LỜI MỞ ĐẦU LÞch sö kinh tÕ thÕ giíi ®· tõng biÕt vµ tr¶i qua c¸c m« h×nh kinh tÕ: kinh tÕ tù nhiªn, kinh tÕ tËp trung (kinh tÕ - kÕ ho¹ch ho¸) vµ kinh tÕ thÞ trêng, trong sè c¸c m« h×nh kinh tÕ ®ã, kinh tÕ thÞ trêng mÆc dï cã nh÷ng h¹n chÕ, khuyÕt tËt nh- ng tá ra n¨ng ®éng vµ phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ hiÖn nay cña c¸c níc trªn thÕ giíi. Kinh tÕ thÞ trêng lµ thµnh tùu chung cña v¨n minh nh©n lo¹i, nã lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng kinh tÕ l©u dµi vµ tr¶i qua nhiÒu thêi ®¹i. Cã thÓ nãi, xu thÕ chung cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi ngµy nay lµ øng dông m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i víi nh÷ng ®Æc trng, mµu s¾c riªng cña mçi níc vµ níc ta còng kh«ng n»m ngoµi xu thÕ chung ®ã, h¬n n÷a chóng ta míi tiÕn hµnh c«ng cuéc c¶i c¸ch, ®æi míi theo ®êng lèi cña §¶ng trong kho¶ng 10 n¨m mét kho¶ng thêi gian lÞch sö ng¾n ngñi. Chóng ta cha cã nhiÒu kinh nghiÖm vÒ qu¶n lý kinh tÕ thÞ trêng trong khi ®ã cã nhiÒu khã kh¨n, ph¶i ®¬ng ®Çu víi nhiÒu vÊn ®Ò kinh tÕ x· héi gay g¾t. Do ®ã viÖc nghiªn cøu, rót kinh nghiÖm tõ m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng cña c¸c níc nh»m kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ, khuyÕt tËt vèn cã cña nã vËn dông nh÷ng mÆt thµnh c«ng trong m« h×nh cña c¸c níc trªn thÕ giíi lµ mét viÖc cã ý nghÜa cÊp b¸ch ®èi víi viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ x· héi trong c«ng cuéc ®æi míi cña chóng ta hiÖn nay còng nh trong thêi gian tíi. Muèn thùc hiÖn c«ng viÖc cÊp b¸ch ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i n¾m ®îc thÕ nµo lµ kinh tÕ thÞ trêng, qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã, nã cã nh÷ng u khuyÕt ®iÓm g×,... §ã lµ nÒn t¶ng, c¬ së lý luËn vÒ kinh tÕ thÞ trêng mµ chñ nghÜa M¸c Lªnin ®· ®a ra. MÆc kh¸c tõ nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû 20 chñ nghÜa M¸c Lªnin ®· ®i vµo ViÖt Nam vµ ngµy cµng ®îc truyÒn b¸ réng r·i. Cã thÓ nãi vai trß cña häc thuyÕt kinh tÕ cña chñ nghÜa M¸c Lªnin víi 1 nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ víi kinh tÕ níc ta nãi riªng lµ hÕt søc to lín kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn ®îc. Chñ nghÜa M¸c Lªnin ®· trë thµnh nÒn t¶ng, lµ c¬ së lý luËn cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña níc ta, tõ mét ®Êt níc nghÌo nµn, l¹c hËu ®i lªn con ®êng x· héi chñ nghÜa, bá qua chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa. Do ®ã, viÖc nghiªn cøu lý luËn cña chñ nghÜa M¸c Lªnin lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc cÇn thiÕt. B¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh TW t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc §¶ng céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø VII viÕt: “Trong nh÷ng n¨m tíi nhiÖm vô chñ yÕu cña c¸c ngµnh khoa häc x· héi vËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn häc thuyÕt M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh, tæng kÕt kinh nghiÖm thùc tiÔn níc ta vµ tiÕp thu cã chän läc nh÷ng thµnh tùu khoa häc cña thÕ giíi, nghiªn cøu vÊn ®Ò c¬ së lý luËn ®Ó hoµn thiÖn vµ triÓn khai c¬ng lÜnh, chiÕn lîc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi” (1) Nh vËy tõ hai lý do trªn ta cã thÓ thÊy ®îc tÇm quan träng cña viÖc nghiªn cøu lý luËn cña chñ nghÜa M¸c Lªnin vÒ kinh tÕ thÞ trêng ®èi víi sù nghiÖp ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ nÒn kinh tÕ ViÖt Nam nãi riªng. §Æc biÖt ®èi víi sinh viªn §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n - nh÷ng chñ nh©n t¬ng lai cña ®Êt níc, nh÷ng nhµ qu¶n lý kinh tÕ, nh÷ng c¸n bé kinh tÕ t¬ng lai cña ®Êt níc th× vÊn ®Ò nghiªn cøu lý luËn cña chñ nghÜa M¸c Lªnin vÒ kinh tÕ thÞ trêng l¹i cµng trë nªn quan träng vµ cÇn thiÕt do ®ã em quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi: “Lý luËn cña chñ nghÜa M¸c Lªnin vÒ kinh tÕ thÞ trêng vµ sù vËn dông nã ë níc ta ®Ó x©y dùng kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa”. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n thÇy gi¸o ®· truyÒn ®¹t cho em nh÷ng kiÕn thøc quan träng, cÇn thiÕt ®Ó em hoµn thµnh ®Ò tµi nµy vµ ®Ó hoµn thµnh mét c¸ch xuÊt s¾c ®Ò tµi nµy em rÊt mong tiÕp tôc ®îc sù gióp ®ì, t¹o ®iÒu kiÖn cña thÇy gi¸o. (1) §¶ng céng s¶n ViÖt Nam-V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII - NXB Sù thËt - Hµ Néi 1994 - Tr 80 2 Néi dung A - c¬ së lý luËn I. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ trêng. NÒn kinh tÕ thÞ trêng ®· xuÊt hiÖn tõ xa xa trong lÞch sö kinh tÕ vµ ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi qua c¸c thêi ®¹i vµ cho ®Õn vµi tr¨m n¨m gÇn ®©y ®· thùc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ phong phó ë hÇu hÕt c¸c níc trªn thÕ giíi. 1. Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ s¶n xuÊt tù cung tù cÊp sang s¶n xuÊt hµng ho¸. 1.1. Kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng ho¸: Kinh tÕ tù cung tù cÊp lµ kiÓu tæ chøc kinh tÕ ®Çu tiªn mµ trong ®ã s¶n phÈm ®îc s¶n xuÊt chØ dïng môc ®Ých tiªu dïng ë ngay trong nh÷ng ®¬n vÞ s¶n xuÊt ra nã nh: thÞ téc, c«ng x·, hé gia ®×nh, trang tr¹i,... Kinh tÕ tù nhiªn lµ kinh tÕ hiÖn vËt vµ khÐp kÝn, s¶n xuÊt thñ c«ng, ph©n t¸n, n¨ng suÊt rÊt thÊp, lÖ thuéc nhiÒu vµo tù nhiªn. Kinh tÕ tù nhiªn thèng trÞ trong chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû vµ vÉn cßn tån t¹i trong chÕ ®é ChiÕm h÷u n« lÖ vµ Phong kiÕn. Khi lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn cao, ph©n c«ng lao ®éng ®- îc më réng th× dÇn dÇn xuÊt hiÖn trao ®æi hµng ho¸. Khi trao ®æi hµng ho¸ trë thµnh môc ®Ých thêng xuyªn cña s¶n xuÊt th× kinh tÕ hµng ho¸ ra ®êi. Kinh tÕ hµng ho¸ lµ 1 h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ trong ®ã s¶n phÈm lµm ra nh»m môc ®Ých trao ®æi mua b¸n ë trªn thÞ trêng. Kinh tÕ hµng ho¸ lµ mét nÒn kinh tÕ më, c¸c quan hÖ kinh tÕ hÇu hÕt ®îc thÓ hiÖn díi h×nh th¸i gi¸ trÞ, kinh tÕ hµng ho¸ xuÊt hiÖn tõ cuèi chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû tan gi· vµ tån t¹i trong x· héi Phong kiÕn, x· héi T b¶n chñ nghÜa vµ x· héi XHCN. 3 1.2. Hai ®iÒu kiÖn ®Ó chuyÓn tõ kinh tÕ tù nhiªn sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸: S¶n xuÊt hµng ho¸ chØ ra ®êi vµ tån t¹i khi cã 2 ®iÒu kiÖn ®ã lµ: cã sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt. 1.2.1. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi: Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµ viÖc ph©n chia lùc lîng s¶n xuÊt vµo nh÷ng ngµnh nghÒ kh¸c nhau cña x· héi. Ph©n c«ng lao ®éng ®îc biÓu hiÖn díi h×nh thøc chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt, lùc lîng s¶n xuÊt tríc kia s¶n xuÊt ra nhiÒu s¶n phÈm th× nay chØ s¶n xuÊt ra 1 sè hoÆc 1 lo¹i s¶n phÈm. Do cã ph©n c«ng lao ®éng x· héi nªn mçi ngêi s¶n xuÊt chØ s¶n xuÊt ra 1 hay 1 sè lo¹i s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. Nhng nhu cÇu s¶n xuÊt vµ tiªu dïng cña mçi ngêi l¹i cÇn cã nhiÒu lo¹i s¶n phÈm chÝnh v× vËy ®ßi hái hä ph¶i cã mèi liªn hÖ trao ®æi s¶n phÈm cho nhau, vµ hä phô thuéc vµo nhau; vµ trong ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh th× viÖc trao ®æi ®ã ®îc tiÕn hµnh díi h×nh thøc trao ®æi hµng ho¸. Do ®ã ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµ c¬ së, lµ ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó h×nh thµnh nÒn kinh tÕ hµng ho¸. 1.2.2. ChÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt vµ s¶n phÈm cña lao ®éng. Do sù t¸ch biÖt vÒ kinh tÕ gi÷a ngêi s¶n xuÊt do c¸c quan hÖ së h÷u kh¸c nhau vÒ t liÖu s¶n xuÊt qui ®Þnh nªn ngêi chñ t liÖu s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh viÖc sö dông t liÖu s¶n xuÊt vµ lµm chñ s¶n phÈm do hä s¶n xuÊt ra. Nh vËy quan hÖ së h÷u kh¸c nhau vÒ t liÖu s¶n xuÊt ®· chia rÏ ngêi s¶n xuÊt, lµm cho hä t¸ch biÖt víi nhau vÒ mÆt kinh tÕ, trong ®iÒu kiÖn ®ã, nhiÒu ngêi chñ t liÖu s¶n xuÊt muèn sö dông s¶n phÈm cña nhau th× ph¶i trao ®æi s¶n phÈm cho nhau. Khi ®ã s¶n phÈm lao ®éng trë thµnh hµng ho¸ vµ nÒn s¶n xuÊt t¹o ra s¶n phÈm ®ã gäi lµ nÒn kinh tÕ hµng ho¸. §©y lµ ®iÒu kiÖn ®ñ ®Ó kinh tÕ hµng ho¸ ra ®êi. §ã lµ 2 ®iÒu kiÖn cÇn vµ ®ñ ®Ó cho s¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi vµ tån t¹i. NÕu thiÕu 1 trong 2 ®iÒu kiÖn ®ã th× kh«ng cßn tån t¹i s¶n xuÊt hµng ho¸ n÷a. 1.3. ¦u thÕ cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ so víi nÒn kinh tÕ tù nhiªn. So víi nÒn kinh tÕ tù nhiªn th× nÒn kinh tÕ hµng ho¸ cã nhiÒu u thÕ h¬n cô thÓ lµ: 4 Thø nhÊt, sù ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ lµm cho ph©n c«ng lao ®éng x· héi ngµy cµng s©u s¾c, chuyªn m«n ho¸ hiÖp t¸c ho¸ ngµy cµng t¨ng, mèi liªn hÖ vÒ kinh tÕ - x· héi gi÷a c¸c vïng c¸c ngµnh cµng chÆt chÏ. Tõ ®ã, nã xo¸ bá tÝnh tù cÊp, tù tóc, b¶o thñ, tr× trÖ cña nÒn kinh tÕ, ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh x· héi ho¸ s¶n xuÊt vµ lao ®éng. Thø hai, do tÝnh t¸ch biÖt kinh tÕ vµ do sù c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t ®ßi hái ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¶i n¨ng ®éng trong s¶n xuÊt - kinh doanh ph¶i thêng xuyªn quan t©m ®Õn n¨ng suÊt lao ®éng, chÊt lîng, gi¸ c¶ mÉu m· cña s¶n phÈm ®Ó thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn h¬n. Tõ ®ã lµm t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng x· héi vµ thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, më réng ph¹m vi s¶n xuÊt. Thø ba, s¶n xuÊt hµng ho¸ lµ mét nÒn kinh tÕ më, qui m« ®îc më réng rÊt nhiÒu, tr×nh ®é kü thuËt