BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƢƠNG NGUYỄN THỊ HẢI YẾN DẠY HỌC BỐ CỤC CHẤT LIỆU SƠN DẦU Ở TRƢỜNG CAO ĐẲNG SƢ PHẠM NGHỆ AN LUẬN VĂN THẠC SĨ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN MĨ THUẬT Khóa 1 (2015 - 2017) Hà Nội, 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƢƠNG NGUYỄN THỊ HẢI YẾN DẠY HỌC BỐ CỤC CHẤT LIỆU SƠN DẦU Ở TRƢỜNG CAO ĐẲNG SƢ PHẠM NGHỆ AN LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Mĩ thuật Mã số: 60140111 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Nghĩa Phƣơng Hà Nội, 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa đ ƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Nếu có điều gì trái với lời cam đoan, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận văn Đã ký Nguyễn Thị Hải Yến DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BGD&ĐT CĐSP GV SV MT Nxb PPDH Tr MỤC LỤC MỞ ĐẦU.......................................................................................................1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI.................7 1.1. Một số khái niệm chung.........................................................................7 1.1.1. Khái niệm dạy học.............................................................................. 7 1.1.2. Phƣơng pháp dạy học......................................................................... 7 1.1.3. Bố cục................................................................................................. 8 1.1.4. Chất liệu sơn dầu...............................................................................10 1.2. Khái quát về chất liệu sơn dầu.............................................................13 1.2.1. Tính năng của chất liệu sơn dầu........................................................13 1.2.2. Sơ lƣợc phƣơng pháp vẽ chất liệu sơn dầu......................................14 1.3. Thực trạng dạy học môn bố cục tại trƣờng Cao đẳng Sƣ phạm Nghệ An......................................................................................................21 1.3.1. Cấu trúc nội dung chƣơng trình đào tạo ngành mĩ thuật..................21 1.3.2. Cấu trúc nội dung học phần vẽ tranh sơn dầu...................................21 1.3.3. Chuẩn đầu ra cao đẳng sƣ phạm mĩ thuật.........................................22 1.3.4. Thực trạng dạy học bố cục chất liệu sơn dầu ở các bài học..............24 Tiểu kết....................................................................................................... 28 Chƣơng 2: MỘT SỐ ĐỀ XUẤT NHẰM NÂNG CAO DẠY HỌC BỐ CỤC CHẤT LIỆU SƠN DẦU TẠI TRƢỜNG CAO ĐẲNG SƢ PHẠM NGHỆ AN...................................................................................................30 2.1. Đề xuất về nội dung chƣơng trình.......................................................30 2.2. Đội ngũ giảng viên...............................................................................31 2.3. Cơ sở vật chất.......................................................................................34 2.4. Nâng cao chất lƣợng giảng dạy bố cục chất liệu sơn dầu...................35 2.4.1. Nhóm bài vẽ tĩnh vật.........................................................................36 2.4.2. Nhóm bài vẽ tranh chân dung...........................................................38 2.4.3. Nhóm bài vẽ tranh theo chủ đề......................................................... 