ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA ĐÔNG PHƯƠNG HỌC **** **** TRẦN THẾ VĨNH LỊCH SỬ TỘC NGƯỜI VÀ VĂN HÓA TINH THẦN CỦA NGƯỜI IBAN Ở SARAWAK (MALAYSIA) LUẬN VĂN THẠC SỸ HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. PHAN THỊ HỒNG XUÂN Thành phố Hồ Chí Minh, 2009 MUÏC LUÏC DAÃN LUAÄN ........................................................................................................ 1 1. Lyù do choïn ñeà taøi ............................................................................................1 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà ..............................................................................2 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu...................................................................8 4. Phöông phaùp nghieân cöùu.................................................................................9 5. YÙ nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn cuûa ñeà taøi .....................................................11 6. Boá cuïc Luaän vaên ..........................................................................................12 CHÖÔNG 1: TOÅNG QUAN .............................................................................13 1.1 Moät soá thuaät ngöõ .........................................................................................13 1.1.1 Toäc ngöôøi............................................................................................13 1.1.2 Quaù trình toäc ngöôøi ............................................................................14 1.1.3 Vaên hoùa, caùch phaân loaïi vaên hoùa ......................................................14 * Khaùi nieäm vaên hoùa ..............................................................................14 * Caùch phaân loaïi vaên hoùa.......................................................................15 1.1.4 Vaên hoùa toäc ngöôøi ..............................................................................18 1.2 TỔNG QUAN VỀ BANG SARAWAK ......................................................19 1.2.1 Ñòa lyù caûnh quan töï nhieân ..................................................................19 1.2.2 Khaùi löôïc veà lòch söû bang Sarawak ....................................................21 1.2.3 Moâi tröôøng xaõ hoäi vaø nhaân vaên ..........................................................26 1.2.4 Kinh teá ................................................................................................33 CHÖÔNG 2: LÒCH SÖÛ TOÄC NGÖÔØI IBAN ÔÛ SARAWAK .........................37 2.1 GIÔÙI THIEÄU CHUNG VEÀ NGÖÔØI IBAN .............................................. 37 2.1.1 Toäc danh ..................................................................................................37 2.1.2 Toå chöùc xaõ hoäi .........................................................................................40 2.1.3 Hoaït ñoäng kinh teá ....................................................................................43 2.2 LÒCH SÖÛ HÌNH THAØNH COÄNG ÑOÀNG NGÖÔØI IBAN ÔÛ SARAWAK.44 2.2.1 Laàn di cö thöù nhaát ...............................................................................46 2.2.2 Laàn di cö thöù hai.................................................................................47 2.2.3 Laàn di cö thöù ba..................................................................................48 2.2.4 Laàn di cö thöù tö...................................................................................54 2.2.5 Laàn di cö thöù naêm ...............................................................................58 2.3 DAÂN SOÁ VAØ ÑÒA BAØN CÖ TRUÙ CUÛA NGÖÔØI IBAN ÔÛ SARAWAK.....60 CHÖÔNG 3: VĂN HÓA TINH THAÀN CUÛA NGÖÔØI IBAN ÔÛ SARAWAK 70 3.1 NGOÂN NGÖÕ VAØ VAÊN HOÏC DAÂN GIAN..................................................70 3.1.1 Ngoân ngöõ ............................................................................................70 3.1.2 Vaên hoïc daân gian................................................................................72 3.2 TÍN NGÖÔÕNG - TOÂN GIAÙO .....................................................................76 3.2.1 Quan nieäm veà vuõ truï luaän cuûa ngöôøi Iban ..........................................76 3.2.2 Tín ngöôõng – Toân giaùo .......................................................................78 3.3 NGHI LEÃ VOØNG ÑÔØI ................................................................................80 3.3.1 Thôøi kyø mang thai cuûa meï và đầu đời của bé ...................................... 81 * Nhöõng ñieàu kieâng kî luùc mang thai vaø sau khi sinh ........................ 