LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng tr­êng ®¹i häc s­ ph¹m hµ néi 2 khoa ng÷ v¨n ------ §µo thÞ h­ëng c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi vµ c¸ch sö dông kho¸ luËn tèt nghiÖp Chuyªn Ngµnh: ng«n ng÷ Hµ néi - 2007 Gi¸o viªn h­íng dÉn 1 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng môC LôC. PhÇn më ®Çu. Nh÷ng vÊn ®Ò chung . 1. Lý do chän ®Ò tµi. 2. LÞch sö vÊn ®Ò. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu. 4. Giíi h¹n néi dung nghiªn cøu. phÇn néi dung Ch­¬ng 1. C¬ së lý luËn cña ®Ò tµi. 1.1 Quan niÖm vÒ c©u. 1.2 Chøc n¨ng cña c©u. 1.3 Ph©n biÖt c©u vµ ph¸t ng«n. 1.4 Ba b×nh diÖn nghiªn cøu c©u. Ch­¬ng 2. C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 2.1 C©u trÇn thuËt. 2.2 C©u nghi vÊn. 2.3 C©u c¶m th¸n. 2.4 C©u cÇu khiÕn. Ch­¬ng 3. C¸ch sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 3.1 C¬ së nghiªn cøu c¸ch dïng c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 3.2 C¸ch sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 3.2.1 Sö dông c©u ph©n theo môc ®Ých nãi theo lèi trùc tiÕp. 3.2.2 Sö dông c©u ph©n theo môc ®Ých nãi theo lèi gi¸n tiÕp. 3.2.2.1 ThÕ nµo lµ sö dông c©u ph©n theo môc ®Ých nãi theo lèi gi¸n tiÕp? 3.2.2.2 Sö dông c©u nghi vÊn theo lèi gi¸n tiÕp. 3.2.2.3 Sö dông c©u trÇn thuËt theo lèi gi¸n tiÕp. 3.2.2.4 Sö dông c©u cÇu khiÕn theo lèi gi¸n tiÕp. 3.2.2.5 Sö dông c©u c¶m th¸n theo lèi gi¸n tiÕp. 3.2.2.6 T¸c dông cña viÖc sö dông c©u ph©n theo môc ®Ých nãi theo låi gi¸n tiÕp. PhÇn kÕt luËn Gi¸o viªn h­íng dÉn 2 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Lêi c¶m ¬n Lµ sinh viªn ai còng cã m¬ ­íc ®­îc nghiªn cøu, t×m tßi h­íng theo ¸nh s¸ng cña khoa häc. §Ó hoµn thiÖn ®Ò tµi nµy em ®· nhËn ®­îc sù gióp ®ì tËn t×nh cña c« gi¸o NguyÔn ThÞ Thøc cïng c¸c thÇy, c« gi¸o trong tæ bé m«n. ChÝnh v× vËy, qua tËp luËn v¨n tèt nghiÖp §¹i häc em xin ch©n thµnh c¶m ¬n c« gi¸o NguyÔn ThÞ Thøc cïng c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o ®· gióp em hoµn thµnh ®Ò tµi nµy. Do thêi gian vµ tr×nh ®é nghiªn cøu cßn cã h¹n nªn luËn v¨n cña em kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. ChÝnh v× vËy, em rÊt mong nhËn ®­îc sù ®ãng gãp cña c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o cïng b¹n bÌ ®ång nghiÖp ®Ó luËn v¨n cña em ®­îc hoµn thiÖn. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Hµ Néi, ngµy .... th¸ng .... n¨m 2007 Sinh viªn §µo ThÞ H­ëng Gi¸o viªn h­íng dÉn 3 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. Trong ho¹t ®éng giao tiÕp, bao giê con ng­êi còng ph¶i sö dông ng«n ng÷ ®Ó lµm c«ng cô nh»m ®¹t tíi ®Ých giao tiÕp nhÊt ®Þnh. §Ó ®¹t ®­îc hiÖu qu¶ giao tiÕp cao nhÊt, ng­êi ta cã thÓ sö dông c¸c kiÓu c©u ph©n theo môc ®Ých nãi theo 2 c¸ch: Trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. Môc ®Ých cña 2 c¸ch sö dông nµy kh«ng ®¬n thuÇn lµ t¹o ra mét ph¸t ng«n mµ môc ®Ých lín h¬n lµ b»ng viÖc sö dông hai lèi nãi nµy sÏ t¹o ra tÝnh sinh ®éng cho lêi nãi, t¹o søc hÊp dÉn cho cuéc giao tiÕp. Thªm vµo ®ã, lµ mét ng­êi gi¸o viªn d¹y Ng÷ V¨n trong t­¬ng lai viÖc tiÕp cËn, t×m hiÓu c¸c kiÓu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi vµ c¸ch sö dông lµ yªu cÇu bøc thiÕt cho viÖc d¹y c©u tiÕng ViÖt ë tr­êng phæ th«ng. HiÖn nay khi vÊn ®Ò d¹y c©u ë c¸c cÊp häc vÉn ®ang lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i, g©y nhiÒu khã kh¨n cho c¶ ng­êi d¹y lÉn ng­êi häc mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµ sù thiÕu nhÊt qu¸n trong néi dung gi¶ng daþ c©u tiÕng ViÖt ë c¸c cÊp. Trªn ®©y lµ nh÷ng lý do quan träng ®Ó ng­êi viÕt chän nghiªn cøu ®Ò tµi: "C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi vµ c¸ch sö dông". 