43 2.5. Phƣơng pháp đánh giá kết quả học tập................................................52 2.6. Thực nghiệm sƣ phạm.........................................................................54 2.6.1. Nội dung............................................................................................54 2.6.2. Đối tƣợng..........................................................................................54 2.6.3. Tiến trình...........................................................................................54 2.6.4. Kiểm tra, đánh giá kết quả thực nghiệm...........................................63 2.6.5. Kết quả thực nghiệm.........................................................................64 Tiểu kết....................................................................................................... 66 KẾT LUẬN.................................................................................................67 TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................69 PHỤ LỤC....................................................................................................72 DANH MỤC BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ Bảng 1.1: Thống kê kết quả khảo sát điều tra thực trạng dạy - học MT ở trƣờng CĐSP Nghệ An...............................................................................24 Bảng 2.1: Đề xuất đổi mới nội dung môn vẽ tranh sơn dầu....................... 30 Bảng 2.2: Danh sách nhóm 1 (nhóm thực nghiệm).................................... 55 Bảng 2.3: Danh sách nhóm 2 (nhóm đối chứng)........................................ 55 Bảng 2.4: Số sinh viên, giới tính, vùng miền..............................................56 Bảng 2.5: Thống kê kết quả điểm trƣớc kiểm chứng................................. 56 Biểu đồ 2.1. So sánh phần trăm giữa hai lớp trên bản đồ...........................56 Bảng 2.6: Thống kê kết quả sau khi tiến hành dạy thực nghiệm................65 Biểu đồ 2.2. So sánh phần trăm giữa hai lớp thực nghiệm và đối chứng trên bản đồ...................................................................................................65 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sơn dầu là một chất liệu cơ bản của hội họa. Đƣợc phổ biến nhiều trên thế giới. Ở Việt Nam từ khi trƣờng Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dƣơng đƣợc thành lập năm 1925 các giáo sƣ ngƣời Pháp đã đƣa chất liệu này vào giảng dạy tại trƣờng, sinh viên Việt Nam những khóa đầu tiên đã dần dần làm quen học tập nghiên cứu. Từ đó, sơn dầu đã trở thành chất liệu cho sinh viên học tập sáng tác và đƣợc coi là chất liệu phổ thông đi song hành với sự phát triển của hội họa hiện đại. Nhiều họa sĩ hiện đại Việt Nam từ những giai đoạn đầu nhƣ Lê Phổ, Tô Ngọc Vân, Bùi Xuân Phái... cho đến hội họa đƣơng đại nhƣ Đinh Ý Nhi, Lê Quý Tông... đều rất thành công với chất liệu sơn dầu, các tác phẩm của họ đƣợc công chúng yêu nghệ thuật trong nƣớc và nƣớc ngoài biết đến. Trong đào tạo mĩ thuật ở hệ đại học sơn dầu là môn học chính của một số trƣờng hiện nay nhƣ: Trƣờng Đại học Mĩ thuật Việt Nam, Tr ƣờng Đại học Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, Trƣờng Đại học Nghệ thuật Huế, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Nghệ thuật Trung ƣơng và một số các trƣờng chuyên nghiệp trong cả nƣớc. Năm học 2005 - 2006 Trƣờng Cao đẳng sƣ phạm Nghệ An tuyển sinh khóa 1 Cao