s¶n. Nh chóng ta ®· biÕt phô n÷ cã vai trß chñ yÕu trong viÖc t¸i s¶n xuÊt con ngêi, t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm tinh thÇn cho x· héi, vµ chiÕm h¬n mét nöa lùc lîng lao ®éng trong x· héi. Do vËy trî cÊp thai s¶n cho lao ®éng n÷ lµ rÊt cÇn thiÕt vµ quan träng, gióp lao ®éng n÷ sinh vµ nu«i con tèt h¬n. Cô thÓ chÕ ®é hëng nh sau. Lao ®éng n÷ cã thai sinh con thø nhÊt, thø hai ®îc h- ëng trî cÊp theo nh÷ng néi dung sau: - Tríc khi sinh con, ®èi víi ngêi lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn b×nh thêng ®îc nghØ ba ngµy trong ba lÇn ®i kh¸m thai. Trong trêng hîp ngêi lao ®éng cã thai lµm viÖc ë xa tæ chøc y tÕ hoÆc ngêi mang thai cã bÖnh lý, thai kh«ng b×nh thêng th× ®îc nghØ 2 ngµy cho mçi lÇn ®i kh¸m thai, trêng hîp x¶y thai th× ®îc nghØ 20 ngµy nÕu thai díi 3 th¸ng, 30 ngµy nÕu thai 3 th¸ng trë lªn. - Sau khi sinh con, víi nh÷ng ngêi lµm viÖc ë ®iÒu kiÖn b×nh thêng th× ®îc nghØ 4 th¸ng. Cßn trong ®iÒu kiÖn hÖ sè khu vùc lµ 0,5 - 0,7 th× ®îc nghØ 4 th¸ng. NÕu hÖ sè khu vùc lµ mét vµ lµm viÖc ë ®iÒu kiÖn ®éc h¹i th× ®îc nghØ 6 th¸ng. HÕt thêi h¹n nghØ nÕu muèn nghØ thªm ph¶i ®îc sù ®ång ý cña ngêi sö dông lao ®éng vµ kh«ng ®îc hëng trî cÊp. NÕu ®· lµm tríc thêi h¹n nghØ th× ph¶i b¸o tríc 1 tuÇn lÔ vµ ®îc hëng trî cÊp theo quy ®Þnh. Ngêi lao ®éng nam hay n÷ nÕu muèn nu«i con s¬ sinh theo quy ®Þnh cña luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh th× ®îc nghØ viÖc vµ ®îc hëng trî cÊp BHXH 4 th¸ng, møc hëng lµ 100% l¬ng lµm c¨n cø ®ãng BHXH. ViÖt Nam khi thùc hiÖn chÕ ®é nµy cã u ®iÓm: 19 - Gãp phÇn ®éng viªn chÞ em phô n÷ yªn t©m vµ h¨ng h¸i lao ®éng s¶n xuÊt. §Æc biÖt trong thêi kú chiÕn tranh. - Gãp phÇn lµm gi¶m tû lÖ suy dinh dìng khi sinh ®Î. - Gãp phÇn thùc hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng vÒ mäi mÆt gi÷a nam vµ n÷. Nh÷ng tån t¹i: + Cã nh÷ng thêi kú viÖc quy ®Þnh thêi gian nghØ ®Î cña lao ®éng n÷ cßn thiÕu c¬ së khoa häc vµ thùc tiÔn. + §¹i ®a sè lao ®éng n÷ khi sinh ®Î bÞ suy dinh dìng nghiªm träng c¶ mÑ vµ con. + Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng hiÖn nay chÕ ®é nµy cã ¶nh hëng tiÕp tôc ®Õn c«ng ¨n viÖc lµm cña lao ®éng n÷. 4.3 ChÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng vµ bÖnh nghÒ nghiÖp. Ngêi lao ®éng kh«ng may bÞ tai n¹n lao ®éng hoÆc bÖnh nghÒ nghiÖp, Nhµ níc hoÆc c¬ quan doanh nghiÖp ph¶i cã tr¸ch nhiÖm xÐt trî cÊp BHXH ®Ó hä tiÕp tôc æn ®Þnh æn ®Þnh vµ duy tr× cuéc sèng. Nh÷ng trêng hîp sau ®©y ®îc hëng trî cÊp: - BÞ tai n¹n trong giê lµm viÖc, t¹i n¬i lµm viÖc kÓ c¶ lµm viÖc ngoµi giê do yªu cÇu cña ngêi sö dông lao ®éng. - BÞ tai n¹n ngoµi giê lµm viÖc, khi thùc hiÖn c«ng viÖc theo yªu cÇu cña ngêi sö dông lao ®éng. - BÞ tai n¹n trªn tuyÕn ®êng ®i vµ vÒ ®Õn n¬i lµm viÖc. Ngêi lao ®éng ®îc hëng trî cÊp tuú thuäc vµo møc ®é suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng ®îc tÝnh theo møc tiÒn l¬ng 20