2. LÞch sö vÊn ®Ò. Sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi lµ vÊn ®Ò ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m. Bëi khi nãi n¨ng, con ng­êi ®· sö dông nh÷ng c©u ng«n ng÷ lµm ph­¬ng tiÖn cho môc ®Ých nãi n¨ng, giao tiÕp cña m×nh. Thùc tiÔn cho thÊy, muèn hiÓu ®­îc ng­êi nµy hay ng­êi kia nãi g× chóng ta ph¶i xem xÐt c©u trong hoµn c¶nh sö dông cña nã. Quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy cã chuyªn ngµnh ng÷ ph¸p, ng÷ dông häc vµ mét sè chuyªn ngµnh kh¸c thuéc ng«n ng÷ häc. Nghiªn cøu viÖc sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi tøc lµ nghiªn cøu ë b­íc tiÒn ®Ò, c¬ së khi ®­a c©u vµo giao tiÕp. §ç H÷u Ch©u nghiªn cøu vÊn ®Ò sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi ë nh÷ng ph¸t ng«n ng÷ vi, biÓu thøc ng÷ vi vµ ®éng tõ ng÷ vi. C¸ch nh×n nhËn nµy t­¬ng ®­¬ng víi c¸ch nh×n nhËn c©u theo ®óng chøc n¨ng cña nã. Bªn c¹nh ®ã, lý thuyÕt hµnh vi ng«n ng÷ còng chØ ra viÖc sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi trong giao tiÕp cßn xuÊt ph¸t trong hµnh vi ë lêi gi¸n tiÕp, nghÜa lµ ®èi víi hµnh vi ë lêi gi¸n tiÕp, c©u kh«ng cßn xuÊt hiÖn víi ®óng chøc n¨ng cña nã mµ qua l¨ng kÝnh khóc x¹, kh¶ n¨ng "Sµng läc" cña t­ duy, con ng­êi míi hiÓu ®­îc ý nghÜa ®»ng sau ý nghÜa c©u ch÷ cña mét ph¸t ng«n. ë ®©y, c©u ®· ®­îc sö dông theo lèi nãi gi¸n tiÕp. Gi¸o viªn h­íng dÉn 4 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Ngµy nay, ng÷ ph¸p häc hiÖn ®¹i ®ang cã nh÷ng tÝn hÖu ®¸ng mõng. §ã lµ nh÷ng thµnh tùu míi xuÊt hiÖn g¾n víi nh÷ng khuynh h­íng hiÖn ®¹i cña ng«n ng÷ häc thÕ giíi. Mét sè vÊn ®Ò có ph¸p truyÒn thèng ®· ®­îc xem xÐt l¹i d­íi ¸ng s¸ng míi. §iÒu nµy ®· khiÕn cho viÖc nghiªn cøu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi theo lèi mßn gi¸n tiÕp cã nh÷ng h­íng ®i míi. Gi¸o s­ §ç H÷u Ch©u ®· gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy dùa vµo c¸ch tr¶ lêi c©u hái mµ nhµ triÕt häc ng­êi Anh Austin ®· ®Æt ra (1) "Lµm thÕ nµo mµ mét ng­êi nãi c¸i g× ®ã lµ muèn nãi vÒ ®iÒu ®ã vµ ®ång thêi muèn nãi thªm ®iÒu g× n÷a? Vµ lµm thÕ nµo mµ mét ng­êi nghe cã thÓ hiÓu ®­îc hµnh vi ng«n ng÷ gi¸n tiÕp trong khi ®iÒu mµ anh ta nghe ®­îc l¹i lµ c¸i kh¸c". Gi¸o s­ NguyÔn ThiÖn Gi¸p, thay v× c¸ch nãi: Sö dông c©u ph©n lo¹i môc ®Ých nãi theo lèi gi¸n tiÕp, l¹i dïng c¸ch nãi: "Cïng mét ph¸t ng«n cã thÓ tiÒm tµng nhiÒu hµnh ®éng ngoµi lêi" (2). TiÕn sÜ NguyÔn ThÞ Th×n ®· ®Æt ra c¸ch sö dông c¸c kiÓu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi theo lèi nãi trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp (3). T¸c gi¶n ®­a ra c¸ch sö dông dùa trªn c¬ së cña ng÷ dông häc. Môc ®Ých nãi còng nh­ hiÖu lùc ë lêi cô thÓ cña c©u nãi ®­îc x¸c ®Þnh dùa vµo ng÷ c¶nh cô thÓ mµ c¸c c©u xuÊt hiÖn chø kh«ng ph¶i dùa vµo kiÓu cÊu t¹o c©u. KiÓu cÊu t¹o c©u còng nh­ kiÓu cÊu t¹o cña c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn mµ con ng­êi t¹o ra, th­êng phï hîp víi môc ®Ých sö dông th«ng dông, phæ biÕn cña nã. Nh­ vËy, tuy ®· ®­îc nghiªn cøu tõ rÊt sím nh­ng ®Ó t×m ra mét gi¶i ph¸p h÷u hiÖu nhÊt vÒ vÊn ®Ò ®Æt ra c¸c c¸ch sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi lu«n cã nh÷ng bæ xung ®óng chøc n¨ng, ®óng môc ®Ých vµ hiÖu qu¶. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu. 3.1. Môc ®Ých: - Nghiªn cøu c¸c d¹ng c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi víi môc ®Ých n¾m ch¾c c¸c vÊn ®Ò vÒ c©y vµ ®Æc biÖt lµ c¸ch sö dông c©u. - Träng t©m t×m hiÓu c¸c d¹ng c©u nghi vÊn vµ c¸ch sö dông c©u nghi vÊn ®¹t hiÖu qu¶. 3.2. NhiÖm vô: - X¸c ®Þnh c¬ së lý luËn cho ®Ò tµi. - Tæng thuËt nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu. (1) "Ng÷ dông häc" - NguyÔn §øc D©n - NXBGD 1986 Tr.66. (2) "Dông häc ViÖt Ng÷" - NguyÔn ThiÖn Gi¸p - NXB§HQG. tr.47. (3) "C©u TiÕng ViÖt vµ néi dung d¹y - häc c©u ë tr­êng PT3 NguyÔn ThÞ Th×n. Gi¸o viªn h­íng dÉn 5 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng - T×m hiÓu c¸c d¹ng c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi vµ c¸ch sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi trong mét sè v¨n b¶n nghÖ thuËt. Cô thÓ: T×m hiÓu kh¸i niÖm, chøc n¨ng, ®Æc ®iÓm .... (LÊy VD cô thÓ) cña tõng d¹ng c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 4. Giíi h¹n vÒ néi dung nghiªn cøu. 4.1. Nghiªn cøu c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 4.2. Nghiªn cøu c¸ch sö dông c©u ph©n theo môc ®Ých nãi. 4.3. Mét sè bµi häc vÒ viÖc d¹y c©u. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu: TËp trung vµo c¸c ph­¬ng ph¸p sau: 5.1. Ph­¬ng ph¸p thèng kª. 5.2. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch. 5.3. Ph­¬ng ph¸p miÓu t¶. 5.4. Ph­¬ng ph¸p hÖ thèng. Gi¸o viªn h­íng dÉn 6 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Néi dung Ch­¬ng 1. C¬ së lý luËn cña ®Ò tµi 1. Quan niÖm vÒ c©u. C©u lµ mét hiÖn t­îng ®a d¹ng, phøc t¹p trong viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷. Tõ nh÷ng gãc nh×n kh¸c nhau c¸c nhµ nghiªn cøu ®· ®­a ra nh÷ng tiªu chuÈn x¸c ®Þnh c©u kh¸c nhau. Nh­ng c©u lµ mét hiÖn thùc vµ tån t¹i tÊt nhiªn trong cuéc sèng loµi ng­êi. V× vËy, c¸c nhµ nghiªn cøu vÉn cè g¾ng ®­a ra mét ®Þnh nghÜa chung nhÊt víi hy väng nãi ®­îc c¸c thuéc tÝnh cña c©u trong ®iÒu kiÖn b×nh th­êng. §Õn nay sè l­îng ®Þnh nghÜa vÒ c©u rÊt nhiÒu. Tuy nhiªn, ngµy nay ng­êi th­êng ®­a ra nh÷ng yÕu tè ®¶m b¶o viÖc t¹o c©u nh­ sau: a- YÕu tè h×nh thøc: C©u cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p bªn trong vµ bªn ngoµi cã tÝnh chÊt tù lËp vµ cã mét ng÷ ®iÖu kÕt thóc. b- YÕu tè néi dung: C©u cã néi dung lµ mét t­ t­ëng t­¬ng ®èi träng vÑn vµ cã thÓ lµm th¸i ®é cña ng­êi nãi hay néi dung lµ th¸i ®é, t×nh c¶m cña ng­êi nãi. c- YÕu tè chøc n¨ng: C©u cã chøc n¨ng h×nh thµnh vµ biÓu hiÖn, truyÒn ®¹t t­ t­ëng, t×nh c¶m. Nã lµ ®¬n vÞ th«ng b¸o nhá nhÊt. d- LÜnh vùc nghiªn cøu: C©u lµ ®¬n vÞ nghiªn cøu ng«n ng÷. Nh­ vËy, cã thÓ ®Þnh nghÜa vÒ c©u cô thÓ nh­ sau: "C©u lµ ®¬n vÞ ng÷ ph¸p ®­îc cÊu t¹o trong khi suy nghÜ, nãi, viÕt; gåm 1 tõ, 1 côm tõ, ®Õn mét tæ hîp c¸c côm tõ chøc ®ùng mét nßng cèt, diÔn ®¹t mét néi dung th«ng b¸o hoµn chØnh cã mèi quan hÖ víi hiÖn thùc kh¸ch quan, xuÊt hiÖn trong c¬ së kÕt cÊu C - V nßng cèt hoÆc nh÷ng kÕt cÊu có ph¸p nßng cèt kh¸c, t¸ch khái nhau b»ng ng÷ ®iÖu kÕt thóc" (1). 1.2. Chøc n¨ng cña c©u. 1.2.1. Chøc n¨ng giao tiÕp. C©u lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ nhá nhÊt cã thÓ dïng vµo viÖc giao tiÕp hµng ngµy. Trong giao tiÕp hµng ngµy, th«ng b¸o mét hµnh vi quan träng vµ phæ biÕn nh­ng kh«ng ph¶i lµ hµnh vi duy nhÊt. Ng­êi ta cßn dïng c©u ®Ó thùc hiÖn nhiÒu hµnh vi giao tiÕp kh¸c nh­: Chµo: Chµo em! Hái: Khu tËp thÓ nhµ 5 ë ®©u h¶ Thu? 1) Gi¸o tr×nh NRTV - §HSPHN 1 Gi¸o viªn h­íng dÉn 7 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng C¶m ¬n! Em c¶m ¬n c« Høa: NhÊt ®Þnh thø hai em sÏ xèng H¶i Phßng. CÇu khiÕn: C« cè g¾ng gióp ch¸u c« nhÐ! 1.2.2. Chøc n¨ng biÓu thÞ ph¸n ®o¸n. C©u lµ h×nh thøc ng«n ng÷ biÓu thÞ ph¸n ®o¸n. Mäi ph¸n ®o¸n ®iÒu cã thÓ biÓu thÞ b»ng c©u. Ph¸n ®o¸n lµ mét h×nh thøc t­ duy nh»m ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan. Mçi ph¸n ®o¸n ®¬n lµ sù liªn hÖ gi÷a mét kh¸i niÖm vÒ ®èi t­îng ®­îc ph¶n ¸nh víi mét kh¸i niÖm vÒ thuéc tÝnh cña ®èi t­îng ®ã. VÝ dô: M­a r¬i. TÊt c¶ c¸c dßng s«ng ®Òu ch¶y. Ph¸n ®o¸n phøc lµ ph¸n ®o¸n ®­îc t¹o thµnh nhê sù liªn kÕt cña hai hay mét sè ph¸n ®o¸n ®¬n. VÝ dô: Trêi m­a to vµ giã lín. Häc tËp lµ quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña mäi ng­êi. Tuy nhiªn, còng cÇn l­u ý r»ng: TÊt c¶ c¸c ph¸n ®o¸n ®Òu ®­îc biÓu thÞ b»ng c©u nh­ng kh«ng ph¶i c©u nµo còng biÓu thÞ ph¸n ®¸on. Ch¼ng h¹n, mét sè c©u sau ®©y ®­îc dïng ®Ó biÓu thÞ hµnh vi ng«n ng÷ chø kh«ng ph¶i biÓu thÞ ph¸n ®o¸n. VÝ dô: (1) Bµ ¬i!. (2) ¥i. (3) õ. (4) ¤i C©u (1): Thùc hiÖn hµnh vi h« gäi. C©u (2):Thùc hiÖn hµnh vi ®¸p l¹i. C©u (3):Thùc hiÖn hµnh vi chÊp thuËn, ®ång ý. C©u (4): Thùc hiÖn hµnh vi c¶m th¸n. Nh­ vËy, viÖc sö dông c©u ®óng môc ®Ých, sö dông c©u ®óng chøc n¨ng sÏ ph¸t huy tèi ®a vai trß cña c©u trong viÖc trao ®æi th«ng tin. 1.3. Ph©n biÖt c©u vµ ph¸t ng«n. 1.3.1. C©u. Trªn c¬ së t×m hiÓu vÒ c©u, theo nghÜa th«ng th­êng c©u ®­îc hiÓu lµ mét c©u nãi cô thÓ, cã thÓ ®­îc g¾n liÒn víi ng÷ c¶nh, còng cã thÓ t¸ch rêi ng÷ c¶nh. C©u cßn ®­îc dïng víi nghÜa thuËt ng÷ khoa häc ®­îc hiÓu lµ c©u nãi cô thÓ ®­îc t¸ch rêi khái ng÷ c¶nh vµ chøa ®ùng néi dung mÖnh ®Ò. Gi¸o viªn h­íng dÉn 8 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng 1.3.2. Ph¸t