81 * Caùch ñaët teân ........................................................................................84 * Leã taém cho beù .....................................................................................84 3.3.2 Giai ñoaïn tröôûng thaønh.......................................................................87 * Tuoåi daäy thì, giaùo duïc vaø nuoâi daïy treû ................................................87 * Hoân nhaân (Belaki Bebini)...................................................................89 3.3.3 Tang leã ...............................................................................................93 * Nghi thöùc tang ma.................................................................................. 93 * Leã chia hoa (Bessarara bunga) ...........................................................96 3.4 LEÃ HOÄI TRUYEÀN THOÁNG........................................................................97 3.4.1 Caùc nghi leã trong gia ñình ..................................................................97 * Bedara.................................................................................................97 * Gawa...................................................................................................99 * Gawai amat .........................................................................................99 3.4.2 Caùc leã hoäi noâng nghieäp ....................................................................100 * Leã teá ñaù maøi (Gawai batu)................................................................101 * Leã teá haït gioáng (Gawai beneh).........................................................102 KEÁT LUAÄN ......................................................................................................105 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ..............................................................................108 PHUÏ LUÏC 1 DAÃN LUAÄN 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Ngaøy nay nhaân loaïi döôøng nhö ñang ñöùng tröôùc vieãn caûnh ñaày thöû thaùch cuûa moät khuùc quanh vaên hoùa. Nhöõng thaønh töïu vöôït baäc cuûa khoa hoïc kyõ thuaät beân caïnh söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa neàn kinh teá thò tröôøng ñaõ laøm cho theá giôùi döôøng nhö nhoû laïi qua caùc bieåu hieän toaøn caàu hoùa vaên hoùa. Tuy nhieân, ñieàu naøy ñaõ khoâng theå trieät tieâu nhöõng yeáu toá vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc. Vaø chính nhöõng söï khaùc bieät veà vaên hoùa aáy ñaõ taïo neân nhöõng neùt chaám phaù, nhöõng maûng maøu heát söùc ña daïng. Laø nhaân toá quan troïng trong neàn saûn xuaát toång hôïp, vaên hoùa nhö chaát keo keát dính caùc moái quan heä kinh teá, chính trò, xaõ hoäi… taïo neân hình haøi vaø baûn saéc cuûa moãi toäc ngöôøi, moãi quoác gia. Vaên hoùa coù khaû naêng bao quaùt moät caùch tröïc tieáp, ñaûm baûo tính beàn vöõng cuûa xaõ hoäi, tính keá thöøa cuûa lòch söû vaø khoâng deã bò troän laãn ngay caû khi hoäi nhaäp vaøo nhöõng coäng ñoàng lôùn hôn. Nhö moät söï phaùt trieån taát yeáu cuûa lòch söû, ñeå hoäi nhaäp vaøo theá giôùi, caùc daân toäc, moãi quoác gia caàn phaûi yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa vieäc xaây döïng cuõng nhö môû roäng caùc moái quan heä song phöông, ña phöông. Tuy nhieân, caùc moái quan heä ñoù seõ khoù coù theå toaøn dieän vaø höõu haûo neáu chuùng khoâng ñöôïc xaây döïng treân côû sôû toân troïng vaø hieåu - bieát laãn nhau. Chìa khoùa coù theå deã daøng môû ra caùnh cöûa cuûa nhöõng söï khaùc bieät chính laø vaên hoùa. Vaäy neân, vieäc tìm hieåu vaên hoaù cuûa caùc toäc ngöôøi, caùc quoác gia daân toäc thieát nghó laø ñieàu heát söùc caàn thieát. Nghieân cöùu vaên hoùa cuûa caùc toäc ngöôøi, caùc quoác gia trong khu vöïc khoâng chæ nhaèm muïc ñích khaùm phaù ra nhöõng giaù trò khaùc bieät maø coøn tìm thaáy nhöõng neùt töông ñoàng ñeå töø ñoù nhaän chaân ñöôïc nhöõng saéc thaùi ña daïng vaø phong phuù cuûa vaên hoùa khu vöïc, cuûa caùc quoác gia laùng gieàng gaàn guõi. 2 ÔÛ Ñoâng Nam AÙ, Malaysia laø quoác gia ña toäc ngöôøi, ña toân giaùo vôùi ngöôøi Malay laø toäc ngöôøi chuû theå (chieám 61,4% daân soá caû nöôùc. Soá lieäu tính ñeán naêm 2005) ña phaàn theo Islam giaùo; ngöôøi Hoa chieám 23,7%, chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Nho giaùo; ngöôøi AÁn chieám 7,1%, ña phaàn theo AÁn giaùo, moät soá ít theo ñaïo Sikh; ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø ngöôøi lai chaâu AÂu laø nhöõng tín ñoà cuûa Thieân Chuùa giaùo; vaø 7,8% daân soá coøn laïi laø caùc toäc ngöôøi thieåu soá khaùc, trong ñoù ngöôøi Iban giöõ moät vai troø quan troïng ôû Sarawak vôùi 30% daân soá toaøn bang. Nhìn chung caùc toäc ngöôøi baûn ñòa vaãn duy trì nhöõng tín ngöôõng, toân giaùo truyeàn thoáng mang tính chaát “vaïn vaät höõu linh”. Ngöôøi Iban hieän vaãn coøn löu giöõ nhöõng giaù trò vaên hoaù truyeàn thoáng raát rieâng vaø coù söùc haáp daãn lôùn. Vôùi ñeà taøi “Lòch söû toäc ngöôøi vaø vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Iban ôû Sarawak (Malaysia)” chuùng toâi mong muoán goùp phaàn laøm roõ hôn vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa toäc ngöôøi Iban coù cuøng ngöõ heä Nam Ñaûo (Austronesian) vôùi ngöôøi Chaêm, EÂñeâ, Jarai, Raglai, Churu ôû Vieät Nam; töø ñoù, giuùp chuùng ta coù caùi nhìn töông ñoái toaøn caûnh hôn veà böùc tranh toäc ngöôøi ña saéc maøu cuûa quoác gia Islam giaùo naøy, cuõng laø goùp phaàn tìm hieåu saâu hôn veà caùc quoác gia laùng gieàng ôû Ñoâng Nam AÙ, trong xu theá hoäi nhaäp hieän nay cuûa tieán trình xaây döïng coäng ñoàng ASEAN ñeán naêm 2015. 