tiªn tiÕn, kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu cÇu tèt. V× vËy s¶n xuÊt hµng ho¸ qui m« lín lµ c¸ch thøc tæ chøc hiÖn ®¹i ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi trong thêi ®¹i ngµy nay. Qua ®ã ta thÊy r»ng kinh tÕ hµng ho¸ cã rÊt nhiÒu u ®iÓm tèt h¬n rÊt nhiÒu so víi nÒn kinh tÕ tù nhiªn h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ ®Çu tiªn cña x· héi ®iÒu ®ã thÓ hiÖn xu híng ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi còng n»m trong xu híng ph¸t triÓn ®ã th× nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ tiÕp tôc ph¸t triÓn tõ h×nh thøc s¶n xuÊt hµng ho¸ s¬ khai lµ s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n lªn s¶n xuÊt hµng ho¸ lín TBCN vµ XHCN hay cßn gäi lµ kinh tÕ thÞ tr- êng. 2. Bíc ph¸t triÓn tõ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n lªn nÒn kinh tÕ thÞ trêng. 2.1. ThÕ nµo lµ kinh tÕ thÞ trêng? Kinh tÕ thÞ trêng lµ kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn ë tr×nh ®é x· héi ho¸ cao. Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× c¸c yÕu tè ®Çu vµo còng nh ®Çu ra cña s¶n xuÊt kÓ c¶ s¶n phÈm cña chÊt x¸m ®Òu lµ ®èi tîng mua b¸n ë trªn thÞ trêng, tøc lµ kh¸i niÖm kinh tÕ thÞ trêng nãi lªn tr¹ng th¸i tån t¹i, vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ trêng, trong ®ã c¸c vÊn ®Ò s¶n xuÊt ra c¸i g×? s¶n xuÊt bao nhiªu vµ s¶n xuÊt cho ai?,... ®Òu do thÞ trêng quyÕt ®Þnh th«ng qua sù chØ dÉn cña quan hÖ cung - cÇu vµ gi¸ c¶. Kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ tiÒn tÖ ho¸ cao, hÇu nh 5 mäi quan hÖ kinh tÕ trong x· héi ®Òu ®îc tiÒn tÖ ho¸. NÒn kinh tÕ thÞ trêng kh«ng chØ lµ c«ng nghÖ, kü thuËt mµ cßn lµ quan hÖ x· héi nã kh«ng chØ bao hµm yÕu tè lùc lîng s¶n xuÊt mµ cßn c¶ quan hÖ s¶n xuÊt. Kinh tÕ thÞ trêng ®· ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n, nhiÒu h×nh thøc. H×nh thøc ®Çu tiªn lµ kinh tÕ thÞ trêng tù ®iÒu tiÕt. H×nh thøc nµy ®· béc lé nhiÒu khuyÕt tËt cña kinh tÕ thÞ trêng, ®Ó h¹n chÕ nh÷ng khuyÕt tËt, nh÷ng mÆt tr¸i cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, ph¸t huy mÆt tÝch cùc cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× buéc ph¶i cã sù can thiÖp cña Nhµ níc ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh chÝnh v× thÕ mµ m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh ®· ra ®êi vµ nã ®· béc lé nh÷ng u ®iÓm cña nã kÓ c¶ trong x· héi TBCN vµ c¶ trong x· héi XHCN. 2.2. Nh÷ng tiÒn ®Ò ra ®êi cña kinh tÕ thÞ trêng. 2.2.1. Søc lao ®éng ph¶i trë thµnh hµng ho¸ tøc lµ cã sù xuÊt hiÖn cña thÞ trêng søc lao ®éng vµ hµng ho¸ søc lao ®éng. Trong bÊt cø x· héi nµo søc lao ®éng còng ®Òu lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt. Nhng kh«ng ph¶i bao giê søc lao ®éng còng lµ hµng ho¸. Chñ nghÜa M¸c ®· chØ ra r»ng søc lao ®éng chØ cã thÓ trë thµnh hµng ho¸ khi cã ®ñ hai ®iÒu kiÖn. Thø nhÊt, ngêi lao ®éng ph¶i ®îc tù do vÒ th©n thÓ. Søc lao ®éng chØ xuÊt hiÖn víi t c¸ch lµ hµng ho¸ ë trªn thÞ trêng nÕu nã do b¶n th©n con ngêi cã søc lao ®éng ®a ra b¸n. Muèn vËy th× con ngêi cã søc lao ®éng ph¶i lµ chñ së h÷u søc lao ®éng cña m×nh cã nghÜa lµ ngêi lao ®éng ph¶i ®îc tù do vÒ th©n thÓ, tù do quyÕt ®Þnh viÖc b¸n søc lao ®éng cña m×nh. Thø hai, ngêi lao ®éng ph¶i bÞ tíc hÕt t liÖu s¶n xuÊt, tøc lµ ngêi lao ®éng kh«ng cßn g× ngoµi søc lao ®éng cña m×nh ®Ó tiÕn hµnh tù s¶n xuÊt. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, trong hoµn c¶nh ®ã th× ngêi lao ®éng muèn tån t¹i th× buéc hä ph¶i b¸n søc lao ®éng cña m×nh. Nh vËy, sù tån t¹i ®ång thêi hai ®iÒu kiÖn trªn tÊt yÕu dÉn ®Õn sù ra ®êi cña hµng ho¸ søc lao ®éng vµ t liÖu lao ®éng. §©y lµ 1 trong nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng ®¸nh dÊu mét bíc chuyÓn biÕn tõ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n lªn nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Bëi v× chÝnh sù xuÊt hiÖn lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt nµy ®· thóc ®Èy c¸c mÆt cña nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn nh: n¨ng 6 suÊt, chÊt lîng lao ®éng ®îc n©ng cao, thÞ trêng ngµy cµng hoµn chØnh, hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, kinh doanh cao,... TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy ph¸t triÓn ®· thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn thóc ®Èy sù t¨ng trëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. 