ng«n. Ph¸t ng«n th­êng ®­îc dïng víi hai nghÜa. Ph¸t ng«n ®­îc hiÓu lµ sù ph¸t ng«n nghÜa lµ nã ®­îc coi lµ hµnh vi ng«n ng÷ nãi n¨ng cña con ng­êi, lµ hµnh ®éng t¹o ra lêi nãi vµ hµnh ®éng ®­îc thùc hiÖn b»ng chÝnh viÖc nãi ra c©u nãi ®ã, nã kh«ng cã ranh giíi x¸c ®Þnh. Ph¸t ng«n cßn ®­îc coi lµ lêi ph¸t ng«n, lµ chuçi tõ ng÷ ®­îc t¸ch ra, lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t ng«n vµ ranh giíi x¸c ®Þnh gi÷a hai qu·ng ng¾t h¬i. 1.3.3. Ph©n biÖt c©u vµ ph¸t ng«n. C©u lµ mét ®¬n vÞ cña ng«n ng÷, cã cã tÝnh t¸i sinh, ®­îc nh¾c ®i nh¾c l¹i trong lêi nãi. Nã lµ mét khu«n h×nh ng÷ ph¸p chung ®Ó tõ ®ã cã thÓ cÊu t¹o ra nhiÒu ph¸t ng«n cô thÓ. (VÝ dô: M« h×nh S - V - O - trong ®ã S lµ chñ ng÷, V lµ vÞ ng÷, O lµ bæ ng÷). C©u lµ c¸i t­¬ng ®èi æn ®Þnh n»m trong c¸c ph¸t ng«n cô thÓ vµ chØ ®­îc rót ra nh÷ng ph¸t ng«n cô thÓ qua viÖc nghiªn cøu chóng. Nã lµ kÕt qu¶ ®­îc rót ra tõ qu¸ tr×nh ph©n tÝch c¸c ph¸t ng«n. Ph¸t ng«n lµ ®¬n vÞ cña lêi nãi kh«ng cã tÝnh t¸i sinh ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng néi dung míi, lµ nh÷ng néi dung míi, lµ nh÷ng biÕn thÓ lêi nãi cña c©u, lµ biÓu hiÖn cô thÓ trùc tiÕp cña c©u trong tõng hoµn c¶nh giao tiÕp nhÊt ®Þnh. Nã lµ mét hµnh ®éng giao tiÕp, mét ®¬n vÞ th«ng b¸o mµ ng­êi nghe cã thÓ tiÕp nhËn trong ho¹t ®éng giao tiÕp. Quan hÖ gi÷a c©u vµ ph¸t ng«n lµ quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, gi÷a c¸i kh¸i qu¸t vµ c¸i cô thÓ. 1.4. Ba b×nh diÖn nghiªn cøu c©u. GÇn ®©y, d­íi ¸nh s¸ng cña ng÷ ph¸p chøc n¨ng vµ ng÷ dông häc hiÖn ®¹i, c¸c nhµ khoa häc thÊy râ sù cÇn thiÕt ph¶i dùa vµo lý thuyÕt ba b×nh diÖn cña ng«n ng÷ häc ®Ó nghiªn cøu c©u nghiªn cøu c¸c thñ ph¸p, c¸c biÖn ph¸p sö dông ng«n ng÷ trong c©u, trong v¨n b¶n. Ba b×nh diÖn ®ã lµ: KÕt häc, nghÜa häc vµ dông häc. 1.4.1. KÕt häc (Syntax). Theo Charles Sanders Peirce vµ Chales William Monries, kÕt häc lµ ph­¬ng diÖn liªn kÕt tÝn hiÖ víi tÝn hiÖu trong mét th«ng ®iÖp. Trong ng«n ng÷ häc - khoa häc nghiªn cøu vÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp tõ, theo nh÷ng quan hÖ ng÷ ph¸p ®Ó t¹o c©u. C©u lµ mét ®¬n vÞ cña cÊu tróc (mét tæ chøc h×nh thøc ®éc lËp) bao gåm c¸c yÕu tè tõ (tæ hîp tõ) vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè quy ®Þnh chøc n¨ng cña tõng Gi¸o viªn h­íng dÉn 9 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng yÕu tè (1). Xem xÐt c©u theo b×nh diÖn kÕt häc, chóng ta kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc t×m hiÓu cÊu tróc có ph¸p cña c©u mµ cÇn ®i xem xÐt kh¶ n¨ng kÕt hîp cña c©u ®ã víi nh÷ng c©u kh¸c xung quanh nã trong qu¸ tr×nh t¹o lËp ®o¹n v¨n b¶n hoÆc v¨n b¶n. NghÜa lµ chóng ta cÇn chó träng h¬n ®Õn viÖc xem xÐt chøc n¨ng ng÷ ph¸p cña cÊu víi vai trß lµ nh©n tè tham gia tæ chøc v¨n b¶n, ®o¹n v¨n b¶n. 1.4.2. NghÜa häc (Semantics). Ng÷ häc lµ ph­¬ng diÖn cña nh÷ng quan hÖ gi÷ tÝn hiÖu víi hiÖn thùc ®­îc nãi tíi trong th«ng ®iÖp, nãi ®óng h¬n lµ gi÷ tªn hiÖu víi vËt ®­îc quy chiÕu trong th«ng ®iÖp. §©y lµ lÜnh vùc cña chøc n¨ng miªu t¶, cña nh÷ng th«ng tin miªu t¶, th«ng tin sù vËt. C©u lµ mét trong nh÷ng ph­¬ng tiÖn ph¶n ¸nh t­ duy cña con ng­êi. Nã cã chøc n¨ng biÓu ®¹t mét néi dung t­ t­ëng t­¬ng ®èi träng vÑn, nãi kh¸c ®i c©u cã kh¶ n¨ng truyÒn ®i mét th«ng b¸o vÒ néi dung ý nghÜa mÖnh ®Ò ®­îc ph¶n ¸nh trong ®ã. ViÖc xem xÐt ý nghÜa mÖnh ®Ò (cßn gäi lµ ý nghÜa miªu t¶ cña c©u) thuéc b×nh diÖn nghÜa häc.(2) 1.4.3. Dông häc (Pragmatics). Ch.W.Morris ®Þnh nghÜa: "Dông häc nghiªn cøu quan hÖ gi÷a tÝn hiÖu víi ng­êi lý gi¶i chóng? vµ A.G Sunirth nãi râ h¬n: "... KÕt häc nghiªn cøu quan hÖ gi÷a c¸c tÝn hiÖu, nghÜa häc nghiªn cøu quan hÖ gi÷a tÝn hiÖu víi ng­êi dïng". T­¬ng ®èi víi dông häc, trong tÝn hiÖu häc lµ ng÷ dông häc trong ng«n ng÷ häc. ë ViÖt Nam c¸c nhµ ng÷ dông häc ®· giíi thiÖu: Nh÷ng quy t¾c, ph­¬ng ch©m héi tho¹i, nh÷ng lo¹i hµnh ®éng ng«n ng÷, ®Æc biÖt lµ hai lo¹i hµnh ®éng ng«n ng÷ ë lêi (hµnh ®éng ng«n ng÷ trùc tiÕp vµ hµnh ®éng ng«n ng÷ gi¸n tiÕp); c¸c lo¹i ý nghÜa (ý nghÜa t­êng minh vµ ý nghÜa hµm Èn); c¸c c¸ch lËp luËn. C©u (ph¸t ng«n) lµ lo¹i ®¬n vÞ ®­îc h×nh thµnh trong giao tiÕp, tøc lµ ®­îc h×nh hµnh th«ng qua chñ thÓ nãi n¨ng ®èi víi hiÖn thùc. V× thÕ, ngoµi chøc n¨ng ng÷ ph¸p, chøc n¨ng ng÷ nghÜa, c©u cßn cã chøc n¨ng ng÷ dông. Nã lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó ng­êi nãi (ng­êi viÕt) thùc hiÖn mét hµnh ®éng ng«n ng÷ ë lêi. Nã gióp cho ng­êi nãi béc lé th¸i ®é chñ quan cña m×nh víi hiÖn thùc ®­îc ph¶n ¸nh hoÆc víi ng­êi tiÕp nhËn. ViÖc xem xÐt c¸c néi dung trªn cña c©u thuéc b×nh diÖn cña ng÷ dông häc. (1) Xem §µo Thanh Lan 2004 Tr.12. (2)Xem §ç H÷u Ch©u “§¹i c­¬ng ng«n ng÷ häc”,tËp 2, tr.10 Gi¸o viªn h­íng dÉn 10 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Ch­¬ng 2. C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. Ph©n lo¹i c©u theo môc ®Ých nãi lµ c¸ch nh×n cã tÝnh chÊt truyÒn thèng vÒ c©u trong ho¹t ®éng cña nãi. Ph©n lo¹i c©u theo môc ®Ých nãi kh«ng chØ lµ c¸ch ph©n lo¹i theo c«ng dông ®¬n thuÇn mµ lµ c¸ch ph©n lo¹i theo c«ng dông vµ ng÷ ph¸p. Khi xem xÐt c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi cÇn ph©n biÖt 2 tr­êng hîp sau ®©y: - C©u ®Ých thùc: Lµ c©u cã h×nh thøc cÊu t¹o phï hîp víi môc ®Ých nãi. - C©u gi¶: Lµ c©u cã h×nh thøc cña kiÓu c©u môc ®Ých nãi nµy nh­ng l¹i dïng cho môc ®Ých nãi kh¸c. Còng nh­ trong ng÷ ph¸p truyÒn thèng, ë ®©y chóng ta chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn c¸c kiÓu c©u ®Ých thùc. Tiªu chÝ ph©n lo¹i: C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi lµ hiÖn t­îng n»m trªn ®­êng biªn giíi cña c©u xÐt theo cÊu t¹o h×nh thøc vµ c©u xÐt ë ph­¬ng diÖn sö dông. VÝ dô: Phßng häc cã ba bãng ®Ìn ®ang s¸ng. + CÊu t¹o ng÷ ph¸p: §©y lµ c©u ®¬n cã m« h×nh C -V + Ph­¬ng diÖn sö dông: §©y lµ mét c©u miªu t¶ trÇn thuËt. + Néi dung miªu t¶ ®­îc bäc trong cÊu tróc C - V. C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi lµ sù giao thoa gi÷a hai ph­¬ng diÖn trªn. V× vËy, viÖc ph©n lo¹i c©u xÐt theo môc ®Ých ph¸t ng«n ph¶i sö dông tíi 2 lo¹i tiªu chuÈn. + Môc ®Ých sö dông c©u. + Tiªu chuÈn vÒ h×nh thøc (Ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ dïng ®Ó cÊu t¹o. Lo¹i c©u nµy ®· lÊy h×nh thøc lµm c¬ së ph©n lo¹i c©u), lÊy môc ®Ých nãi lµm tªn gäi. Tãm l¹i, cã rÊt nhiÒu c¸ch ®Ó ph©n lo¹i c©u. Nh­ng vÒ c¬ b¶n, cã hai c¬ së ®Ó ph©n lo¹i c©u lµ: Dùa vµo cÊu t¹o ng÷ ph¸p vµ dùa vµo môc ®Ých ph¸t ng«n. Dùa vµo cÊu t¹o ng÷ ph¸p: Trªn c¬ së cña tiªu chÝ nµy ng­êi ta chia c©u thµnh c¸c kiÓu c©u sau: - C©u ®¬n. - C©u phøc. - C©u ghÐp. Gi¸o viªn h­íng dÉn 11 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Trong ph¹m vi ®Ò tµi nµy, ng­êi viÕt kh«ng ®Ò cÊp ®Õn c¸c kiÓu c©u ph©n theo tiªu chÝ nµy mµ xem xÐt c©u ë tiªu chÝ kh¸c: C©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých ph¸t ng«n. Dùa vµo môc ®Ých ph¸t ng«n: Dùa vµo môc ®Ých ph¸t ng«n, ng­êi ta chia c©u thµnh nh÷ng kiÓu c©u sau: - C©u trÇn thuËt. - C©u nghi vÊn. - C©u c¶m th¸n. - C©u cÇu khiÕn. 2.1. C©u trÇn thuËt. (C©u miªu t¶, c©u tr×nh bµy, c©u kÓ). 2.1.1. Kh¸i niÖm. C©u trÇn thuËt lµ c©u cã môc ®Ých kÓ, nªu, miªu t¶ sù vËt, ®èi t­îng trong nh÷ng ®Æc tr­ng vÒ ho¹t ®éng, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i hoÆc quan hÖ cña nã. VÝ dô: - Hai c¸i ®Ìn ®ang s¸ng. - Líp K29E ®ang häc ng÷ ph¸p. 2.1.2. §Æc ®iÓm. C©u trÇn thuËt lµ h×nh thøc biÓu hiÖn th­êng gÆp cña mét ph¸n ®o¸n l«gic (l«gic häc cæ ®iÓn coi kiÓu c©u trÇn thuËt lµ h×nh thøc duy nhÊt cã kh¶ n¨ng biÓu thÞ mét ph¸n ®o¸n l«gic víi tÝnh ch©n thùc hay kh«ng ch©n thùc. Ba kiÓu c©u cßn l¹i kh«ng cã kh¶ n¨ng nµy). Trong c©u tr×nh bµy ngoµi c¸c thùc tõ vµ h­ tõ cßn cã c¸c h×nh th¸i tõ ®­îc dïng ®Ó bµy tá th¸i ®é víi néi dung c©u nãi hoÆc ®èi víi ng­êi nghe, hoÆc cã khi chØ nh»m hoµn chØnh mét c©u gióp cho mét tæ hîp tõ trë thµnh c©u. VÝ dô: (1) Con ®i Muèn thµnh c©u ph¶i thªm vµo ®ã hoÆc mét ng÷ ®iÖu ®Æc thï, hoÆc, râ h¬n, mét tõ nµo ®ã thÝch hîp. Trong sè nh­òng tõ cã thÓ thªm, nãi riªng ta th­êng gÆp c¸c tiÓu tõ t×nh th¸i võa cã t¸c dông lµm cho c©u ®øng ®­îc võa cã t¸c dông biÓu thÞ th¸i ®é cña ng­êi nãi. Ch¼ng h¹n: (2) Con ®i ¹. ( KÝnh träng) (3) Con ®i nhÐ ( hay: ®©y). ( Th©n mËt). Cã nh÷ng tr­êng hîp mét sè phô tõ còng ®­îc dïng vµo chøc n¨ng nµy. VÝ dô: (4) Em cõ l¾m. ( HoÆc :!) (5) Em rÊt kh¸ .