2. LÒCH SÖÛ NGHIEÂN CÖÙU VAÁN ÑEÀ Ngay töø nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX, Ñoâng Nam AÙ ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa caùc nhaø khoa hoïc phöông Taây ño tính chaát quan troïng vaø noåi baät veà vò trí ñòa lyù coù tính chieán löôïc cuûa khu vöïc naøy. Tuy nhieân, nhöõng nghieân cöùu ban ñaàu chuû yeáu ñeàu nhaèm phuïc vuï cho muïc ñích vaø yù ñoà cuûa chuû nghóa thöïc daân baønh tröôùng. Phaûi ñeán nhöõng thaäp nieân cuoái cuûa theá kyû XX, khi maø ngaønh daân toäc hoïc, vaên hoùa hoïc phaùt trieån maïnh, nghieân cöùu veà khu vöïc hoïc vaø ñaát nöôùc hoïc ñöôïc quan taâm nhieàu hôn thì vieäc nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ vôùi tö caùch laø moät khu vöïc vaên hoùa môùi ñöôc chuù troïng. Cuõng töø ñaây caùc quoác gia trong khu vöïc, trong 3 ñoù coù Malaysia, voán raát ña daïng veà vaên hoùa, toäc ngöôøi, toân giaùo… ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu taäp trung vaø chuyeân saâu cuûa caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc. * ÔÛ trong nöôùc saùch coù noäi dung lieân quan ñeán Malaysia, ñeán ñaát nöôùc con ngöôøi, hay vieát rieâng veà caùc lónh vöïc nhö vaên hoïc ngheä thuaät, lòch söû, chính trò, xaõ hoäi, toân giaùo, toäc ngöôøi,… cuûa Malaysia theo thôøi gian cuõng khoâng coøn khan hieám. Tuy nhieân, do ñaëc thuø veà maët ñòa lyù1 vaø nhöõng yeáu toá khaùch quan khaùc neân vieäc tieáp caän, nghieân cöùu ôû phaàn laõnh thoå phía Ñoâng vaø caùc toäc ngöôøi ôû ñaây phaàn naøo bò haïn cheá. Vaø keát quaû laø cho ñeán hieän taïi, theo hieåu bieát cuûa chuùng toâi, chöa coù moät coâng trình naøo vieát veà ngöôøi Iban, ngoaïi tröø moät ít thoâng tin mang tính giôùi thieäu, raát sô löôïc, ñöôïc ñaêng taûi treân maïng internet. * Töông töï, ôû nöôùc ngoaøi thì caùc saùch vieát veà mieàn Ñoâng noùi chung, ngöôøi Iban noùi rieâng cuõng chöa nhieàu. Ñaây laø moät khoù khaên lôùn ñoái vôùi chuùng toâi trong coâng taùc söû lieäu hoïc, thu thaäp taøi lieäu phuïc vuï cho caùc vaán ñeà nghieân cöùu cuûa luaän vaên. Ñeå hoaøn thaønh luaän vaên, chuùng toâi ñaõ tham khaûo, toång hôïp, chaét loïc vaø xöû lyù thoâng tin, soá lieäu töø nhieàu coâng trình nhöng chuû yeáu laø nhöõng taøi lieäu cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi vieát baèng tieáng Anh. Cuï theå: - Saùch vieát veà Malaysia coù noäi dung lieân quan: Lieân quan ñeán vaán ñeà toäc ngöôøi, saéc toäc vaø quan heä toäc ngöôøi coù: The State of Malaysia: Ethnicity, Equity and Reform [78] cuûa Gomez vaø Edmund Terence, do nhaø xuaát baûn Routledge Curzon aán haønh ôû London naêm 2004. Cuøng vôùi Ethnicity and Ethnic relations in Malaysia [106] cuûa Raymond Lee (chuû bieân), caùc taùc giaû cuûa hai quyeån saùch ñeà caäp ñeán tính caùch toäc ngöôøi, nhöõng caûi caùch 1 Laõnh thoå Malaysia goàm hai mieàn: mieàn Taây naèm ôû phía Nam baùn ñaûo Malacca (ôû Vieät Nam thöôøng goïi laø baùn ñaûo Maõ Lai) gaén vôùi Ñoâng Nam AÙ luïc ñòa, goàm 11 bang: Perlis, Kedah, Perak, Kelantan, Trengganu, Pahang, Selangor, Negeri Sembilan, Johor, Palau Pinang, Melaka (thöù töï töø Baéc xuoáng Nam) vaø mieàn Ñoâng goàm 02 bang laø Sarawak vaø Sabah naèm ôû phía Baéc ñaûo Kalimantan (coøn ñöôïc bieát ñeán vôùi teân goïi khaùc laø Borneo). Hai mieàn cuûa ñaát nöôùc naøy bò chia caét bôûi bieån Ñoâng. Ñieåm gaàn nhau nhaát giöõa hai mieàn laø khoaûng 600km, vaø ñieåm xa nhau nhaát khoaûng 1.500km. 4 cuûa chính phuû Malaysia nhaèm höôùng ñeán söï coâng baèng giöõa caùc coäng ñoàng toäc ngöôøi ôû quoác gia ña toäc voán ñöôïc ñaùnh giaù laø coù chính saùch hoøa hôïp daân toäc töông ñoái toát ôû Ñoâng Nam AÙ. Quyeån Tribal Communities in the Malay World: Historical, Cultural and Social Perspective [51] do Vieän nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ Singapore (ISEAS) xuaát baûn naêm 2003 cuûa caùc taùc giaû Benjamin, Geoffrey, Chou vaø Cynthia cuõng cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät böùc tranh khaù ñaày ñuû veà lòch söû, vaên hoùa vaø xaõ hoäi cuûa caùc toäc ngöôøi trong theá giôùi Maõ Lai vôùi goùc nhìn môùi raát thuù vò. Lónh vöïc vaên hoïc coù: The Heritage of Traditional Malay Literature: A Historical Survey of Genres, Writings and Literary Views [118] cuûa Vladimir Braginsky do nhaø xuaát baûn Leiden: KITLV Press aán haønh naêm 2004. Trong quyeån saùch naøy, Braginsky ñaõ ñeà caäp ñeán caùc quan ñieåm vaên hoïc, caùc theå loaïi cuõng nhö lòch söû cuûa caùc taùc phaåm thuoäc veà di saûn cuûa vaên hoïc Maõ Lai truyeàn thoáng - moät lónh vöïc thuoäc vaên hoùa tinh thaàn. Tuy nhieân, coù moät ñieàu raát ñaùng tieác, ít nhaát vôùi rieâng taùc giaû luaän vaên naøy, laø Braginsky ñaõ khoâng ñeà caäp ñeán nhöõng taùc phaåm vaên hoïc truyeàn mieäng raát coù giaù trò cuûa ngöôøi Iban. Trong quaù trình thu thaäp taøi lieäu chuùng toâi cuõng tieáp caän ñöôïc vôùi quyeån Religion and Social change among the indigenous people of the Malay peninsula [50] cuûa Amwan Kasimin do nhaø xuaát baûn Dewan Bahasa dan Pustaka aán haønh ôû Kuala Lumpur naêm 1991. Cuoán saùch cung caáp raát nhieàu thoâng tin veà tình hình toân giaùo vaø söï bieán ñoåi xaõ hoäi cuûa caùc toäc ngöôøi baûn ñòa. Tuy nhieân, phaïm vi nghieân cöùu cuûa Amwan Kasimin chæ laø giôùi haïn ôû baùn ñaûo Maõ Lai (Phaàn laõnh thoå phía Taây), coøn caùc toäc ngöôøi ôû phía Ñoâng thì vaãn chöa ñöôïc ñeà caäp ñeán. - Saùch, caùc coâng trình vieát rieâng veà ngöôøi Iban hoaëc coù noäi dung lieân quan: Rajahs and Rebels: The Iban of Sarawak under Brooke Rule, 1841 – 1941 [110] cuûa Robert Pringle. Trong taùc phaåm naøy Robert Pringle daønh chöông 1 ñeå giôùi tieäu veà ñaát nöôùc con ngöôøi ôû Sarawak, caùc chöông sau (töø chöông 2 ñeán 8) 5 Pringle chuû yeáu trình baøy veà caùc chính saùch cuûa chính quyeàn Brooke ñoái vôùi ngöôøi Iban noùi rieâng vaø caùc toäc ngöôøi ôû Sarawak noùi chung. Chöông cuoái cuøng, chöông 9, oâng daønh ñeå noùi veà moái quan heä cuûa ngöôøi Iban vôùi caùc toäc ngöôøi khaùc, chuû yeáu laø vôùi ngöôøi Malay vaø ngöôøi Hoa döôùi trieàu ñaïi Brooke. Ñeà caäp ñeán phong tuïc taäp quaùn vaø xaõ hoäi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Iban coù Iban Customs and Traditions [95] cuûa Michael Buma do nhaø xuaát baûn Borneo aán haønh ôû Kuching naêm 1987, vaø Some reflections on the Nature of Iban Society cuûa Derek Freeman [73] – coù theå nhaän thaáy, ñaây laø moät trong raát ít nhaø khoa hoïc ñaõ daønh raát nhieàu thôøi gian, taâm huyeát vaø coù nhieàu baøi vieát veà ngöôøi Iban (xem theâm ôû muïc Taøi lieäu tham khaûo); cuõng cuûa Freeman coøn coù The Family System of the Iban of Borneo in trong quyeån The Development Cycle in Domestic Groups do Jack Goody (chuû bieân) [82], Iban Agriculture: A Report on the Shifting Cultivation of Hill Rice by the Iban of Sarawak [69]; Iban Tradition and Change: Globalisation and Localisation in Sarawak, East Malaysia [90] cuûa Jeff Kinch; Lónh vöïc ngoân ngöõ coù The Iban Language of Sarawak: A Grammatical Description cuûa Asmah Haji Omar [49]. Trong quyeån Gender, Culture and Religion [101] do Noraini Othman vaø Cecilia chuû bieân, xuaát baûn ôû Kuala Lumpur naêm 1995, nhaø xuaát baûn Persatuan Sains Social Malaysia, coù baøi Gender and cultural conceptions: the case of the Ibans in Sarawak cuûa Cheng Sim Hew cung caáp cho ngöôøi ñoïc nhöõng kieán thöùc vaø goùc nhìn raát lyù thuù veà giôùi vaø quan nieäm veà vaên hoùa cuûa ngöôøi Iban vaø caùc toäc ngöôøi khaùc ôû Malaysia. Ngoaøi nhöõng quyeån saùch ñaõ ñieåm, chuùng toâi coøn tieáp caän ñöôïc vôùi cuoán Kebudayaan Dayak: Aktualisasi dan Transformasi [122] cuûa Michael R. Dove vieát baèng tieáng Melayu, xuaát baûn ôû Jakarta, Indonesia naêm 1994. Beân caïnh nhöõng cuoán saùch keå treân, ñeå hoaøn thaønh luaän vaên chuùng toâi coøn tham khaûo moät soá luaän aùn, luaän vaên vaø caùc baøi vieát cuûa caùc taùc giaû laø ngöôøi Malaysia, Singapore, Australia, Myõ, Anh,… maø baèng nhieàu caùch khaùc nhau chuùng 6 toâi ñaõ tieáp caän ñöôïc nhö: Ethnic Relations and the Iban at Empangan Kabong, Sri Aman, Sarawak [75] cuûa Dzulkornain Masron; Christian missions and the Iban of Sarawak during the Brooke rule (l840's-l940's) [60] cuûa Chan Lily Lean Choo; The Iban of Skrang Village [104] cuûa Peter Mulok Kedit; Migration and Its Alternatives Among the Iban of Sarawak [65] cuûa Christine Padoch; Authenticity and the Iban: Cultural Tourism at Iban Longhouses in Sarawak, East Malaysia [81] cuûa Heather Dorothy Zeppel. Ngoaøi ra coøn coù moät soá caùc baøi vieát cuûa Benedict Sandin ñaêng treân tôø Sarawak Museum Journal nhö “Five mythological stories of the Iban” [53], “Two origins of Iban burial customs” [54], “Iban Leaders” [55], “Sources of Iban Traditional History” [57], vaø Iban Cultural Heritage in the Context of Present Day Malaysia cuûa Mohd. Taib Osman ñaêng treân tôø Purba, soá 7 naêm 1988; Ethical questions raised by the politicising of Iban lives cuûa J. Chalmers ñaêng treân tôø Journal of Contemporary Asia soá 26 naêm 1996; The Formulation of a Design Model for the Resettlement of Iban Longhouse Communities in Sarawak, Malaysia cuûa Megan Elizabeth Chalmers ñaêng treân tôø Master of Architecture soá 2 naêm 1997. Tham khaûo nhöõng taøi lieäu keå treân chuùng toâi thaáy raèng: moãi taùc giaû nghieân cöùu veà moät khía caïnh rieâng leû khaùc nhau, ñòa baøn nghieân cöùu cuõng khaùc nhau, cuõng coù taùc giaû nghieân cöùu töông ñoái saâu veà moät lónh vöïc cuï theå, tuy nhieân lónh vöïc lòch söû toäc ngöôøi vaø vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Iban thì chöa ñöôïc nghieân cöùu nhieàu. * ÔÛ trong nöôùc saùch vieát rieâng veà Malaysia theo thôøi gian cuõng khoâng coøn hieám, nhaát laø töø khi Vieät Nam gia nhaäp ASEAN vaøo naêm 1995. Caùc taùc giaû nghieân cöùu veà Malaysia treân nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö: lòch söû, chính trò, toân giaùo, vaên hoùa, ngoân ngöõ… (xin xem ôû danh muïc taøi lieäu tham khaûo). Rieâng lónh vöïc daân toäc hoïc coù: Daân toäc hoïc [18] cuûa Nguyeãn Quoác Loäc. Do ñaây laø taøi lieäu giaûng daïy chung veà daân toäc hoïc caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ neân phaàn trình baøy veà 7 Malaysia chæ môùi mang tính khaùi löôïc, gôïi yù; Caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ [27] do Nguyeãn Duy Thieäu (chuû bieân) coù phaàn trình baøy veà caùc toäc ngöôøi ôû Malaysia (trang 134 ñeán 172), rieâng phaàn trình baøy veà Sabah vaø Sarawak chæ voûn veïn coù 5 trang saùch (töø trang 160 ñeán 164), tuy nhieân caùc soá lieäu vaø noäi dung dieãn ñaït chöa ñöôïc caäp nhaät. Vaø raûi raùc töø naêm 1995 ñeán nay coù Ngöôøi Malay vaø moái quan heä toäc ngöôøi ôû Lieân bang Malaysia [46], Vaán ñeà daân toäc vaø moät soá ñaëc tröng cô baûn trong quan heä toäc ngöôøi ôû Lieân bang Malaysia [47], Coäng ñoàng ngöôøi nhaäp cö vaø moái quan heä toäc ngöôøi ôû Lieân bang Malaysia [48] cuûa Phan Thò Hoàng Xuaân. Ñaây laø nhöõng taøi lieäu quyù, giuùp chuùng toâi coù caùi nhìn toång quaùt hôn veà vaán ñeà daân toäc, chính saùch daân toäc, vaø böùc tranh vaên hoùa cuûa ba coäng ñoàng