2.2.2. Vai trß kinh tÕ cña Nhµ n íc ph¶i ®îc t¨ng cêng ®Ó nÒn kinh tÕ thÞ trêng ra ®êi th× ph¶i cã sù ®iÒu tiÕt ë tÇm vÜ m« cña Nhµ níc bëi v× ®· gãp phÇn t¹o ra m«i trêng vµ hµnh lang cho thÞ trêng ph¸t triÓn lµnh m¹nh. MÆt kh¸c, th«ng qua nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ, nh÷ng biÖn ph¸p tµi chÝnh cÇn thiÕt Nhµ níc ®· ph¸t huy cao ®é nh÷ng mÆt tÝch cùc, nh÷ng u thÕ cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng vµ h¹n chÕ ®Õn møc tèi ®a mÆt tiªu cùc cña nã, t¹o ®iÒu kiÖn cho nã ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n vµ lµnh m¹nh h¬n. Còng tõ nh÷ng chÝnh s¸ch, nh÷ng biÖn ph¸p tµi chÝnh ®ã Nhµ níc ®· tiÕn hµnh ®iÒu tiÕt ë tÇm vÜ m« nÒn kinh tÕ, rót ng¾n kho¶ng c¸ch giµu nghÌo thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi, nh»m phèi hîp hµi hoµ gi÷a t¨ng trëng kinh tÕ vµ c«ng b»ng x· héi. Cã thÓ nãi ®©y còng lµ 1 trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cã tÝnh then chèt ®Ó h×nh thµnh nªn nÒn kinh tÕ thÞ trêng. 2.2.3. NÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ cã qui m« s¶n xuÊt lín cho nªn ®Ó ®¶m b¶o ®¸p øng qui m« ®ã th× cÇn ph¶i tÝch luü ®îc mét lîng vèn lín nhÊt ®Þnh ®Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh bëi v× kh«ng cã vèn th× kh«ng thÓ tiÕn hµnh s¶n xuÊt kinh doanh ®îc. 2.2.4. NÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ tiÒn tÖ , nã ®Ò cao vai trß cña tiÒn tÖ chÝnh v× vËy ®Ó ra ®êi ®îc nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× ®ßi hái hÖ thèng tµi chÝnh, tÝn dông, ng©n hµng ph¶i t¬ng ®èi më réng, ph¸t triÓn ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vÒ vèn cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh. 2.2.5. V× nÒn kinh tÕ thÞ tr êng ho¹t ®éng rÊt m¹nh mÏ, ho¹t ®éng trao ®æi vµ lu th«ng hµng ho¸ diÔn ra rÊt s«i næi cho nªn ®Ó ®¸p øng ®îc sù m¹nh mÏ ®ã vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho trao ®æi vµ lu th«ng hµng ho¸ th× cÇn ph¶i cã mét c¬ së h¹ tÇng t¬ng ®èi ph¸t triÓn, trong ®ã m¹ng líi giao th«ng lµ rÊt quan träng. Nh vËy, víi tÊt c¶ nh÷ng tiÒn ®Ò trªn th× ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nÒn kinh tÕ thÞ trêng ra ®êi vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ trªn kh¾p thÕ giíi víi ®óng nghÜa cña nã. 7 2.3. Nh÷ng ®Æc trng vèn cã cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. 2.3.1. TÝnh tù chñ, tù quyÕt cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ lµ rÊt cao. Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× c¸c chñ thÓ kinh tÕ lu«n ph¶i ®èi phã víi c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ c¬ b¶n lµ: s¶n xuÊt c¸i g×? s¶n xuÊt nh thÕ nµo? vµ s¶n xuÊt cho ai? §ã lµ bµi to¸n chung cho c¶ chñ thÓ kinh tÕ ë trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. §Ó gi¶i quyÕt ®îc bµi to¸n chung nµy th× ®ßi hái mçi chñ thÓ kinh tÕ ph¶i tù m×nh nghiªn cøu thÞ trêng, nghiªn cøu nhu cÇu cña ngêi tiªu dïng ®Ó tù m×nh ®a ra quyÕt ®Þnh lµ s¶n xuÊt ra c¸i g×, tù m×nh ®Þnh ®o¹t vÊn ®Ò s¶n xuÊt nã nh thÕ nµo, vµ b¸n nã ë ®©u, b¸n nã cho ai? ®Ó sao cho thu ®îc lîi nhuËn tèi ®a; chi phÝ s¶n xuÊt tèi thiÓu. Khi c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®· ®a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh cña m×nh th× hä ph¶i tù chÞu tr¸ch nhiÖm vËt chÊt vÒ quyÕt ®Þnh ®ã tøc lµ nÕu lç th× hä ph¶i tù chÞu, l·i th× hä ®îc hëng chø kh«ng nh tríc ®©y (c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung) lç th× Nhµ níc bï, l·i Nhµ níc thu. Nh vËy tÝnh tù chÞu tr¸ch nhiÖm vËt chÊt cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®· phÇn nµo nãi nªn ®îc tÝnh tù chñ cao ®é cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Trong s¶n xuÊt kinh doanh hä ph¶i tù trang tr¶i vèn, tù tÝnh to¸n chi phÝ s¶n xuÊt, tù quyÕt ®Þnh vÊn ®Ò tiªu thô s¶n phÈm lµm sao cho cã lîi nhuËn. MÆt kh¸c ë trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× c¸c chñ thÓ kinh tÕ cã thÓ tù do liªn doanh liªn kÕt, tù do chän b¹n hµng cña m×nh trong khu«n khæ cña ph¸p luËt. 2.3.2. Gi¸ c¶ thÞ trêng ®îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së sù th¬ng l- îng vµ tho¶ thuËn gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n ë trªn thÞ tr- êng. Gi¸ c¶ thÞ trêng lµ gi¸ c¶ cña hµng ho¸ ë trªn thÞ trêng mµ ngêi b¸n quyÕt ®Þnh b¸n cho ngêi mua vµ ngêi mua chÊp nhËn mua cña ngêi b¸n. Sau mét qu¸ tr×nh th¬ng lîng vµ tho¶ thuËn, cã nghÜa lµ gi¸ c¶ thÞ trêng ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së “thuËn mua võa b¸n” mµ sù “thuËn mua” ë ®©y l¹i c¨n cø vµo Ých lîi giíi h¹n vÒ hµng ho¸ ®ã cña ngêi mua, ngêi mua chØ chÊp nhËn mua c¸i hµng ho¸ ®ã khi gi¸ c¶ cña nã phï hîp víi lîi Ých giíi h¹n cña nã, cßn “võa b¸n” ë ®©y dùa trªn c¬ së chi phÝ s¶n xuÊt vµ lîi nhuËn, ngêi b¸n chØ b¸n hµng ho¸ khi mµ gi¸ c¶ cña nã bï ®¾p ®îc chi phÝ s¶n xuÊt vµ cã doanh lîi. Xu híng t©m lý cña ngêi mua lu«n lu«n lµ muèn mua rÎ, cßn cña ngêi b¸n lµ lu«n lu«n muèn b¸n ®¾t ®Ó thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn, nªn gi¸ c¶ thÞ 8 trêng dung hßa ®îc c¶ lîi Ých cña ngêi mua lÉn lîi Ých cña ngêi b¸n. MÆt kh¸c, gi¸ c¶ thÞ trêng cßn chÞu t¸c ®éng cña c¸c quy luËt kinh tÕ c¨n b¶n nh: qui luËt c¹nh tranh, ®Æc biÖt lµ qui luËt cung - cÇu ë trªn thÞ trêng, khi mµ cÇu nhiÒu cung Ýt th× sÏ ®Èy gi¸ c¶ thÞ trêng t¨ng lªn vµ khi ®ã lîi thÕ sÏ nghiªng vÒ ng- êi b¸n cßn khi mµ cÇu Ýt, cung nhiÒu th× sÏ kÐo gi¸ c¶ thÞ trêng gi¶m xuèng khi ®ã lîi thÕ sÏ nghiªng vÒ ngêi mua. §ång thêi gi¸ c¶ thÞ trêng lµ biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ thÞ trêng. 