đẳng sƣ phạm mỹ thuật. Chất liệu sơn dầu cũng đ ƣợc đ ƣa vào nội dung giảng dạy ở môn học vẽ tranh sơn dầu, để sử dụng thành công, có hiệu quả chất liệu sơn dầu không hề dễ dàng. Bản thân là giảng viên mĩ thuật, việc tìm hiểu những kiến thức về kỹ thuật sơn dầu, xem những tác phẩm của các họa sĩ Việt Nam và thế giới vẽ bằng chất liệu sơn dầu, rút ra những kinh nghiệm khi vẽ tranh sẽ làm nền tảng để cho tôi có thể đi sâu hơn trong công việc giảng dạy mĩ thuật của mình. Xuất phát từ những vấn đề trên mà tôi quyết định chọn đề tài: Dạy học bố cục chất liệu sơn dầu ở trường Cao đẳng sư phạm Nghệ An làm đối 2 tƣợng nghiên cứu của luận văn vì nó thật sự là một đề tài thiết thực và rất quan trọng đối với công tác giảng dạy bộ môn mỹ thuật, cũng nh ƣ phù hợp với chuyên ngành thạc sỹ Lý luận và Ph ƣơng pháp dạy học mà tôi đ ƣợc đào tạo. Thông qua đề tài này ngƣời học hiểu ph ƣơng pháp vẽ tranh sơn dầu, thấy đƣợc giá trị và vẻ đẹp của nghệ thuật tranh sơn dầu. Ng ƣời học nắm đ ƣợc kiến thức, kỹ thuật cơ bản từ đó sáng tác đƣợc tranh bằng chất liệu này. 2. Lịch sử nghiên cứu Các tài liệu viết về mỹ thuật - nghệ thuật tạo hình, từ tài liệu thuộc lĩnh vực lý luận, thƣờng thức mỹ thuật đến các tài liệu chuyên môn, chuyên ngành mỹ thuật đều trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập tới đề tài. Có thể xếp các tài liệu, công trình nghiên cứu thành các nhóm sau: - Nhóm thứ nhất: Các tài liệu viết về mỹ thuật Việt Nam và Thế giới. Đây là nhóm tài liệu viết về lịch sử hội họa, các trào lƣu, khuynh hƣớng hội họa, các tác giả, tác phẩm, từ điển mỹ thuật có nói qua về chất liệu sơn dầu trong các tác phẩm hội họa nhƣ: Trƣờng Đại học Mĩ thuật Hà Nội (1983), Một số vấn đề Mĩ thuật, Nxb Văn hóa, Hà Nội; Lê Thanh Lộc (Biên soạn-1998), Từ điển mỹ thuật, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội; Marice-Grosser (1999), Để thưởng ngoạn một tác phẩm hội họa (Nguyễn Minh & Châu Nhiên Khang biên dịch), Nxb Mĩ thuật, Hà Nội; Đặng Bích Ngân (Chủ biên-2002), Từ điển thuật ngữ mỹ thuật phổ thông, Nxb Giáo dục, Hà Nội; Hữu Ngọc (2005), Hội họa Việt Nam hiện đại thuở ban đầu, Nxb Thế Giới; Hà Nội; Tiệp Nhân, Vệ Hải (chủ biên - 2004), Từ điển mỹ thuật hội họa thế giới, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội; Quang Phòng (1998), Các họa sĩ trường Cao đẳng Mĩ thuật Đông dương, Nxb Mĩ thuật, Hà Nội; Nguyễn Quân (1982), Nghệ thuật tạo hình Việt Nam hiện đại, Nxb Văn hóa, Hà Nội; Nguyễn Quân (1986), Tiếng nói của hình và sắc, Nxb Văn hóa, Hà Nội; Trƣờng Đại học Mĩ thuật Hà Nội (1983), Một số vấn đề Mĩ thuật, Nxb Văn hóa, Hà Nội; Chu Quang 3 Trứ, Phạm Thị Chỉnh, Nguyễn Thái Lai (1998), Lược sử mỹ thuật và mĩ thuật học, Nxb Giáo dục, Hà Nội; Nguyễn Văn Tỵ (2000), Bố cục và các loại tranh, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. - Nhóm thứ hai - Sách học vẽ. Đây là tài liệu hƣớng dẫn tự học vẽ cho mọi đối tƣợng yêu thích mỹ thuật. Có hai dạng: + Sách học vẽ mang tính chất tổng hợp, gồm kiến thức, kỹ năng cơ bản của các nội dung học vẽ liên quan: hình họa, giải phẩu tạo hình, vẽ tranh… nhƣ: Gia Bảo (2010), Mỹ thuật căn bản và nâng cao, cẩm nang hướng dẫn thi vẽ, Nxb Mỹ Thuật; Lê Đức Lai (2000), Vẽ Mỹ Thuật, Nxb Xây Dựng; Nguyễn Duy Lẫm, Đặng Bích Ngân (2001), Màu sắc và phương pháp vẽ màu, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội; Phạm Viết Song (Tái bản - 2002), Tự học vẽ, Nxb Giáo dục, Hà Nội. + Sách học vẽ mang tính chất chuyên biệt một nội dung môn học, hoặc một thể loại, một loại tranh, nhƣ Tranh sơn dầu; Tranh lụa; Tranh bột màu; Tranh màu nƣớc… David Sanmiguel (2014), Học vẽ tranh sơn dầu, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội; Nguyễn Thành Đạt (1963), Định luật phối cảnh hội họa, Nxb Sài Gòn; Nguyễn Duy Lẫm, Đặng Bích Ngân (2001), Màu sắc và phương pháp vẽ màu, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội; Triệu Khắc Lễ (2001), Hình họa và điêu khắc, Nxb Trẻ, Hà Nội; Nguyễn Văn Tỵ (2000), Bố cục và các loại tranh, Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. Giáo trình sơn dầu; sách giáo khoa, sách giáo viên mỹ thuật các bậc học. Những tài liệu này đề cập đến đặc điểm, tính chất cũng nh ƣ các phƣơng pháp vẽ sơn dầu: Giáo trình Sơn dầu - Trƣơng Bé, Trƣờng ĐHNT Huế, 2000; Nền móng của tranh sơn dầu - Nguyễn Đình Đăng, Nxb Văn hóa, 2005; Đàm Luyện (2003), Giáo trình Bố cục 1, 2, Nxb Đại học Sƣ phạm, Hà Nội; Nguyễn Quốc Toản, Phạm Thị Chỉnh, Nguyễn Lăng Bình (2001), Mỹ thuật và PPDH, tập 1, 2, 3, Nxb Giáo dục, Hà Nội; Trịnh Thiệp, Ƣng Thị Châu (1997), Mỹ thuật và PPDH Mỹ thuật, Nxb Giáo 4 dục, Hà Nội; Nguyễn Quốc Toản (chủ biên), Hoàng Kim Tiến (2007), Giáo trình phương pháp dạy-học mĩ thuật, Nxb Đại học Sƣ phạm, Hà Nội; Thái Duy Tuyên (2008), Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới, Nxb Giáo dục, Hà Nội. Nhìn chung, những tài liệu nói trên đều nhằm giúp ta tiếp cận đến kiến thức, kỹ năng mỹ thuật. Hiển nhiên, kiến thức, kỹ năng mỹ thuật là khoa học, khách quan về phƣơng diện lý luận, còn những tài liệu nói trên lại là kết quả trải nghiệm, tìm tòi, nghiên cứu cá nhân (hoặc nhóm cá nhân) về chất liệu sơn dầu trong sáng tác. Và chƣa có đề tài nào nghiên cứu về chất liệu sơn dầu dạy học cho các ngành sƣ phạm nói chung và cho môn bố cục tại trƣờng CĐSP Nghệ An. Chất liệu sơn dầu đã đƣợc đƣa vào giảng dạy ở trƣờng và có một số thành công nhất định, và tôi sẽ tiếp tục khai thác theo những h ƣớng nghiên cứu này nhằm chọn lọc cũng nhƣ điều chỉnh hợp lý để áp dụng với thực tế giảng dạy bố cục chất liệu sơn dầu cho sinh viên chuyên ngành mỹ thuật tại trƣờng tôi. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực trạng dạy học môn bố cục chất liệu sơn dầu từ đó đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao chất l ƣợng đào tạo cho sinh viên mĩ thuật tại trƣờng Cao đẳng Sƣ phạm Nghệ An 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận liên quan đến vấn đề nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng dạy học môn bố cục chất liệu sơn dầu (tĩnh vật, chân dung, tranh đề tài) Đề xuất một số biện pháp nâng cao hiệu quả trong giảng dạy bố cục. Tổ chức thực nghiệm 5 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu về dạy học môn bố cục chất liệu sơn dầu ở trƣờng Cao đẳng Sƣ phạm Nghệ An. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Trong luận văn này, tôi chỉ nghiên cứu những kiến thức, đặc điểm, các kỹ năng sử dụng chất liệu sơn dầu, phƣơng pháp xây dựng bố cục tranh bằng sơn dầu, liên hệ với dạy học bố cục cho sinh viên k37 CĐSP mĩ thuật ở Trƣờng CĐSP Nghệ An. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu cơ bản sau: Phương pháp sưu tầm, nghiên c u các tài liệu: Nghiên cứu tài liệu về tính chất đặc điểm cũng nhƣ phƣơng pháp xây dựng bố cục bằng chất liệu sơn dầu qua sách, các phƣơng tiện báo chí, truyền thông. Tìm hiểu chƣơng trình dạy bố cục bằng chất liệu sơn dầu ở một số tr ƣờng CĐ có hệ mĩ thuật liên quan đến nội dung đề tài. Phương pháp tổng hợp, phân tích: Tìm hiểu về tính chất, đặc điểm của chất liệu sơn dầu Phương pháp khảo sát, thực nghiệm: Khảo sát thực trạng dạy và học về chất liệu sơn dầu cho hệ mĩ thuật ở trƣờng CĐSP Nghệ An. Thực nghiệm việc thực hiện cách sử dụng chất liệu của sinh viên qua các buổi vẽ trên lớp để tìm hiểu và giải quyết nội dung mà đề tài đề ra. 6. Những đóng góp của luận văn Luận văn nhƣ một công trình nghiên cứu mang tính thực tiễn trong hoạt động học tập và sáng tạo mỹ thuật. Đề tài sẽ đƣa ra đƣợc những vấn đề lý luận và thực tiễn về vẽ tranh nói chung và vấn đề dạy học bố cục bằng chất liệu sơn dầu cho sinh viên ngành mĩ thuật có trình độ Cao đẳng. 6 Đề tài khi hoàn thành có thể vận dụng, bổ sung nguồn t ƣ liệu tham khảo vào việc giảng dạy mĩ thuật trong các trƣờng chuyên và không chuyên nói chung và giảng dạy cho sinh viên chuyên ngành mĩ thuật nói riêng. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn gồm 02 chƣơng. Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài Chƣơng 2. Một số biện pháp nâng cao dạy học bố cục chất liệu sơn dầu tại trƣờng cao đẳng sƣ phạm Nghệ An 7 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Một số khái niệm chung 1.1.1. Khái niệm dạy học Dạy học bao gồm hai hoạt động: Hoạt động dạy và hoạt động học. Hai hoạt động này luôn gắn bó mật thiết với nhau, tồn tại cho nhau. Có rất nhiều quan điểm khác nhau về dạy học, nhƣng tựu chung lại có thể hiểu một cách khái quát: Dạy là sự tổ chức và điều khiển tối ƣu quá trình sinh viên chiếm lĩnh tri thức, trong và bằng cách đó hình thành và phát triển nhân cách. Học là quá trình tự giác, tích cực, tự lực chiếm lĩnh khái niệm khoa học, dƣới sự điều khiển sƣ phạm của giáo viên. 1.1.2. Phương pháp dạy học Phƣơng pháp là cách thức hoặc phƣơng pháp, phƣơng thức,…để giải quyết một vấn đề. Có nghĩa là tìm cách tiến hành công việc từ ban đầu đến khi kết thúc - tìm những công đoạn cần thiết hay còn gọi là những b ƣớc đi liên tục, có logic chặt chẽ nhằm đạt đƣợc hiệu quả cao cho công việc. Những phƣơng pháp đƣợc vận dụng và tiến hành trong hoạt động dạy học theo phƣơng thức nhà trƣờng đƣợc gọi là phƣơng pháp dạy học. Cho đến nay, có rất nhiều quan điểm khác nhau về PPDH, ch ƣa có sự thống nhất về định nghĩa khái niệm. Phạm Viết Vƣợng cho rằng: “Ph ƣơng pháp dạy học là tổng hợp các cách thức hoạt động phối hợp, tƣơng tác giữa giáo viên và học sinh, nhằm giúp học sinh chiếm lĩnh hệ thống kiến thức khoa học, hình thành hệ thống kĩ năng, kĩ xảo, thực hành sáng tạo và thái độ chuẩn mực theo mục tiêu của quá trình dạy học”[7,Tr253] Theo Nguyễn Ngọc Quang cho rằng: “PPDH là con đƣờng chính yếu, cách thức làm việc phối hợp, thống nhất của thầy và trò, trong đó thầy truyền đạt nội dung trí dục để trên cơ sở đó, và thông qua đó, mà chỉ đạo sự 8 học tập của trò; còn trò lĩnh hội và tự chỉ đạo sự học tập cả bản thân, để cuối cùng đạt tới mục đích dạy học”[7,Tr.254]. Mặc dù có những quan điểm khác nhau nhƣng các tác giả đều thừa nhận PPDH có những đặc trƣng sau: - PPDH phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của trò nhằm đạt đƣợc mục đích học tập. - PPDH phản ánh cách thức hoạt động, tƣơng tác, sự trao đổi thông tin, dạy học (truyền đạt và lĩnh hội) giữa thầy và trò. - PPDH phản ánh cách thức tổ chức, điều khiển hoạt động nhận thức của thầy: kích thích và xây dựng động