( HoÆc: !) Gi¸o viªn h­íng dÉn 12 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Nh÷ng tõ l¾m, rÊt trong tr­êng hîp nµy kh«ng h¼n chØ møc ®é cao cña tÝnh chÊt mµ ®óng h¬n lµ gióp cho c©u ®øng ®­îc víi t­ c¸ch lµ c©u t­êng thuËt. ( D©u ! ë ®©y chØ ý khen, ®¸nh gi¸, ch­a ®Õn møc ®é c¶m th¸n ). Ngoµi ra, trong c©u trÇn thuËt còng cã mét sè côm tõ lµm cho tæ hîp tõ thµnh mét c©u râ rµng. VÝ dô: - Em th«ng minh l¾m! - Em rÊt xuÊt s¾c. - Em khoÎ qu¸! - ViÖc miªu t¶ cÊu t¹o cña c©u trÇn thuËt khã cã thÓ thùc hiÖn ®­îc mét c¸ch toµn diÖn, chu ®¸o bëi lÏ ®éng tõ tiÕng ViÖt kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i theo ng«i, thêi, thÓ, thøc nh­ ng«n ng÷ biÕn h×nh tõ. Nãi mét c¸ch chung nhÊt vÒ ph­¬ng diÖn cÊu t¹o th× c©u tr×nh bµy kh«ng chøa dÊu hiÖu h×nh thøc cña nh÷ng kiÓu c©u ghi vÊn, c©u cÇu khiÕn, c©u c¶m th¸n. -VÒ néi dung: C©u kÓ cã néi dung rÊt phong phó bëi nã cã kh¶ n¨ng th«ng b¸o vÒ nhiÒu mÆt. - CÊu tróc cña c©u kÓ phô thuéc vµo néi dung vµ tÝnh chÊt cña nã. NÕu miªu t¶ ho¹t ®éng tr¹ng th¸i th× vÞ ng÷ sÏ lµ ®éng tõ biÓu thÞ ho¹t ®éng tr¹ng th¸i. NÕu miªu t¶ ®Æc ®iÓm tÝnh chÊt cña sù vËt, hiÖn t­îng th× chñ ng÷ lµ danh tõ, vÞ ng÷ lµ tÝnh tõ. 2.1..3. Ph©n lo¹i. C¨n cø vµo th¸i ®é cña ng­êi nãi ®èi víi hiÖn thùc ®­îc nãi tíi trong c©u, ng­êi ra chia thµnh c©u phñ ®Þnh vµ c©u kh¼ng ®Þnh. VÝ dô: Nã rÊt tèt (C©u kÓ kh¼ng ®Þnh). Nã kh«ng tèt (C©u kÓ phñ ®Þnh). 2.1.3.1. C©u kÓ kh¼ng ®Þnh lµ lo¹i c©u dïng ®Ó x¸c nhËn ho¹t ®éng, tr¹ng th¸i, ®Æc tr­ng, tÝnh chÊt cña ®èi t­îng. C©u trÇn thuËt kh¼ng ®Þnh kh«ng dÊu hiÖu h×nh thøc riªng. VÝ dô: QuyÓn s¸ch nµy rÊt hay. C©u kÓ kh¼ng ®Þnh nh×n chung kh«ng cã h×nh thøc riªng cho nã mµ trong nhiÒu tr­êng hîp ®Òu thÓ hiÖn cÊu t¹o chung cña c©u ®¬n b×nh th­êng. Khi cÇn nhËn m¹nh ý nghÜa kh¼ng ®Þnh, trong cÊu tróc c©u cã kÕt hîp víi mét sè nhãm tõ mang ý nghÜa phñ ®Þnh. §ã lµ c¸c nhãm nh­: Kh«ng thÓ kh«ng, kh«ng ai mµ kh«ng, kh«ng khái hoÆc trong cÊu tróc cã thªm "Cã". VÝ dô: C« ta ®Õn ®©y. Gi¸o viªn h­íng dÉn 13 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng C« ta nhÊt ®Þnh ®Õn ®©y. C« ta kh«ng thÓ kh«ng ®Õn ®©y. Mäi ng­êi ®Òu ®éng lßng. Kh«ng ai kh«ng khái ®éng lßng. Thùc t×nh em cã nãi dèi. 2.1.3.2. C©u kÓ phñ nhËn, xÐt vÒ mÆt nghÜa, c©u phñ ®Þnh ghi nhËn sù v¾ng mÆt cña sù vËt, hiÖn t­îng, ®Æc tr­ng, tÝnh chÊt cña quan hÖ trong hiÖn thùc hoÆc trong t­ëng t­îng. VÝ dô: - Nã kh«ng ch¨m häc. - Nã ch­a ch¨m häc. Trong cÊu tróc cña c©u phñ ®Þnh th­êng chøa c¸c phô tõ phñ ®Þnh: kh«ng, ch­a, ch¼ng, tr¶, ®©u cã, lµm g× cã .... §øng tr­íc c¸c ®¬n vÞ bÞ phñ ®Þnh, th«ng th­êng cã hai kh¶ n¨ng phñ ®Þnh: C©u phñ ®Þnh toµn bé vµ c©u p hñ ®Þnh bé phËn. C©u phñ ®Þnh toµn bé lµ sù phñ ®Þnh liªn quan tíi c¶ c©u hoÆc thµnh phÇn chÝnh chñ ng÷, vÞ ng÷. VÝ dô: Kh«ng ai ®Õn líp c¶. Kh«ng ng­êi nµo ®Ó anh ra ®i. ChÞ ¸y kh«ng th¸o v¸t. C©u phñ ®Þnh bé phËn lµ phñ ®Þnh cã liªn quan tíi thµnh phÇn phô cña c©u hoÆc thµnh tæ phô cña tõ: Bæ ng÷, tr¹ng ng÷, ®Þnh ng÷. VÝ dô: SÏ kh«ng bao giê t«i gÆp l¹i anh. Tõ phñ ®Þnh "Kh«ng bao giê" n»m trong thµnh phÇn tr¹ng ng÷ nªn nã cã t¸c dông phñ ®Þnh, tr¹ng ng÷. §Ó t¨ng thªm møc ®é phñ ®Þnh ng­êi ta cã thÓ dïng kÌm c¸c phô tõ chØ møc ®é tuyÖt ®èi nh­: TuyÖt nhiªn, nhÊt ®Þnh, hoµn toµn,... VÝ dô: TuyÖt nhiªn t«i kh«ng muèn phiÒn anh. Chó ý: Ranh giíi gi÷a c©u kÓ phô ®Þnh vµ c©u kÓ kh¼ng ®Þnh, gi÷a ý nghÜa kh¼ng ®Þnh vµ ý nghÜa phñ ®Þnh trong nhiÒu tr­êng hîp rÊt khã x¸c ®Þnh. Muèn hiÓu ®­îc b¶n chÊt cña nã ph¶i c¨n cø vµo hoµn c¶nh sö dông vµ c¨n cø vµo môc ®Ých ph¸t ng«n. VÝ dô: Kh«ng g× vui b»ng ¸nh m¾t B¸c Hå c­êi. Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp tù do. Gi¸o viªn h­íng dÉn 14 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng 2.2. C©u ghi vÊn. 2.2.1. Kh¸i niÖm. C©u nghi vÊn lµ lo¹i c©u nªn ra ®iÒu th¾c m¾c yªu cÇu ®­îc tr¶ lêi. C©u nghi vÊn xuÊt hiÖn khi cã hai ®iÒu kiÖn sau. - Cã c¸i ch­a râ hay c¸i kh«ng biÕt. - Cã nhu cÇu vµ ý ®Þnh hái. 2.2.2. Chøc n¨ng. Môc ®Ých c¬ b¶n cña c©u nghi vÊn lµ dïng ®Ó hái vµ cã nhu cÇu ®­îc gi¶i ®¸p, song trong ho¹t ®éng giao tiÕp c©u nghi vÊn con thùc hiÖn ®­îc rÊt nhiÒu môc ®Ých nãi kh¸c. 2.2.3 . Ph©n lo¹i. 2.2.3.1. C©u hái ch©n chÝnh (C©u hái chÝnh danh) lµ lo¹i c©u hái thùc sù vµ ®ßi hái ng­êi nghe ph¶i tr¶ lêi thùc sù. §èi víi c©u hái ch©n chÝnh bao giê trong cÊu tróc cña nã còng sö dông c¸c ®¹i tõ ghi vÊn nh­: ai, g×, sao, thÕ nµo ... VÝ dô: Ai ®ã? Ai lµm viÖc nµy? 2.2.3.2. C©u nghi vÊn tu tõ lµ lo¹i c©u hái kh«ng yªu cÇu tr¶ lêi. Nã ®­îc dïng nh­ mét ph­¬ng tiÖn ®Ó truyÒn c¶m, ®Ó minh häa, ®Ó thùc hiÖn nh÷ng c¶m xóc kh¸c nhau. VÝ dô: Khi sao phong gèm rñ lµ, Giê sao tan tan nh­ hoa gi÷a ®­êng? MÆt sao dµy giã d¹n s­¬ng, Th©n sao b­ím ch¸n ong ch­êng bÊy th©n? Bèn dßng th¬ lµ hai c©u hái tu tõ Thuý KiÒu tù hái chÝnh m×nh trong t©m tr¹ng ®au ®ãn, xãt xa ë hiÖn t¹i ®èi lËp víi qu¸ khø "£m ®Òm tr­íng rñ mµn che, t­êng ®«ng ong b­ím ®i vÒ mÆc ai". C©u hái kh«ng cã ai tr¶ lêi, Thuý KiÒu r¬i vµo tr¹ng th¸i ®au ®ín tét cïng. 2.2.3.3 . C©u nghi vÊn phñ ®Þnh: Lµ lo¹i c©u mµ h×nh thøc lµ c©u hái nh­ng môc ®Ých diÔn ®¹t thùc chÝnh lµ phñ ®Þnh. VÝ dô: + Cã ai tr¶ lêi t«i ®©u? + Cã thó vÞ g× c¸i lèi sèng c¸ nh©n? Gi¸o viªn h­íng dÉn 15 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng + Nµo cã ra g× c¸i ch÷ Nho? + Cã ai kh¶o ®©u mµ x­ng? 2.2.3.4. C©u nghi vÊn kh¼ng ®Þnh: Lµ lo¹i c©u hái h×nh thøc lµ c©u hái nh­ng ý nghÜa thùc l¹i lµ kh¼ng ®Þnh. VÝ dô: + Ai ch¼ng biÕt? (Kh¼ng ®Þnh tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu biÕt). + Ch¼ng ai tr¶ lêi µ? (Kh¼ng ®Þnh kh«ng cã ai tr¶ lêi). 2.2.3.5. C©u hái cÇu khiÕn mÖnh lÖnh: VÒ h×nh thøc vÉn lµ c©u hái nh­ng vÒ ý nghÜa thùc l¹i lµ yªu cÇu mÖnh lÖnh thËm chÝ lêi ®e do¹ vµ cã thÓ lµ lêi khuyªn b¶o. VÝ dô: + Cã tr¶ lêi kh«ng th× b¶o? + Con kh«ng lµm ®æ th× cßn ai vµo ®©y? Chó ý: Khi ®Æt c©u hái th× ng­êi sö dông ph¶i chó ý tíi t×nh huèng hái ®Ó lùa chän c©u hái, cã thÓ hái mét c¸ch kh¸i qu¸t hoÆc hái mét c¸ch cô thÓ tõng chi tiÕt. VÝ dô: + Ai tõ ®©u tíi thÕ nµy? (hái chung) + Thu lµm g× thÕ? (hái cô thÓ) 2.3.C©u c¶m th¸n. 2.3.1. Kh¸i niÖm . C©u c¶m th¸n lµ lo¹i c©u dïng ®Ó biÓu thÞ nh÷ng c¶m xóc .Lo¹i c©u nµy ng÷ ®iÖu lµ mét ph­¬ng tiÖn biÓu hiÖn rÊt quan träng . Ngoµi ra, c©u c¶m th¸n cßn cã dÊu chÊm than vµ tiÓu tõ t×nh th¸i : qu¸, l¾m, h¶, hö, chao «i, eo ¬i, a, «..... VÝ dô:-C« Êy hiÒn sao! -¤i vui qu¸! 2.3.2. C¸ch dïng . C©u c¶m th¸n ®­îc dïng khi cÇn thÓ hiÖn ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh nh÷ng t×nh c¶m kh¸c nhau, th¸i ®é ®¸nh gi¸, nh÷ng tr¹ng th¸i tinh thÇn kh¸c th­êng cña ng­êi nãi ®èi víi sù vËt hay sù kiÖn mµ c©u nãi ®Ò cËp hoÆc ¸m chØ. C©u c¶m th¸n còng cã nh÷ng dÊu hiÖu h×nh thøc cña m×nh. C©u c¶m th¸n tiÕng ViÖt ®­îc cÊu t¹o nhê nh÷ng ph­¬ng tiÖn sau ®©y: -Th¸n tõ (tù m×nh lµm thµnh c©u, hoÆc kÕt hîp vãi tõ kh¸c, hoÆc lµm thµnh thµnh phÇn phô cña c©u). Gi¸o viªn h­íng dÉn 16 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng VÝ dô: - ¤ hay!Bµ cø t­ëng con ®ïa (Nam Cao ) - ¤i søc trÎ!(Tè H÷u ) - §êi!....¤i chao ®êi!(Nam Cao) - ¤i, buæi tr­a nay, tuyÖt trÇn n¾ng ®Ñp .(Tè H÷u) Lèi kÕt hîp th¸n tõ víi thùc tõ cã thÓ lµm thµnh khu«n h×nh "x ¬i lµ x!" -Buån (vui) ¬i lµ buån( vui ) -Con ¬i lµ con! (tiÕng kªu khãc ) -TiÓu t õ thay (®øng sau vÞ tõ ),nhØ (®øng cuèi c©u ) VÝ dô:Th­¬ng thay còng mét kiÕp ng­êi! H¹i thay mang lÊy s¾c tµi lam chi! (NguyÔn Du) C©u c¶m th¸n cã tiÓu tõ thay nhiÒu khi ®­îc cÊu t¹o theo lèi danh tõ chØ chñ thÓ ®øng sau vÞ tõ. VÝ dô :-Vinh quang thay nh÷ng vÞ anh hïng d©n téc! - Bè mµy kh«n nhØ! (NguyÔn C«ng Hoan) -Phã tõ l¹, thËt, qu¸, ghª, thÕ d­êng nµo, biÕt bao....th­êng ®øng sauvÞ tõ v·iÕt, bao,biÕt bao...cã thÓ®øng sau hay ®øng trø¬cvÞ tõ tuú tr­êng hîp. VÝ dô:-ThÕ th× tèt qu¸!(Nam Cao) -CËu lµ ng­êi tØnh mµ ch¼ng hiÓu häc lám ë ®©u ®­îc nhiÒu c©u h¸t nhµ quª thÕ! (Nam Cao) -Con nµy gím thËt!(Nguyªn Hång) -Mµ lßng träng nghÜa khinh tµi xiÕt bao.