2.3.3. ThÞ trêng hµng ho¸ rÊt phong phó vµ ®a d¹ng vÒ sè lîng vµ chÊt lîng. NÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn cao, tr×nh ®é khoa häc kü thuËt hiÖn ®¹i cho nªn dÉn ®Õn lµ n¨ng suÊt lao ®éng cao, chÊt lîng s¶n phÈm tèt ®¸p øng ®îc nhu cÇu cña ngêi tiªu dïng. MÆt kh¸c trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× khèi l- îng ®Çu t lín, qui m« s¶n xuÊt ®îc më réng rÊt nhiÒu còng dÉn ®Õn tÝnh ®a d¹ng cña hµng ho¸ ë trªn thÞ trêng. Nã ®îc biÓu hiÖn râ rÖt ë trªn thÞ trêng, ë ®ã ngêi ta tù do mua, tù do b¸n hµng ho¸ mµ m×nh cã nhu cÇu vµ còng ë ®ã nh÷ng ho¹t déng cña ngêi mua vµ ngêi b¸n diÔn ra rÊt s«i næi, m¹nh mÏ, gi¸ c¶ thÞ trêng thêng xuyªn biÕn ®éng ®Ó phï hîp víi quan hÖ cung - cÇu. Nh vËy sù ®a d¹ng vµ phong phó vÒ chñng lo¹i, sù t¨ng nhanh vÒ chÊt lîng hµng ho¸ mét mÆt ph¶n ¸nh ®îc tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña n¨ng suÊt lao ®éng, mÆt kh¸c nã còng ph¶n ¸nh ®îc tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi, tr×nh ®é khoa häc kü thuËt, møc ®é cña quan hÖ trao ®æi. Hay nãi mét c¸ch bao qu¸t h¬n, réng h¬n lµ sù ®a d¹ng vµ phong phó cña hµng ho¸ ë trªn thÞ trêng ®· nãi lªn sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña lùc lîng s¶n xuÊt. 2.3.4. Môc ®Ých cuèi cïng cña s¶n xuÊt kinh doanh lµ lîi nhuËn - c¹nh tranh lµ tÊt yÕu: ë trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng tÊt c¶ c¸c chñ thÓ kinh tÕ kÓ c¶ Nhµ níc ®Òu thi ®ua nhau s¶n xuÊt - kinh doanh, tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt - kinh doanh h¹ch to¸n kinh tÕ cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®Òu híng tíi môc tiªu chung lµ lîi nhuËn c¸c chñ thÓ kinh tÕ lu«n lu«n tÝnh to¸n trong vÊn ®Ò s¶n xuÊt - kinh doanh ®Ó sao cho thu ®îc lîi nhuËn cao nhÊt, lîi nhuËn trë thµnh thíc ®o hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®ång thêi nã còng lµ ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy c¸c chñ thÓ kinh tÕ t¨ng cêng øng dông tiÕn bé khoa häc, kü thuËt vµo s¶n xuÊt ®Ó 9 n©ng cao chÊt lîng, gi¶m gi¸ thµnh s¶n phÈm. ChÝnh v× môc ®Ých cña s¶n xuÊt kinh doanh lµ lîi nhuËn cho nªn ®Ó thu ®îc lîi nhuËn cao th× buéc c¸c chñ thÓ kinh tÕ ph¶i c¹nh tranh víi nhau ®Ó giµnh giËt lÊy vÞ trÝ u thÕ cña m×nh trªn thÞ trêng. ChÝnh v× vËy c¹nh tranh lµ mét tÊt yÕu cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, cã nÒn kinh tÕ thÞ trêng th× ph¶i cã c¹nh tranh. C¹nh tranh thêng xuyªn diÔn ra vµ diÔn ra c¶ trong lÜnh vùc s¶n xuÊt, c¶ trong lÜnh vùc lu th«ng. C¹nh tranh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt bao gåm: c¹nh tranh gi÷a c¸c ngµnh víi nhau vµ c¹nh tranh trong néi bé ngµnh. C¹nh tranh trong lÜnh vùc lu th«ng gåm: c¹nh tranh gi÷a ngêi mua vµ ngêi mua vµ gi÷a ngêi b¸n víi ngêi b¸n. Còng chÝnh tõ môc ®Ých lîi nhuËn nµy ®· t¹o ra kh«ng Ýt nh÷ng mÆt tr¸i, nh÷ng h¹n chÕ cña kinh tÕ thÞ trêng, chÝnh v× ch¹y theo lîi nhuËn nªn mét sè c¸c chñ thÓ kinh tÕ ®· bÊt chÊp nh÷ng qui luËt vËn ®éng cña c¬ chÕ thÞ trêng, tiÕn hµnh c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh lµm cho c¬ chÕ thÞ trêng kh«ng cßn ho¹t ®éng theo ®óng nghÜa cña nã n÷a. 2.3.5. NÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ nÒn kinh tÕ më. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ ®· ph¸ vì mèi quan hÖ truyÒn thèng cña nÒn kinh tÕ khÐp kÝn. S¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ ®ßi hái tÊt yÕu ph¶i më réng quan hÖ hîp t¸c kinh tÕ víi níc ngoµi, chÝnh nhê sù më réng liªn kÕt, hîp t¸c víi n- íc ngoµi ®· lµm cho thÞ trêng d©n téc g¾n bã víi thÞ trêng thÕ giíi t¹o ®µ cho nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn nhanh chãng. Më réng quan hÖ kinh tÕ víi níc ngoµi díi nhiÒu h×nh thøc, nhiÒu d¹ng kh¸c nhau lµ mét tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn. §Æc biÖt lµ trong t×nh h×nh hiÖn nay tr×nh ®é khoa häc kü thuËt cña thÕ giíi ngµy cµng hiÖn ®¹i cho phÐp ®¸p øng c¶ nhu cÇu vÒ s¶n xuÊt lÉn tiªu dïng, nªn th«ng qua viÖc më réng quan hÖ kinh tÕ víi níc ngoµi ®Ó biÕn nguån lùc bªn ngoµi thµnh nguån lùc bªn trong thóc ®Èy nÒn kinh tÕ thÞ trêng thªm ®a d¹ng vµ ph¸t triÓn lªn 1 tÇm cao míi. II. Nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Nãi ®Õn nÒn kinh tÕ thÞ trêng chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n h×nh thµnh vµ tån t¹i trong nã