ngöôøi chính ôû Malaysia laø ngöôøi Malay, ngöôøi Hoa vaø ngöôøi AÁn. Tuy nhieân, ñoái töôïng vaø ñòa baøn nghieân cöùu môùi chæ taäp trung ôû phaàn laõnh thoå phía Taây, coøn phía Ñoâng vaø caùc toäc ngöôøi ôû ñaây, ngöôøi Iban noùi rieâng, vaãn chöa ñöôïc ñeà caäp ñeán. Gaàn ñaây hôn coù Caùc hoaït ñoäng leã nghi cuûa ngöôøi Iban ôû Sarawak – Malaysia [41], Moät soá leã hoäi cuûa ngöôøi Iban ôû Sarawak – Malaysia [42] cuûa Traàn Theá Vónh. Chuùng toâi yù thöùc caùc baøi vieát naøy coù giaù trò nhö neàn taûng giuùp cho vieäc nghieân cöùu saâu veà hôn veà lónh vöïc vaên hoùa tinh thaàn cuûa toäc ngöôøi Iban. Ngoaøi ra, tham luaän Restoration of small ethnic groups under urbanization in northern Sarawak cuûa Masao Ishii trong kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc quoác teá “Ñoâ thò hoùa vaø söï hình thaønh toäc ngöôøi ôû Ñoâng Nam AÙ” do Khoa Ñoâng Phöông hoïc, tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Tp. HCM phoái hôïp vôùi Ñaïi hoïc Kobe, Nhaät Baûn toå chöùc naêm 2005 [36] cuõng ñaõ cung caáp cho chuùng toâi moät soá thoâng tin quan troïng veà söï khoâi phuïc vò theá cuûa caùc toäc ngöôøi thieåu soá trong quaù trình ñoâ thò hoùa ôû mieàn Baéc Sarawak. Beân caïnh nhöõng taøi lieäu treân, ñeå hoaøn thaønh luaän vaên, chuùng toâi coøn tham khaûo theâm nhöõng cuoán saùch khaùc nhö:Vaên hoùa, vaên hoùa toäc ngöôøi vaø vaên hoùa Vieät Nam [28] cuûa Ngoâ Ñöùc Thònh; Toäc ngöôøi vaø vaên hoùa toäc ngöôøi [16] cuûa Ngoâ Vaên 8 Leä. Tuy khoâng vieát veà Malaysia nhöng ôû ñoù coù nhöõng thoâng tin giuùp chuùng toâi nhieàu trong vaán ñeà lyù luaän vaø ñaùnh giaù quaù trình toäc ngöôøi. Maûng saùch dòch coù Moät soá luaät tuïc vaø luaät coå ôû ñoâng Nam AÙ [26]. Maëc duø khoâng coù phaàn vieát rieâng veà Malaysia, nhöng chuùng toâi cuõng tìm thaáy ôû ñaây nhöõng luaät tuïc vaø luaät coå ñaày thuù vò cuûa caùc cö daân baûn ñòa. Toùm laïi, taát caû nhöõng quyeån saùch, baøi vieát noùi treân ñaõ cung caáp raát nhieàu thoâng tin boå ích veà caùc vaán ñeà lòch söû, kinh teá, chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi, toäc ngöôøi… cho chuùng toâi coù caùi nhìn töông ñoái toaøn dieän veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi Malaysia. Tuy nhieân, nhöõng thoâng tin mong muoán coù ñöôïc veà mieàn Ñoâng Malaysia noùi chung, toäc ngöôøi Iban noùi rieâng coøn heát söùc haïn cheá. Vôùi ñeà taøi “Lòch söû toäc ngöôøi vaø vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Iban ôû Sarawak (Malaysia)”, baèng nhöõng taøi lieäu ñaõ tích luõy ñöôïc trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi mong muoán giôùi thieäu roõ neùt hôn veà lòch söû toäc ngöôøi, vaên hoùa tinh thaàn cuûa toäc ngöôøi Iban coù soá löôïng ñoâng nhaát bang Sarawak cuûa quoác gia ña toäc Malaysia, nhöng laïi ñang ñöôïc bieát raát ít ôû Vieät Nam. 3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU - Ñoái töôïng nghieân cöùu: Nhö teân goïi cuûa ñeà taøi, chuùng toâi chuû yeáu taäp trung nghieân cöùu veà toäc ngöôøi Iban ôû bang Sarawak treân caùc khía caïnh cuûa lòch söû toäc ngöôøi nhö: toå chöùc xaõ hoäi, ñôøi soáng kinh teá, quaù trình hình thaønh coäng ñoàng, ñòa baøn cö truù… vaø caùc yeáu toá thuoäc veà vaên hoùa tinh thaàn: ngoân ngöõ vaø vaên hoïc daân gian, tín ngöôõng - toân gaùo, leã hoäi, nghi leã voøng ñôøi, … qua goùc nhìn cuûa daân toäc hoïc. - Phaïm vi nghieân cöùu: + Veà khoâng gian: Ñoái töôïng nghieân cöùu laø toäc ngöôøi Iban ôû Sarawak neân khoâng gian nghieân cöùu cuõng chæ taäp trung ôû nhöõng khu vöïc ñònh cö chính cuûa ngöôøi Iban. 9 + Veà thôøi gian: Trong chöông 1, chuùng toâi laàn dôõ quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa bang Sarawak trong boái caûnh lòch söû Lieân bang Malaysia. ÔÛ chöông 2, trong phaàn quaù trình hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Iban ôû Sarawak, chuùng toâi ñieåm xuyeát quaù trình töø khi ngöôøi Iban baét ñaàu ñeán ñònh cö ôû Sarawak cho ñeán luùc keát thuùc nhöõng cuoäc di daân noäi vuøng vaøo nhöõng naêm giöõa theá kyû XX. Trong chöông 3 chuùng toâi taäp trung trình baøy caùc yeáu toá vaên hoùa tinh thaàn cuûa toäc ngöôøi Iban, thieân nhieàu veà vaên hoùa truyeàn thoáng. Vì nguoàn taøi lieäu chöa cho pheùp neân chuùng toâi khoâng quaù chuù troïng ñeán nhöõng bieán ñoåi veà maët vaên hoùa. + Giôùi haïn nghieân cöùu: vaên hoùa tinh thaàn (hay vaên hoùa phi vaät theå – intangible), theo UNESCO, bao goàm caùc thaønh toá nhö ngöõ vaên truyeàn mieäng, dieãn xöôùng daân gian (Folk peform), tri thöùc daân gian (Folk knowledge),… Nghieân cöùu vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Iban, caên cöù treân nguoàn taøi lieäu coù ñöôïc, trong luaän vaên naøy, chuùng toâi chæ taäp trung trình baøy nhöõng vaán ñeà tieâu bieåu nhö: ngoân ngöõ vaø vaên hoïc daân gian, tín ngöôõng – toân giaùo, nghi leã voøng ñôøi, vaø caùc leã hoäi truyeàn thoáng. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Do ñoái töôïng nghieân cöùu, tính chaát vaø ñaëc thuø cuûa ñeà taøi, luaän vaên ñöôïc hoaøn thaønh döïa treân nhöõng quan ñieåm vaø phöông phaùp sau: - Quan ñieåm bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû. - Phöông phaùp lòch söû, logic. - Phöông phaùp heä thoáng – caáu truùc. Beân caïnh ñoù chuùng toâi coøn söû duïng caùc thao taùc chuyeân ngaønh nhö: laäp baûng hoûi, phoûng vaán, thoáng keâ, moâ taû, ñoái chieáu, so saùnh, phaân tích vaø toång hôïp töø nhieàu nguoàn taøi lieäu trong vaø ngoaøi nöôùc. Rieâng chöông 2 vaø chöông 3, do nguoàn taøi lieäu baèng tieáng Vieät haàu nhö khoâng coù, neân chuùng toâi bieân dòch vaø söû duïng nguoàn taøi lieäu thaønh vaên töø nöôùc ngoaøi vaø caû treân maïng internet, chuû yeáu baèng tieáng Anh. 10 Ngoaøi ra, chuùng toâi coøn söû duïng phöông phaùp ñieàn daõ, khaûo saùt thöïc teá ôû Malaysia. Tuy nhieân, do ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän vaên laø moät toäc ngöôøi thieåu soá cö truù treân moät bang naèm ôû phía Ñoâng laõnh thoå Malaysia2, vaø do nhieàu yeáu toá khoù khaên khaùch quan khaùc chi phoái neân chuùng toâi ñaõ khoâng tröïc tieáp ñeán ñöôïc bang Sarawak. Maëc duø vaäy, ñeå khaéc phuïc haïn cheá naøy, vaø vôùi mong muoán taêng theâm chaát löôïng khoa hoïc cho luaän vaên, chuùng toâi ñaõ tranh thuû caùc moái quan heä töø baïn beø cuøng caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc hoã trôï cung caáp theâm taøi lieäu, keå caû hình vaø phim aûnh, cho noäi dung luaän vaên. Cuï theå, ngoaøi vieäc tröïc tieáp trao ñoåi vôùi Ngaøi Helmy Sulaiman – Tuøy vieân vaên hoùa vaø giaùo duïc cuûa Toång Laõnh söï quaùn Malaysia taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh (Laàn 1: ngaøy 15 thaùng 01 naêm 2009, Laàn 2: ngaøy 20 thaùng 01 naêm 2009) – chuùng toâi coøn nhôø oâng göûi 100 maãu phoûng vaán baèng hai ngoân ngöõ laø tieáng Anh vaø tieáng Melayu vôùi caùc caâu hoûi goàm nhieàu noäi dung tôùi nhieàu ñoái töôïng vôùi ñoä tuoåi, ngheà nghieäp, trình ñoä vaø ñòa baøn cö truù khaùc nhau ôû Sarawak. Keát quaû chuùng toâi thu laïi ñöôïc 55 baûn traû lôøi. Ñaây laø moät trong nhöõng nguoàn taøi lieäu quyù giuùp chuùng toâi trong quaù trình thöïc hieän luaän vaên. Ngoaøi ra, thoâng qua tieán só Chan Yuk Wah – Trung taâm nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ, Khoa Chaâu AÙ vaø Quoác teá hoïc, Ñaïi hoïc Thaønh thò, Hoàng Koâng – chuùng toâi coù ñöôïc moät soá taøi lieäu quan troïng, trong ñoù coù taøi lieäu töø Thö vieän cuûa Vieän nghieân cöùu Ñoâng Nam AÙ Singapore (ISEAS) phuïc vuï cho vieäc nghieân cöùu saâu caùc maûng noäi dung cuûa luaän vaên. Song song ñoù, qua moät soá baïn beø laø ngöôøi Vieät Nam ñang hoïc taäp vaø nghieân cöùu ôû Ñaïi hoïc Queensland, Ñaïi hoïc Canberra thuoäc Ñaïi hoïc quoác gia Australia (Australian National University), chuùng toâi coù theâm ñöôïc moät soá taøi lieäu töø thö vieän cuûa moät soá tröôøng ñaïi hoïc ôû Australia. Hai ngöôøi baïn khaùc laø Seth vaø Ulu Gange soáng ôû Sarawak, nhöõng höôùng daãn vieân du lòch raát thích tìm hieåu veà vaên hoùa cuûa caùc toäc ngöôøi thieåu soá nôi ñaây, ñaõ cung caáp cho chuùng toâi nhieàu hình aûnh vaø caû moät soá ñoaïn phim giuùp chuùng toâi coù theå “ñeán 2 Xin xem theâm ghi chuù 1 ôû trang 3 11 Sarawak” moät caùch giaùn tieáp, minh hoïa thuyeát phuïc vaø soáng ñoäng hôn cho noäi dung cuûa luaän vaên. Beân caïnh ñoù chuùng toâi cuõng thöôøng xuyeân trao ñoåi vaø xin yù kieán cuûa caùc nhaø khoa hoïc – laø nhöõng nhaø daân toäc hoïc, nhöõng ngöôøi chuyeân nghieân cöùu veà lòch söû – nghieân cöùu nhieàu veà Malaysia noùi rieâng, Ñoâng Nam AÙ noùi chung ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh hoaëc töø Haø Noäi vaøo maø chuùng toâi töøng may maén ñöôïc hoïc, ñöôïc tieáp xuùc. Toùm laïi, baèng vieäc keá thöøa keát quaû nghieân cöùu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, treân cô sôû nhöõng nguoàn tö lieäu coù ñöôïc, keát hôïp vôùi caùc phöông phaùp nghieân cöùu nhö ñaõ neâu chuùng toâi ñaõ noã löïc ñeå hoaøn thaønh luaän vaên ôû möùc ñoä toát nhaát coù theå. Hy voïng luaän vaên seõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh veà maët khoa hoïc cuõng nhö thöïc tieãn ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu vaø giaûng daïy veà Ñoâng Nam AÙ. 5. YÙ NGHÓA KHOA HOÏC VAØ THÖÏC TIEÃN CUÛA ÑEÀ TAØI ÔÛ Vieät Nam, vieäc nghieân cöùu veà Malaysia noùi chung vaø veà caùc toäc ngöôøi ôû ñaát nöôùc naøy noùi rieâng theo thôøi gian vaø moái quan heä giöõa hai quoác gia, ñaëc bieät keå töø khi Vieät Nam gia nhaäp ASEAN, ñaõ ñöôïc quan taâm thöïc hieän ôû nhieàu khía caïnh. Tuy nhieân, phaàn lôùn chæ môùi taäp trung ôû baùn ñaûo Maõ Lai (töùc phaàn laõnh thoå phía Taây), coøn phaàn laõnh thoå phía Ñoâng vaø caùc toäc ngöôøi ôû ñaây vaãn coøn ñang ñöôïc raát ít caùc nhaø khoa hoïc chuù troïng nghieân cöùu. Tìm hieåu vaên hoùa tinh thaàn cuûa toäc ngöôøi Iban thuoäc nhoùm Nam Ñaûo ôû bang Sarawak cuûa quoác gia ña toäc Malaysia ngoaøi vieäc giuùp hieåu hôn veà caùc khía caïnh vaên hoùa cuûa hoï, chuùng toâi hy voïng cuõng seõ ñem ñeán caùi nhìn môùi trong töông quan so saùnh vôùi caùc toäc ngöôøi coù cuøng ngöõ heä ôû Vieät Nam, ñeå töø ñoù coù caùi nhìn tham chieáu trong vieäc ñeà ra caùc chính saùch baûo toàn, phaùt huy caùc giaù trò vaên hoùa truyeàn thoáng baûn ñòa toát ñeïp, nhaèm goùp phaàn naâng cao ñôøi soáng tinh thaàn cuõng nhö vaät chaát cho caùc toäc ngöôøi naøy noùi rieâng cuõng nhö caùc toäc ngöôøi thieåu soá noùi chung, ñöa ñaát nöôùc phaùt trieån moät caùch beàn vöõng trong tieán trình hoäi nhaäp khu vöïc vaø theá giôùi. 