(NguyÔn Du) Khu«n h×nh kh«ng chøa th¸n tõ: sao mµ,....chÕt ®i ®­îc. VÝ dô: -Sao mµ c¸i ®êi nã tï tóng,nã chËt hÑp, nã bÇn tiÖn thÕ.(Nam Cao) -Mõng chÕt ®i ®­îc! Gi¸o viªn h­íng dÉn 17 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Ng÷ ®iÖu. VÝ dô: GÆp ai, ng­êi ta ch­a kÞp tr«ng thÊy cËu, cËu ®· chµo ng­êi ta tr­íc b« b«. CËu hái ng­êi ta "Cã ph¸t tµi kh«ng?","Lóa cã kh¸ kh«ng?", "Ch¸u cã chÞu ch¬i kh«ng?",Con ng­êi nhòn nhÆn! (Nam Cao) Nh­ ®· nãi, mét sè ng­êi kh«ng muèn chÊp nhËn c©u c¶m th¸n lµ mét kiÓu riªng. ThÕ nh­ng, trong tiÕng ViÖt, nh­ c¸c vÝ dô cho thÊy, chóng ta cã nh÷ng dÊu hiÖu h×nh thøc kh¸ x¸c ®Þnh ®Ó nhËn biÕt c©u c¶m th¸n nh­ mét kiÓu c©u cã ®Æc thï cña nã.DÉu sao còng kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng khã x¸c ®Þnh ®­îc c¸i møc ®é t×nh c¶m, t©m tr¹ng ®Ó b¾t ®Çu tõ ®ã ta cã c©u c¶m th¸n. Do vËy, gi÷a c©u c¶m th¸n víi c©u t­êng thuËt hµm chØ sù chó ý, kh«ng cã ®­êng ranh giíi râ rÖt! 2.4. C©u cÇu khiÕn. 2.4.1. Kh¸i niÖm. C©u cÇu khiÕn lµ lo¹i c©u nªu ý muèn mÖnh lÖnh cña ng­êi truyÒn ®¹t, môc ®Ých cña c©u cÇu khiÕn lµ h­íng tíi ng­êi nghe, ®Ó ng­êi nghe ph¶i thùc hiÖn ®iÒu nªu ra trong c©u. VÝ dô:- H·y cè g¾ng lªn! 2.4.2. §Æc ®iÓm cÊu t¹o. CÊu t¹o cña c©u cÇu khiÕn chñ yÕu ®­îc biÓu thÞ b»ng ng÷ ®iÖu vµ kÌm theo hoÆc kh«ng kÌm theo mét trong nh÷ng t×nh th¸i tõ (nhØ, ®i, víi, nhÐ.....), cã khi c©u cÇu khiÕn cßn ®­îc cÊu t¹o b»ng g¾n mét ng÷ ®iÖu b»ng mét thùc tõ. VÝ dô : -Im! -NÝn! Ng­êi ta cã thÓ g¾n nh÷ng ®¬n vÞ chØ ý nghÜa cÇu khiÕn vµo trong cÊu tróc c©u ®Ó biÕn c©u ®ã thµnh c©u cÇu khiÕn. VÝ dô:Em lµm bµi (c©u kÓ). Em lµm bµi ®i (c©u cÇu khiÕn). Khi cÇu khiÕn ®­îc cÊu t¹o theo lèi gi¸n tiÕp th× ý nghÜa cÇu khiÕn bÞ nh¹t ®i. Gi¸o viªn h­íng dÉn 18 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng VÝ dô: - Mêi anh x¬i n­íc! Ng­êi ta sö dông c©u cÇu khiÕn trong khi mêi mäc, yªu cÇu: VÝ dô:- T«i yªu cÇu mäi ng­¬× trËt tù. -Mêi bè mÑ x¬i c¬m! Ng­êi ta sö dông c©u cÇu khiÕn nh­ mét mªnh lÖnh, mét sù cÊm ®o¸n, Trong tr­êng hîp nµy th­êng sö dông c¸c tõ nh­: h·y, ®õng, chí, ë trong cÊu tróc c©u. VÝ dô:- §õng lµm ån nhÐ! Ng­êi ta cßn sö dông trong c©u cÇu khiÕn ®Ó lµm mét lêi kªu gäi, lêi chóc tông. VÝ dô:- TiÕn lªn chiÕn sÜ ®ång bµo! - Chóc anh th­îng lé b×nh an! Nh­ vËy, bèn lo¹i c©u nµy chÝnh lµ nh÷ng ph­¬ng tiÖn thùc hiÖn hµnh ®éng nãi. Gi¸o viªn h­íng dÉn 19 NguyÔn ThÞ Thøc LuËn v¨n tèt nghiÖp §µo ThÞ H­ëng Ch­¬ng 3.C¸ch sö dông c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi 3.1. C¬ së nghiªn cøu c¸ch dïng c©u ph©n lo¹i theo môc ®Ých nãi. 3.1.1. Sù chi phèi cña nh©n tè giao tiÕp ®èi víi viÖc t¹o c©u. c¸c nh©n tè giao tiÕp ®­îc hiÓu lµ c¸c nh©n tè cã mÆt trong cuéc giao tiÕp, chi phèi cuéc giao tiÕp ®ã vµ chi phèi diÔn ng«n vÒ h×nh thøc còng nh­ vÒ néi dung. C¸c nh©n tè giao tiÕp bao gåm: nh©n vËt giao tiÕp, hiÖn thùc ®­îc nãi tíi, hoµn c¶nh giao tiÕp, môc ®Ých giao tiÕp vµ nh©n tè ng«n ng÷. 3.1.1.1. Nh©n vËt giao tiÕp. a.Kh¸i niÖm. Nh©n vËt giao tiÕp lµ nh÷ng ng­êi tham gia vµo cuéc giao tiÕp th«ng qua diÔn ng«n ®Ó t¸c ®éng vµo nhau. Nh©n vËt giao tiÕp gåm ng­êi nãi vµ ng­êi nghe, gäi chÝnh x¸c lµ vai nãi vµ vai nghe. b. §Æc ®iÓm. C¶ ng­êi nãi vµ ng­êi nghe ®Òu lµ nh÷ng con ng­êi lÞch sö cô thÓ cã nghÜa lµ nh÷ng ng­ßi nµy cã ®Æc ®iÓm vÒ mÆt løa tuæi, giíi tÝnh, nghÒ nghiÖp, tr×nh ®é, ®Æc ®iÓm t©m -sinh lÝ, cã vèn sèng, vèn v¨n ho¸, vèn ng«n ng÷ cô thÓ. TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm cã tÝnh x· lÞch sö nµy Ýt nhiÒu còng in dÊu vµo trong lêi nãi vµ ¶nh h­ëng ®Õn qu¸ tr×nh nãi n¨ng. Trong khi nãi n¨ng ph¶i cã ý ®Þnh tøc lµ ph¶i cã ®Ých giao tiÕp vµ ph¶i cã niÒm tin vµo cuéc giao tiÕp. §ång thêi trong qu¸ tr×nh giao tiÕp ng­êi nãi vµ ng­êi nghe cïng t¸c ®éng vµo nhau, rµng buéc lÉn nhau th«ng qua lêi nãi. Trong qu¸ tr×nh t­¬ng t¸c ®ã, kho¶ng c¸ch vÒ mÆt nhËn thøc, t­ t­ëng, tr×nh ®é, kh¶ n¨ng giao tiÕp còng nh­ t×nh c¶m sÏ ®­îc rót ng¾n l¹i t¹o ra mèi quan hÖ hoµ hîp. Nh­ vËy, nh©n vËt giao tiÕp lµ nh©n tè rÊt quan träng trong viÖc t¹o c©u vµ ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp. Gi¸o viªn h­íng dÉn 20 NguyÔn ThÞ Thøc