nh: hµng ho¸, tiÒn tÖ,... vµ ®Æc biÖt lµ thÞ trêng, c¹nh tranh vµ c¬ chÕ thÞ trêng. Nh÷ng nh©n tè nµy kÕt hîp víi nhau ®Ó cÊu thµnh mét nÒn kinh tÕ thÞ trêng hoµn h¶o. 10 1. Hµng ho¸ vµ tiÒn tÖ. 1.1. Hµng ho¸. “Hµng ho¸ lµ s¶n phÈm cña lao ®éng mµ, mét lµ, nã cã thÓ tho¶ m·n ®îc nhu cÇu nµo ®ã cña con ngêi; hai lµ, nã ®îc s¶n xuÊt ra kh«ng ph¶i ®Ó ngêi s¶n xuÊt ra nã tiªu dïng mµ lµ ®Ó b¸n” (1) Hµng ho¸ cã hai thuéc tÝnh c¨n b¶n lµ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông. Thø nhÊt, vÒ gi¸ trÞ sö dông: gi¸ trÞ sö dông cña hµng ho¸ lµ Ých lîi mµ hµng ho¸ ®ã ®em l¹i cho ngêi tiªu dïng nã, nã do b¶n tÝnh tù nhiªn, b¶n th©n cña hµng ho¸ ®ã quyÕt ®Þnh vµ nã chØ béc lé khi hµng ho¸ ®ã ®îc tiªu dïng. Thø hai, vÒ gi¸ trÞ (gi¸ trÞ trao ®æi): nã lµ lao ®éng x· héi cña ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ kÕt tinh trong hµng ho¸. ChÝnh nhê gi¸ trÞ trao ®æi nµy mµ ngêi ta x¸c ®Þnh ®îc c«ng dông cña hµng ho¸ nµy nhiÒu hay Ýt, c«ng dông cña hµng ho¸ kia nhiÒu hay Ýt trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh nªn gi¸ c¶ thÞ trêng cña hµng ho¸ ®ã, tõ ®ã còng x¸c ®Þnh ®îc tû lÖ trao ®æi gi÷a hµng ho¸ nµy víi hµng ho¸ kia. Gi¸ trÞ cña hµng ho¸ phô thuéc vµo sè lîng lao ®éng hao phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra chóng. NÕu sè lîng lao ®éng hao phÝ ®Ó s¶n xuÊt ra chóng mµ cµng lín th× gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®îc t¹o ra cµng lín, lµm cho gi¸ c¶ cña hµng ho¸ ®ã cµng cao vµ ngîc l¹i do khoa häc kü thuËt ngµy cµng tiªn tiÕn nªn hao phÝ lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt 1 ®¬n vÞ hµng ho¸ ngµy cµng gi¶m lµm cho gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ngµy cµng gi¶m, dÉn ®Õn gi¸ c¶ cña nã ngµy cµng gi¶m. MÆt kh¸c gi¸ trÞ cßn biÓu hiÖn quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸, quan hÖ ®ã kh«ng cßn lµ quan hÖ “thuÇn tuý” mµ nã ®· thay thÕ b»ng quan hÖ gi÷a vËt víi vËt. §©y lµ mét kh¸i niÖm trõu tîng, kh«ng nh×n thÊy ®îc. Nã chØ béc lé trong qu¸ tr×nh trao ®æi hµng ho¸. Gi÷a gi¸ gi¸ trÞ trao ®æi vµ gi¸ trÞ sö dông cã mét mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau nã võa m©u thuÉn víi nhau l¹i võa thèng nhÊt víi nhau. Gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông thèng nhÊt víi nhau ®Ó t¹o ra h×nh th¸i cña hµng ho¸, chÝnh m©u thuÉn víi nhau ë chç mét vËt cã gi¸ trÞ sö dông nhng cha ch¾c ®· cã gi¸ trÞ, vÝ dô nh kh«ng khÝ cã gi¸ trÞ sö dông rÊt lín ®èi víi con ngêi, ®èi víi (1) §¹i häc KTQD-Bé m«n Kinh tÕ ChÝnh trÞ-Kinh tÕ ChÝnh trÞ M¸c-Lªnin TËp 1 - NXB Gi¸o dôc 1998 - trang 38 11 sinh vËt nhng nã kh«ng cã gi¸ trÞ vµ do ®ã nã kh«ng thÓ trë thµnh hµng ho¸ ®îc. 1.2. TiÒn tÖ. C. M¸c lµ ngêi ®Çu tiªn ®· tr×nh bµy nguån gèc ph¸t sinh cña tiÒn tÖ vµ b¶n chÊt cña tiÒn tÖ. C.M¸c viÕt: “B©y giê cÇn ph¶i lµm mét viÖc mµ khoa häc kinh tÕ t b¶n cha hÒ lµm thö bao giê, tøc lµ ph¶i tr×nh bµy nguån gèc ph¸t sinh cña h×nh th¸i tiÒn tÖ, nghÜa lµ ph¶i khai triÓn biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ, biÓu hiÖn bao hµm trong quan hÖ gi¸ trÞ cña hµng ho¸, tõ h×nh th¸i ban ®Çu gi¶n ®¬n vµ Ýt thÊy râ nhÊt ®Õn h×nh th¸i tiÒn tÖ lµ h×nh th¸i mµ ai lÊy ®Òu thÊy” (1) C.M¸c ®· m« t¶ nguån gèc ph¸t sinh cña h×nh th¸i tiÒn tÖ b¾t ®Çu tõ h×nh th¸i gi¸ trÞ gi¶n ®¬n hay ngÉu nhiªn, råi ph¸t sinh lªn h×nh th¸i gi¸ trÞ toµn bé hay më réng, tiÕp ®Õn lµ h×nh th¸i gi¸ trÞ chung vµ cuèi cïng lµ h×nh th¸i tiÒn tÖ. ë h×nh th¸i tiÕn bé nhÊt nµy C.M¸c ®· nªu ra r»ng ®· cã nhiÒu hµng ho¸ ®ãng vai trß vËt ngang gi¸ chung thèng nhÊt gi÷a c¸c vïng nhng cuèi cïng nã ®îc cè ®Þnh ë vµng. Khi ®ã h×nh th¸i gi¸ trÞ chung chuyÓn thµnh h×nh th¸i tiÒn tÖ. C.M¸c viÕt: “DÇn dÇn vµng lµ vËt ngang gi¸ chung trong nh÷ng ph¹m vi t¬ng ®èi réng h¬n. Khi ®ã ®· ®éc chiÕm vÞ trÝ Êy trong c¸ch biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña thÕ giíi hµng ho¸ th× nã trë thµnh hµng ho¸ - tiÒn tÖ, vµ chØ tõ khi vµng ®· trë thµnh hµng ho¸ - tiÒn tÖ råi, th× h×nh th¸i gi¸ trÞ chung míi biÕn thµnh h×nh th¸i tiÒn tÖ” (2) Nh vËy, tiÒn tÖ lµ mét thø hµng ho¸ ®Æc biÖt ®îc t¸ch ra lµm vËt ngang gi¸ chung cho c¸c hµng ho¸ kh¸c nã thÓ hiÖn lao ®éng x· héi vµ biÓu hiÖn quan hÖ gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸. TiÒn tÖ cã vai trß rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trao ®æi hµng ho¸, nã lµm chøc n¨ng thíc ®o gi¸ trÞ cña hµng ho¸, lµ ph¬ng tiÖn lu th«ng, lµ ph¬ng tiÖn cÊt tr÷, lµ ph¬ng tiÖn thanh to¸n vµ cã chøc n¨ng tiÒn tÖ thÕ giíi còng tõ nh÷ng chøc n¨ng nµy mµ b¶n chÊt tiÒn tÖ ®îc thÓ hiÖn râ nÐt h¬n. (1) C.M¸c - T b¶n - QuyÓn I, TËp II - NXB Sù thËt - Hµ Néi 1963 - Trang 75 (2) S§D - Trang 51 12 2. ThÞ trêng vµ c¹nh tranh. 