cơ; tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm tra - đánh giá kết quả nhận thức của trò; phản ánh cách thức tổ chức, tự điều khiển, tự kiểm tra - đánh giá của trò. Từ những nhận định trên, ta có thể khái quát về PPDH nhƣ sau: PPDH là cách thức hoạt động của GV và SV, trong đó GV là ng ƣời chỉ đạo, tổ chức các hoạt động dạy và học; SV là ng ƣời tổ chức, chủ động tham gia các hoạt động học tập nhằm đạt đƣợc các mục tiêu dạy - học. 1.1.3. Bố cục Nói đến bố cục, tức là nói đến phạm vi lĩnh vực sáng tác nghệ thuật. Một tác phẩm hội họa đƣợc công bố trƣớc quần chúng là công bố một thành tựu tƣ duy, một quá trình lao động sáng tạo. Nó là tấm g ƣơng phản ánh trung thành tƣ tƣởng tình cảm trí tuệ của tác giả. Đem đến cho ng ƣời th ƣởng thức một cảm xúc, niềm rung cảm nhiều hay ít tr ƣớc tác phẩm ấy là tùy thuộc vào sự hấp dẫn sức truyền cảm bằng chính ngôn ngữ tạo hình mà nhà hội họa đã vận dụng để sáng tạo nên nó. Nhƣng sự biểu hiện cái đẹp nghệ thuật có liên quan trực tiếp với sức mạnh nhận thức mà nghệ sĩ đạt đ ƣợc. “Sức mạnh nhận thức đó là chuyên môn tay nghề, là quá trình nhào nặn lý giải sắp xếp cấu trúc nghệ thuật bằng chính ngôn ngữ và phƣơng tiện 9 để biểu đạt ngôn ngữ ấy theo một quan niệm riêng, sở thích riêng. Việc sắp xếp đó gọi là bố cục” [3, Tr.55] . Bố cục là gì? Trong khái niệm chung có thể hiểu: Bố cục là làm cho hài hòa hay bố cục là sự sắp xếp khéo léo để đạt đến sự hài hòa thuận mắt. Bố cục là sự cân bằng các bộ phận, các khối phân bổ trong bức tranh, những tuyến trong tranh phong cảnh, những hình ảnh sự vật trong tranh tĩnh vật, khuôn mặt cánh tay trong tranh chân dung, nhóm ngƣời trong tranh có chủ đề. Tất cả đều có mục đích tạo nên một chỉnh thể hài hòa. Tóm lại những quan niệm trên tuy cách nói khác nhau song chung quy vẫn thống nhất đối với công việc của bố cục trong một tác phẩm nghệ thuật là Lôgic và hài hòa hay một chỉnh thể hài hòa logic trong tác phẩm hội họa là toàn bộ phƣơng pháp cấu tạo thành tác phẩm, nó bao gồm phƣơng pháp bố cục, các quy tắc bố cục và sự vận dụng các quy tắc đó, từ hình, đ ƣờng nét, màu sắc sự thống nhất để đạt đến sự thuận mắt hợp lý… Sau khi xác định chủ đề tƣ tƣởng cho bức tranh tƣơng lai ngƣời họa sĩ phải vẽ hàng chục phác thảo để tìm ra các giải quyết cho một chỉnh thể hài hòa gồm có: Từ hòa sắc nhịp điệu, đƣờng nét chung, ánh sáng bóng tối, trọng tâm, mảng chính mảng phụ… Những yếu tố tạo hình này thể hiện cách diễn tả tối ƣu thông qua kết cấu, bộc lộ nội dung một cách hợp lý nhất mà ng ƣời xem có thể cảm thụ trực tiếp bằng cảm tính. Việc nghiên cứu bố cục là tìm hiểu tính hài hòa và tính logic mà trong khi thể hiện bố cục phải quan tâm và hiệu quả đó phải đ ƣợc bộc lộ trên mặt phẳng dƣới dạng mô hình nh ƣ thế nào? Tìm hiểu hài hòa trong tranh là tìm hiểu vì sao quy luật hài hòa là quy luật tối thƣợng trong nghệ thuật, những điều kiện để đạt đến hài hòa. Điều kiện đó là gì? Vì sao chỉ thông qua đó mới thực hiện đ ƣợc sự hài hòa. Là do hài hòa có tính quy luật khách quan nên nó 10 cũng có những quy tắc mà ngƣời họa sĩ phải nhận thức thấu đáo để vận dụng. [3, Tr57]. Trong lịch sử nghệ thuật các nhà hội họa điêu khắc, kiến trúc đã tìm ra những quy luật cho sự hài hòa, đƣợc họ vận dụng trong sáng tác nh ƣ tỷ lệ cân đối (tỷ lệ vàng), quy tắc bố cục theo đƣờng chéo, theo hình tam giác, hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật… Mục đích cuối cùng của ngƣời sáng tác mĩ thuật là phải sản sinh đƣợc những tác phẩm nghệ thuật của mình, tức là phải biết là (sáng tác) tranh (bố cục tranh). Tất cả những môn học chuyên ngành cơ bản nhƣ Hình họa, Điêu khắc, Trang trí, Giải phẫu, Luật xa gần, Nghệ thuật học… đều phục vụ và hỗ trợ cho mục đích cuối cùng ấy. Bài thi tốt nghiệp ra tr ƣờng của các sinh viên mĩ thuật là bài có tính chất tổng hợp: bố cục tranh hoặc bố cục tạo dáng để sáng tạo ra các sản phẩm mĩ thuật. Bố cục tranh là công việc vô cùng thú vị, là sự rèn luyện cơ bản của ngƣời học mĩ thuật và họa sĩ sáng tác tranh. 1.1.4. Chất liệu sơn dầu Trong quá trình tiến hóa, con ngƣời không ngừng cải tạo thế giới tự nhiên phục vụ cho lợi ích của mình. Từ khi tìm ra lửa và trải qua hàng vạn năm con ngƣời đã tiến hóa một bƣớc dài trên con đƣờng cải tạo thế giới tự nhiên. Trồng trọt, chế biến, sản xuất ra các sản phẩm tiêu dùng từ thô sơ với hai bàn tay khéo léo tinh xảo đến những mặt hàng cao cấp từ những nhà máy hiện đại. Con ngƣời đã tìm ra biết bao vật liệu mới, chất liệu mới đƣợc sản xuất ra bằng sự phát triển vƣợt bậc của khoa học kĩ thuật… Nhƣ vậy trong thế giới tự nhiên có các dạng vật chất do sự biến đổi của tự nhiên mà tạo thành các trạng thái vật chất khác nhau: khô, đanh, rắn chắc nhƣ kim cƣơng, sắt, thép, vàng, bạc, đồng, gỗ, đá… Nhƣng cũng có nhiều dạng vật chất mềm, nhẹ, xốp, dẻo, mịn màng, óng ả nh ƣ mây, n ƣớc, cây cối, hoa lá thảo mộc… Đó là các dạng vật chất mới, chất liệu mới do 11 con ngƣời sáng tạo ra. Một trong những chất liệu do con ngƣời tạo ra để làm phƣơng tiện cho việc biểu hiện nghệ thuật hội họa đó là chất liệu sơn dầu. Sơn dầu là một loại họa phẩm đƣợc làm từ sắc tố (pigment), thƣờng dƣới dạng bột khô đƣợc nghiền kỹ với dầu lanh (cây gai) hay dầu cù túc. Tuy nhiên, việc pha màu sơn dầu đòi hỏi phải có kiến thức chuyên môn để tránh gây những phản ứng hóa học bởi sắc tố có thể là nguyên liệu khoáng, hữu cơ hoặc nguyên liệu hóa học. Sơn dầu không thấm nƣớc, có độ dẻo và độ che phủ mạnh (dễ dàng phủ kín lớp sơn khác ở dƣới, trừ các màu có tính đặc biệt). Cũng có lúc ngƣời ta dùng từ màu dầu thay cho từ sơn dầu với ý định chỉ chất liệu dùng trong tác phẩm. Với những ƣu điểm vƣợt trội, sơn dầu đã trở thành chất liệu chính để tạo ra các tác phẩm nghệ thuật. Điển hình là những bức tranh kiểu Hà Lan mới ở Bắc Âu và sự phát triển của kỹ thuật vẽ tranh sơn dầu thời Phục Hƣng đã gần nhƣ thay thế hoàn toàn các loại chất liệu khác. Vasari họa sĩ kiến trúc sƣ và nhà lịch sử mĩ thuật Phục h ƣng Italia cho rằng anh em họa sĩ Hubert Van Eyck (1370-1426) và Han Van Eyck (1390-1441) ngƣời Hà Lan đã phát hiện ra sơn dầu. Họa sĩ Van Eyck đã khám phá ra sơn dầu khi ông đem bức tranh vẽ bằng lòng trắng trứng có phết một lớp vecsni ra phơi nắng cho chóng khô, nhƣng không thành công vì bị nứt nẻ. Vì thế Van Eyck phải nghĩ ra cách chế tạo những chất dầu có thể khô trong bóng râm. Thấy dầu hồ đào đáp ứng đƣợc yêu cầu này, Van Eck bèn trộn dầu với bột màu và thấy màu sáng rực rỡ, không cần quét một lớp vecsni lên bức tranh nhƣ trƣớc nữa. [3,Tr.3] 12 Van Eyck đã dùng dầu làm chất liệu chính của tranh. Rõ ràng chính ông đã mở đƣờng cho nền hội họa bằng sơn dầu. Ngƣời đƣa sơn dầu từ Hà Lan của Van Eyck vào Italia khoảng những năm 1460-1470 là Adamessina. Lập tức kỹ thuật này đƣợc các họa sĩ Italia hăng hái sử dụng và cải tiến. Nó trở thành chất liệu quan trọng bậc nhất cho hội họa trên đà đang phát triển