12 Beân caïnh ñoù luaän vaên naøy cuõng seõ boå sung theâm taøi lieäu giaûng daïy ñoái vôùi caùc moân “Caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ”, “Vaên hoùa caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ” cho caùc tröôøng coù ñaøo taïo veà khu vöïc hoïc. 6. BOÁ CUÏC LUAÄN VAÊN Ngoaøi phaàn Daãn luaän vaø Keát luaän, noäi dung cuûa luaän vaên goàm 3 chöông: Chöông 1: Toång quan. Trong chöông naøy chuùng toâi giôùi thieäu khaùi quaùt veà bang Sarawak qua caùc phaàn: Ñòa lyù caûnh quan, moâi tröôøng xaõ hoäi vaø nhaân vaên, khaùi löôïc veà lòch söû bang Sarawak vôùi mong muoán seõ cung caáp cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn toång quan veà bang Sarawak voán coù dieän tích lôùn nhaát Malaysia. Cuõng trong chöông naøy, chuùng toâi trình baøy caùc thuaät ngöõ khoa hoïc söû duïng trong luaän vaên nhö: toäc ngöôøi, vaên hoùa toäc ngöôøi, vaên hoùa, caùch phaân loaïi vaên hoùa phoå bieán ôû Vieät Nam vaø treân theá giôùi. Chöông 2: Lòch söû toäc ngöôøi Iban ôû Sarawak. Nhö teân goïi, trong chöông naøy chuùng toâi seõ trình baøy khaùi quaùt veà ngöôøi Iban vôùi caùc muïc: toäc danh Iban, ñôøi soáng kinh teá, toå chöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Iban; quaù trình hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Iban, daân soá vaø ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Iban ôû Sarawak. Chöông 3: Vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Iban ôû Sarawak. Ñaây laø chöông chính cuûa luaän vaên. Trong chöông naøy, ngoaøi vieäc giôùi thieäu veà ngoân ngöõ vaø vaên hoïc daân gian, toân giaùo - tín ngöôõng, caùc loaïi hình leã hoäi truyeàn thoáng,… chuùng toâi daønh thôøi löôïng thích hôïp ñeå trình baøy veà nghi leã voøng ñôøi cuûa ngöôøi Iban qua caùc leã thöùc trong giai ñoaïn mang thai vaø ñaàu ñôøi, caùc leã thöùc trong giai ñoaïn tröôûng thaønh, vaø caùc leã thöùc tang ma. Phaàn Phuï luïc goàm caùc ñeà muïc khaùc nhau coù taùc duïng minh hoïa tích cöïc cho noäi dung cuûa luaän vaên. Phu luïc 1: Toång quan veà bang Sarawak Phuï luïc 2: Moät soá hình aûnh veà toäc ngöôøi Iban ôû Sarawak Phuï luïc 3: Caùc hình aûnh, bieåu ñoà, baûn ñoà, taøi lieäu minh hoïa theâm cho noäi dung cuûa luaän vaên. 13 CHÖÔNG 1 TOÅNG QUAN 1.1 MOÄT SOÁ THUAÄT NGÖÕ 1.1.1 Toäc ngöôøi Toäc ngöôøi laø moät taäp ñoaøn xaõ hoäi ñaëc bieät ñöôïc hình thaønh trong lòch söû döïa treân caùc yeáu toá mang tính ñaëc tröng cuûa noù nhö ngoân ngöõ, ñaëc ñieåm sinh hoaït vaên hoùa, yù thöùc töï giaùc (khaùc vôùi taäp ñoaøn giai caáp, coäng ñoàng toân giaùo, caùc toå chöùc xaõ hoäi,…). Nhöng caùc taäp ñoaøn ngöôøi ñöôïc hình thaønh vaø lieân keát laïi vôùi nhau khoâng chæ theo ñaëc tröng mang tính toäc ngöôøi nhö vöøa neâu, maø coøn theo nhöõng yeáu toá coù tính chaát xaõ hoäi nhö giai caáp, quoác gia, nhaø nöôùc, cheá ñoä chính trò. Do vaäy caàn phaûi phaân bieät toäc ngöôøi theo nghóa heïp cuûa noù (chæ döïa vaøo caùc yeáu toá ngoân ngöõ, vaên hoùa, yù thöùc töï giaùc, taâm lyù, toäc danh…) vôùi cô cheá xaõ hoäi toäc ngöôøi (coäng ñoàng xaõ hoäi toäc ngöôøi hay coäng ñoàng daân toäc – chính trò). Ví duï, ta noùi “daân toäc Vieät (Kinh)”, ñoàng thôøi cuõng thöôøng noùi “daân toäc Vieät Nam”. Toäc ngöôøi trong nghóa heïp cuûa noù laø moät thöïc theå ít thay ñoåi, bao goàm nhöõng boä phaän cuûa noù soáng ôû nhöõng moâi tröôøng xaõ hoäi khaùc nhau vaø trong nhöõng hình thaùi kinh teá xaõ hoäi khaùc nhau. [Phan Xuaân Bieân 1995 : 220, 221]. Theo Ngoâ Vaên Leä thì toäc ngöôøi (ethnic) laø moät coäng ñoàng coù chung tieáng noùi, laõnh thoå, lòch söû vaø moät soá phong tuïc – taäp quaùn, loái soáng vaên hoùa vaø nhaát laø yù thöùc töï giaùc toäc ngöôøi [Ngoâ Vaên Leä 2004 : 14]. Qua hai khaùi nieäm treân chuùng ta thaáy moãi taùc giaû ñeàu ñöa ra nhöõng tieâu chí vaø soá löôïng tieâu chí khaùc nhau ñeå xaùc ñònh moät toäc ngöôøi. Ñoàng yù vôùi caùc taùc giaû treân, nhöng trong luaän vaên, chuùng toâi söû duïng thuaät ngöõ “toäc ngöôøi” vôùi ba tieâu chí cô baûn laø ngoân ngöõ, vaên hoùa vaø yù thöùc töï giaùc toäc ngöôøi ñeå goïi teân vaø xaùc ñònh moät thaønh phaàn toäc ngöôøi cuï theå, ôû ñaây laø toäc ngöôøi Iban. 14 1.1.2 Quaù trình toäc ngöôøi Moãi toäc ngöôøi ñeàu hình thaønh vaø phaùt trieån trong moät khoâng gian nhaát ñònh vaø phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá ñòa lyù moâi sinh, soá löôïng thaønh vieân, hoaøn caûnh lòch söû, moái quan heä vôùi caùc toäc ngöôøi xung quanh. Nhöõng yeáu toá ñoù coù caùc taùc ñoäng khaùc nhau ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa töøng toäc ngöôøi cuï theå, laøm cho caùc toäc ngöôøi phaùt trieån khoâng gioáng nhau. ÔÛ caùc quoác gia ña toäc, vaán ñeà naøy caøng theâm roõ neùt. Caùc coäng ñoàng ngöôøi trong quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån khoâng chæ coù tính chaát keá thöøa theo thôøi gian cuûa söï phaùt trieån lieân tuïc, maø coøn bieán ñoåi trong quaù trình phaùt trieån cuûa mình, döôùi taùc ñoäng cuûa nhieàu yeáu toá khaùch quan vaø chuû quan. Nhöõng bieán ñoåi nhö vaäy goïi laø quaù trình toäc ngöôøi [Ngoâ Vaên Leä 2002 : 142]. 1.1.3 Vaên hoùa, caùch phaân loaïi vaên hoùa * Khaùi nieäm vaên hoùa Coù theå noùi trong khoa hoïc nhaân vaên khoâng coù moät khaùi nieäm naøo laïi ña nghóa nhö khaùi nieäm vaên hoùa. Coù leõ vì theá maø ngaøy nay chuùng ta coù ñeán haøng maáy traêm ñònh nghóa veà vaên hoùa. Hoà Chí Minh cho raèng: “Vì leõ sinh toàn cuõng nhö muïc ñích cuûa cuoäc soáng, loaøi ngöôøi môùi saùng taïo vaø phaùt minh ra ngoân ngöõ, chöõ vieát, ñaïo ñöùc, phaùp luaät, khoa hoïc, toân giaùo, vaên hoïc, ngheä thuaät, nhöõng coâng cuï cho sinh hoaït haøng ngaøy veà aên, maëc, ôû vaø caùc phöông thöùc söû duïng. Toaøn boä nhöõng saùng taïo vaø phaùt minh ñoù töùc laø vaên hoùa. Vaên hoaù laø söï toång hôïp cuûa moïi phöông thöùc sinh hoaït cuøng vôùi bieåu hieän cuûa noù maø loaøi ngöôøi ñaõ saûn sinh ra nhaèm thích öùng nhöõng nhu caàu ñôøi soáng vaø ñoøi hoûi cuûa söï sinh toàn” [Hoà Chí Minh Toaøn taäp, taäp III : 431]. Traàn Ngoïc Theâm ñònh nghóa vaên hoùa nhö sau: “Vaên hoùa laø moät heä thoáng höõu cô caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi sang taïo vaø tích luõy qua quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn, trong söï töông taùc giöõa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi cuûa mình” [Traàn Ngoïc Theâm 2004 : 25]. 15 Coøn Federico Mayor, Toång giaùm ñoác UNESCO, thì cho raèng: “…Vaên hoùa bao goàm taát caû nhöõng gì laøm cho daân toäc naøy khaùc vôùi daân toäc khaùc, töø nhöõng saûn phaåm tinh vi hieän ñaïi nhaát cho ñeán tín ngöôõng, phong tuïc, taäp quaùn, loái soáng vaø lao ñoäng”. Caùch hieåu naøy ñaõ ñöôïc coäng ñoàng quoác teá chaáp nhaän taïi hoäi nghò lieân chính phuû veà caùc chính saùch vaên hoùa hoïp naêm 1970 taïi Venise (Italia). Cuõng töông töï, nhaø nghieân cöùu Phan Ngoïc ñaõ ñònh nghóa “Vaên hoùa laø toång theå nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù trình lòch söû vaø noù mang baûn saéc rieâng”. Nhö vaäy, töø nhöõng khaùi nieäm raát cô baûn treân ñaây, theo nghóa roäng, chuùng toâi cho raèng vaên hoùa laø toång theå nhöõng thaønh töïu, nhöõng giaù trò vaät chaát vaø thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra trong quaù trình caûi taïo töï nhieân vaø phaùt trieån xaõ hoäi. Ñoù laø “phaàn tinh hoa” ñöôïc coâ ñoïng, chaét loïc qua moãi thôøi kyø, moãi giai ñoaïn lòch söû. Vaên hoùa khoâng chæ coù nhöõng giaù trò tónh, maø noù coøn khoâng ngöøng ñöôïc boå sung, hoaøn thieän vaø phaùt trieån. * Caùch phaân loaïi vaên hoùa Khaùi nieäm vaên hoùa raát ña nghóa neân töø tröôùc tôùi nay ñaõ coù nhieàu caùch phaân loaïi khaùc nhau, nhöng coù hai caùch phaân loaïi chính, ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi nhaát, laø: phaân loaïi theo “lónh vöïc hoaït ñoäng” hay “chöùc naêng cuûa vaên hoùa” vaø phaân loaïi theo “daïng toàn taïi cuûa vaên hoùa”. - Thuoäc caùch phaân loaïi thöù nhaát, ngöôøi ta chia vaên hoùa thaønh boán tieåu heä thoáng: vaên hoùa sinh toàn (vaên hoùa saûn xuaát), vaên hoùa ñaûm baûo ñôøi soáng, vaên hoùa öùng xöû xaõ hoäi vaøvaên hoùa hoaït ñoäng tinh thaàn. Roài trong moãi lónh vöïc hoaït ñoäng aáy cuûa con ngöôøi, hay trong töøng hieän töôïng vaên hoùa ñeàu coù hai maët, maët toàn taïi döôùi daïng vaät chaát vaø maët toàn taïi döôùi daïng tinh thaàn. Caùch phaân loaïi naøy cuõng khoâng phaân taùch giôùi haïn tuyeät ñoái, raïch roøi giöõa caùc lónh vöïc vaên hoùa, maø giöõa chuùng coù söï giao thoa, choàng xeáp [Ngoâ Ñöùc Thònh 2006 : 91. 92]. 16 Gaàn ñaây hôn, Traàn Ngoïc Theâm xem vaên hoùa nhö moät heä thoáng goàm boán thaønh toá (boán tieåu heä) cô baûn laø: vaên hoùa nhaän thöùc, vaên hoùa toå chöùc coäng ñoàng, vaên hoùa öùng xöû vôùi moâi tröôøng töï nhieân vaø vaên hoùa öùng xöû vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. Trong moãi tieåu heä laïi coù hai vi heä nhoû hôn3. - Thuoäc caùch phaân loaïi thöù hai - phaân loaïi theo daïng toàn taïi cuûa vaên hoùa - coù caùch phaân vaên hoùa thaønh vaên hoùa vaät chaát (material culture)/vaên hoùa tinh thaàn (spiritual culture)/vaên hoùa xaõ hoäi vaø vaên hoùa vaät theå (tangible culture)/vaên hoùa phi vaät theå (intarigable culture)/vaên hoùa xaõ hoäi. Ñoái vôùi hai caùch phaân loaïi naøy xöa nay thöôøng bò hieåu nhaàm theo höôùng tuyeät ñoái hoùa. Ñoù laø phaân chia vaên hoùa thaønh hai nöûa: vaät chaát/tinh thaàn hay vaät theå/phi vaät theå, roài töø ñoù taùch baïch vaø thaäm chí ñoái laäp chuùng vôùi nhau. Vaäy theá naøo laø vaên hoùa vaät theå, theá naøo laø vaên hoùa tinh thaàn vaø chuùng bao goàm nhöõng daïng thöùc naøo? - Vaên hoùa vaät theå “bao goàm nhöõng daïng thöùc cô baûn nhö loaïi hình cö truù, nhaø ôû, coâng cuï lao ñoäng, thöùc aên, trang phuïc,… laø moät boä phaän quan troïng trong heä thoáng vaên hoùa chung cuûa nhaân loaïi. Ñoù laø keát quaû cuûa nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát cuûa caùc coäng ñoàng ngöôøi nhaát ñònh trong quaù trình chinh phuïc vaø thích öùng cuûa hoï ñoái vôùi thieân nhieân, ñoàng thôøi laø phöông tieän baûo ñaûm ñôøi soáng caàn thieát cho coäng ñoàng ñoù. Maët khaùc, nhöõng daïng thöùc vaên hoùa vaät chaát coøn phaûn aùnh vaø theå hieän caùc khía caïnh ña daïng cuûa ñôøi soáng vaên hoùa vaø xaõ hoäi cuûa toäc ngöôøi” [Maïc Ñöôøng (cb) 1991, Phan Thò Yeán Tuyeát : 171]. - Vaên hoùa phi vaät theå laø moät daïng toàn taïi (hay theå hieän) cuûa vaên hoùa, noù tieàm aån trong trí nhôù, taäp tính, haønh vi, öùng xöû cuûa con ngöôøi vaø thoâng qua caùc hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi trong saûn xuaát, giao tieáp xaõ hoäi trong hoaït ñoäng tö töôûng vaø vaên hoùa - ngheä thuaät maø theå hieän ra khieán ngöôøi ta nhaän bieát ñöôïc söï toàn taïi cuûa noù [Ngoâ Ñöùc Thònh 2006 : 93]. 3 Ñeå roõ hôn xin xem Traàn Ngoïc Theâm, Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, NXB Toång hôïp Tp. HCM, 2004, trang 91, 92.