ở thời kỳ này. Tuy nhiên từ đó tới khi sơn dầu đƣợc hoàn thiện còn phải trải qua 200 năm cải tiến nữa và cũng chính ngƣời Hà Lan đã làm việc hoàn thiện này với Rubens và học trò của ông là Vadelf. Màu sơn dầu và kỹ thuật sơn dầu đạt đến đỉnh cao, trở thành chất liệu thông dụng nhất và có khả năng biểu đạt phong phú nhất, lấn át hoàn toàn các chất liệu khác. Công nghiệp hóa chất càng ngày càng phát triển thì sơn dầu đƣợc chế ra ngày càng dồi dào và phong phú. Sự hình thành và phát triển của hội hoạ sơn dầu Việt Nam. Cho đến cuối thế kỷ 18 tranh sơn dầu mới có ở Việt Nam. Những tranh này có lẽ do các cố đạo đƣa vào bằng con đƣờng truyền đạo, là các phiên bản hội hoạ sơn dầu vẽ các đề tài kinh thánh. Gần đây ngƣời ta tìm đƣợc vài bức tranh sơn dầu, vẽ chân dung ngƣời Việt Nam do ng ƣời Pháp vẽ vào cuối thế kỷ 18 theo lối hội hoạ Tây Âu, những cảnh sinh hoạt của Việt Nam ở cuối thế kỷ 18 nhƣ tranh “trên sông Hội An” hoặc “Cảnh hát tuồng ở đài trong” những tranh đó vẫn không phải của ngƣời Việt Nam vẽ. Trong thời gian này, chất liệu sơn dầu đóng hộp có thể đã du nhập vào ta nhƣng cũng rất ít, và cũng chƣa thấy ai dùng để sáng tác tranh hội hoạ. Ngoài một số ngƣời Việt Nam sang Pháp học vẽ và trở về nƣớc vào những năm cuối thế kỷ 19 trong đó có hoạ sĩ Lê Văn Miến. Với hai tác phẩm sơn dầu còn lại: “Bình văn” và “Chân dung cụ Tú Mèn” (1898). Tuy nhiên, sơn dầu chỉ thực sự phổ biến từ khi Trƣờng Mĩ thuật Đông Dƣơng ra đời vào năm 1925. Cùng với các kiến thức hội họa châu Âu, SV tr ƣờng này làm quen và nhanh chóng nắm vững cách sử dụng chất liệu, với sự cần cù đã 13 giúp các họa sĩ trẻ Việt Nam đạt tới mức khá điêu luyện của kỹ thuật sơn dầu, bắt đầu một thời kỳ mới trong lịch sử mỹ thuật cận đại Việt Nam nói chung và hội hoạ màu dầu Việt Nam nói riêng. 1.2. Khái quát về chất liệu sơn dầu 1.2.1. Tính năng của chất liệu sơn dầu Sơn dầu là chất liệu biểu hiện ngôn ngữ của hội họa, đặc biệt trong trƣờng mĩ thuật tạo hình sơn dầu có vị trí và vai trò rất quan trọng, nó là phƣơng tiện nghiên cứu hình họa cơ bản, là phƣơng tiện học tập, sáng tác chuyên khoa. Nói đến hội họa là nói đến đƣờng nét, hình mảng, màu sắc, ánh sáng, bóng tối đƣợc biểu hiện lên mặt phẳng tạo ra một không gian ảo giác nh ƣ thật hoặc giống thật. Ở mọi thời đại ngƣời họa sĩ đã dùng các ph ƣơng tiện của hội họa để diễn tả. Phƣơng tiện đó có nhiều loại: Các loại bút vẽ, dao vẽ (bay), các loại giấy, bìa cứng hoặc các loại vải vẽ, bố vẽ (Toiles), các loại màu: bột màu, sáp màu, phấn màu, màu nƣớc, tempera acrylic, các loại bột vẽ sơn mài, các loại sơn vẽ sơn mài, các loại bút vẽ sơn mài, các loại dao khắc để vẽ tranh khắc gỗ, các loại máy móc in ấn đồ họa, các loại gỗ, thạch cao, cao su, kẽm, các loại hóa chất dùng cho in khắc kẽm đồ họa, các loại màu nề vữa để vẽ tranh ghép mảng hoàng tráng… Ngƣời ta gọi chung là chất liệu. Sơn dầu là một chất liệu đƣợc tạo nên từ những hợp chất hóa học bao gồm các loại bột màu đƣợc nghiền kỹ, nhuyễn, mịn với một loại dầu đặc quánh mềm và dẻo. Dầu lanh là loại dầu dẻo, mềm, bóng. Khi tinh luyện với bột màu sẽ có một hợp chất mang tính chất của dầu nh ƣng có màu. Ngƣời ta gọi chất liệu này là sơn dầu hay màu dầu, chất màu có dầu. Màu sắc phong phú, dễ hòa lẫn. Nó hòa lẫn đƣợc nhiều màu sắc từ đậm đến nhạt, từ nóng đến lạnh và các độ chuyển tiếp rất tinh tế. Khi ƣớt và khi khô sắc màu ít thay đổi. Có thể miêu tả cảm xúc trực tiếp đối tƣợng sự vật.