2.1. ThÞ trêng: Kinh tÕ thÞ trêng lµ mét kiÓu tæ chøc kinh tÕ x· héi mµ trong ®ã qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi, tiªu dïng ®Òu g¾n liÒn víi thÞ trêng, ®îc thùc hiÖn th«ng qua thÞ trêng. V× vËy thÞ trêng lµ hîp phÇn tÊt yÕu vµ h÷u c¬ cña toµn bé qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸, nã ra ®êi cïng víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸. Tõ ®ã ®· cã nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ thÞ trêng, xÐt trªn nh÷ng b×nh diÖn, nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau vÒ thÞ trêng. 2.1.1. C¸c kh¸i niÖm: Theo nghÜa ban ®Çu th×: thÞ trêng g¾n liÒn víi ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh, trªn ®ã diÔn ra nh÷ng qu¸ tr×nh trao ®æi, mua b¸n hµng ho¸. Theo ®Þnh nghÜa nµy th× thÞ trêng võa cã tÝnh kh«ng gian l¹i võa cã tÝnh thêi gian, nã lµ c¸c ®Þa d, c¸c chî, c¸c khu vùc tiªu thô hµng ho¸. Nhng quan ®iÓm vÒ thÞ trêng kh«ng dõng l¹i ë ®ã. Do s¶n xuÊt hµng ho¸ ngµy cµng ph¸t triÓn, sè lîng vµ chÊt lîng s¶n phÈm hµng ho¸ ngµy cµng phong phó vµ ®a d¹ng, thÞ trêng còng cµng më réng, kh¸i niÖm thÞ trêng ®îc hiÓu ®Çy ®ñ h¬n: thÞ trêng lµ lÜnh vùc trao ®æi hµng ho¸ th«ng qua tiÒn tÖ lµm m«i giíi ë ®©y ngêi mua vµ ngêi b¸n tho¶ thuËn víi nhau ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶ vµ sè lîng hµng ho¸ lu th«ng trªn thÞ trêng. Cßn ngµy nay c¸c nhµ kinh tÕ häc thèng nhÊt víi nhau ®a ra kh¸i niÖm vÒ thÞ trêng nh sau: thÞ trêng lµ mét qu¸ tr×nh mµ trong ®ã ngêi b¸n vµ ngêi mua t¸c ®éng qua l¹i víi nhau ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶ vµ s¶n lîng. 2.1.2. Ph©n lo¹i thÞ trêng. a. NÕu ph©n lo¹i theo ®èi tîng trao ®æi mua b¸n ë trªn thÞ tr- êng th× cã 2 lo¹i: Thø nhÊt, thÞ trêng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt hay thÞ trêng “®Çu vµo”: lµ n¬i mua b¸n c¸c yÕu tè s¶n xuÊt nh: søc lao ®éng, t liÖu s¶n xuÊt, vèn vµ c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt kh¸c ®Ó thùc hiÖn ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ kinh doanh. 13 Thø hai, thÞ trêng hµng tiªu dïng, dÞch vô hay thÞ trêng “®Çu ra”: lµ n¬i mua b¸n c¸c hµng ho¸ tiªu dïng cuèi cïng vµ dÞch vô. b. NÕu ph©n lo¹i theo chñ thÓ mua b¸n trao ®æi ë trªn thÞ trêng th× còng ®îc chia ra lµm 2 lo¹i: Thø nhÊt, thÞ trêng trong níc: lµ thÞ trêng mµ ë ®ã diÔn ra viÖc mua b¸n trao ®æi hµng ho¸ gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ vµ ngêi tiªu dïng trong níc. Thø hai, thÞ trêng níc ngoµi: lµ thÞ trêng mµ ë ®ã diÔn ra c¸c ho¹t ®éng mua b¸n trao ®æi hµng ho¸ gi÷a níc nµy vµ níc kh¸c. 2.1.3. Vai trß cña thÞ trêng trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸. ThÞ trêng ®ãng mét vai trß hÕt søc quan träng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸, nã ®îc thÓ hiÖn nh sau: Thø nhÊt, thÞ trêng lµ ®iÒu kiÖn vµ m«i trêng cña s¶n xuÊt hµng ho¸, th«ng qua thÞ trêng c¸c chñ thÓ kinh tÕ mua b¸n c¸c yÕu tè, ®iÒu kiÖn cña s¶n xuÊt, tiªu thô s¶n phÈm, mua ®îc hµng ho¸ tiªu dïng vµ dÞch vô. §iÒu ®ã ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®îc tiÕn hµnh b×nh thêng th«ng suèt. V× vËy, kh«ng cã thÞ trêng th× s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ kh«ng thÓ tiÕn hµnh ®îc. Thø hai, thÞ trêng lµ trung t©m cña mäi qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt hµng ho¸. Bµi to¸n chung, c¬ b¶n cña s¶n xuÊt x· héi lµ s¶n xuÊt c¸i g×, sè lîng bao nhiªu, s¶n xuÊt b»ng ph¬ng ph¸p nµo vµ b¸n cho ai ®Òu ph¶i th«ng qua thÞ trêng. ThÞ trêng còng lµ n¬i kiÓm tra chñng lo¹i, sè lîng vµ gi¸m ®Þnh chÊt lîng cña hµng ho¸. ThÞ trêng lµ n¬i kiÓm nghiÖm tÝnh phï hîp cña s¶n xuÊt víi tiªu dïng x· héi. §ã lµ n¬i cuèi cïng ®Ó chuyÓn giao lao ®éng c¸ biÖt thµnh lao ®éng x· héi, chi phÝ c¸ biÖt cã ®îc x· héi thõa nhËn hay kh«ng sÏ quyÕt ®Þnh sù thµnh hay b¹i cña c¸c doanh nghiÖp. Nh vËy thÞ trêng cã vai trß ®iÒu tiÕt s¶n xuÊt vµ kinh doanh. C¨n cø vµo thÞ trêng mµ c¸c doanh nghiÖp cã thÓ lùa chän cho m×nh mét ph¬ng ¸n s¶n xuÊt kinh doanh cho nã phï hîp, thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng nµy ngµy cµng n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, ®¹t hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cao h¬n. Thø ba, thÞ trêng ®ång nghÜa víi viÖc tù do kinh tÕ, tù do x¸c ®Þnh gi¸ c¶, tù do trao ®æi. Cã nghÜa lµ ë trªn thÞ trêng 14 c¸c chñ thÓ kinh tÕ còng nh ngêi tiªu dïng ®îc tù do lùa chän, tù do tho¶ thuËn gi¸ c¶, tù do trao ®æi mua b¸n mÆt hµng mµ m×nh cã nhu cÇu phôc vô cho s¶n xuÊt kinh doanh vµ tiªu dïng. Do vËy quan hÖ gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ lµ quan hÖ b×nh ®¼ng, thuËn mua võa b¸n, cho nªn ®ßi hái ë c¸c doanh nghiÖp tÝnh n¨ng ®éng s¸ng t¹o trong s¶n xuÊt kinh doanh, thóc ®Èy c¶i tiÕn, ph¸t huy s¸ng kiÕn. §iÒu ®ã gãp phÇn thóc ®Èy lùc l- îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn nhanh chãng. Thø t, thÞ trêng thùc hiÖn chøc n¨ng ph©n phèi cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt. Bëi lÏ th«ng qua viÖc mua b¸n hµng ho¸ ë trªn c¸c thÞ trêng hµng ho¸ yÕu tè s¶n xuÊt vµ hµng ho¸ tiªu dïng, dÞch vô, lÊy tiÒn tÖ lµm m«i giíi lµm cho c¸c chñ thÓ kinh tÕ cã ®îc thu nhËp. Lîng thu nhËp cña c¸c chñ thÓ nhiÒu hay Ýt thÓ hiÖn sù ph©n phèi cã lîi cho ai. Thø n¨m, tríc xu thÕ quèc tÕ ho¸ ®êi sèng kinh tÕ diÔn ra m¹nh mÏ, thÞ trêng trong níc cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi thÞ tr- êng ngoµi níc th«ng qua ho¹t ®éng ngo¹i th¬ng. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña ngo¹i th¬ng sÏ ®¶m b¶o më réng thÞ trêng c¸c yÕu tè ®Çu vµo, ®Çu ra cña thÞ trêng trong níc ®¶m b¶o sù c©n b»ng gi÷a hai thÞ trêng ®ã, gãp phÇn t¹o ®iÒu kiÖn cho s¶n xuÊt hµng ho¸ ph¸t triÓn. 2.2. C¹nh tranh. ë trªn thÞ trêng c¸c ho¹t ®éng trao ®æi mua b¸n hµng ho¸ diÔn ra hÕt søc s«i ®éng vµ nhén nhÞp, tho¹t nh×n chóng ta cø nhÇm tëng r»ng ho¹t ®éng ®ã diÔn ra mét c¸ch lén xén, kh«ng theo mét qui luËt nµo, nhng khi chóng ta ®i vµo t×m hiÓu nã, tham gia vµo nã th× chóng ta míi biÕt ®îc r»ng tuy ho¹t ®éng ®ã diÔn ra hÕt søc s«i ®éng, nhng kh«ng ph¶i nã diÔn ra mét c¸ch lén xén, kh«ng theo 1 qui luËt nµo mµ nã ®îc ®iÒu tiÕt bëi c¸c qui luËt cña kinh tÕ nhÊt ®Þnh hay cßn gäi lµ “bµn tay v« h×nh”. MÆt kh¸c trong lÜnh vùc s¶n xuÊt khi nh÷ng chñ thÓ s¶n xuÊt ra c¸i g×, s¶n xuÊt nh thÕ nµo còng ®Òu tu©n theo nh÷ng qui luËt kinh tÕ vèn cã cña nã kh«ng thÓ diÔn ra mét c¸ch bõa b·i ®îc. ChÝnh v× vËy c¸c qui luËt kinh tÕ ®ãng vai trß hÕt søc quan träng trong viÖc ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ. C¹nh tranh lµ tÊt yÕu cña kinh tÕ thÞ trêng, kh«ng cã c¹nh tranh th× sÏ kh«ng thÓ cã kinh tÕ thÞ trêng. §©y lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Ngµy nay hÇu nh tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu thõa nhËn c¹nh 15 tranh vµ coi c¹nh tranh kh«ng nh÷ng lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn mµ cßn lµ yÕu tè quan träng trong viÖc lµm lµnh m¹nh ho¸ c¸c quan hÖ x· héi. Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng nÕu lîi nhuËn thóc ®Èy c¸c c¸ nh©n ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh th× c¹nh tranh l¹i buéc hä, thóc ®Èy hä ph¶i ®iÒu hµnh c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. Nh vËy c¹nh tranh lµ g×? C¹nh tranh lµ sù ganh ®ua, lµ sù k×nh ®Þch gi÷a c¸c chñ thÓ kinh doanh trªn thÞ trêng nh»m tranh giµnh cïng mét lo¹i tµi nguyªn s¶n xuÊt hoÆc cïng mét lo¹i kh¸ch hµng vÒ m×nh. XÐt trªn nhiÒu gãc ®é chóng ta sÏ cã nh÷ng møc ®é c¹nh tranh kh¸c nhau. Nhng ®øng trªn gãc ®é thùc chøng chóng ta cã ba møc ®é c¹nh tranh ®ã lµ: c¹nh tranh hoµn h¶o, c¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o vµ ®éc quyÒn. C¹nh tranh hoµn h¶o hay lµ c¹nh tranh thuÇn tuý nã cã lîi cho nÒn kinh tÕ nã thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn m¹nh. C¹nh tranh kh«ng hoµn h¶o vµ ®éc quyÒn kh«ng cã lîi cho nÒn kinh tÕ, nã k×m h·m sù ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ. 3. C¬ chÕ thÞ trêng - Qui luËt cung cÇu - Gi¸ c¶ thÞ trêng - Qui luËt gi¸ trÞ. 3.1. Kh¸i niÖm c¬ chÕ thÞ trêng. “C¬ chÕ thÞ trêng lµ c¬ chÕ tù ®iÒu tiÕt cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ do sù t¸c ®éng cña c¸c qui luËt kinh tÕ vèn cã cña nã, c¬ chÕ ®ã gi¶i quyÕt ba vÊn ®Ò c¬ b¶n cña tæ chøc kinh tÕ lµ c¸i g×, nh thÕ nµo vµ cho ai. C¬ chÕ thÞ trêng bao gåm c¸c nh©n tè c¬ b¶n lµ cung, cÇu vµ gi¸ c¶ thÞ trêng” (1) 3.2. Thùc chÊt cña c¬ chÕ thÞ trêng - vai trß cña nã ®èi víi nÒn kinh tÕ hµng ho¸. C¬ chÕ thÞ trêng kh«ng ph¶i lµ mét sù hçn ®én mµ lµ mét trËt tù kinh tÕ, lµ bé m¸y tinh vi phèi hîp mét c¸ch kh«ng cã ý thøc ho¹t ®éng cña ngêi tiªu dïng víi c¸c nhµ s¶n xuÊt th«ng qua hÖ thèng gi¸ c¶ thÞ trêng. Kh«ng ai t¹o ra nã, nã tù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cïng víi sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸. Lîi nhuËn lµ ®éng lùc c¬ b¶n cña sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸, lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ®iÒu tiÕt nÒn kinh tÕ, thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. Ho¹t ®éng cña c¬ chÕ thÞ trêng rÊt phøc t¹p, quan s¸t thÞ trêng chóng ta thÊy cã 2 nhãm ngêi, (1) Kinh tÕ ChÝnh trÞ M¸c - Lªnin - Trêng §H KTQD - NXB Gi¸o dôc 1998 - TËp II, Trang 142-143 16 ngêi mua hµng ho¸ vµ dÞch vô, vµ ngêi b¸n hµng ho¸ vµ dÞch vô. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ngêi mua vµ ngêi b¸n t¹o thµnh mét hÖ thèng gäi lµ hÖ thèng thÞ trêng. Gi¸ c¶ thÞ trêng ph¶n ¸nh t¬ng quan cung vµ cÇu. Sù t¨ng hoÆc gi¶m gi¸ c¶ thÞ trêng sÏ cã ¶nh hëng tíi hµnh vi th¸i ®é mua b¸n cña ngêi mua vµ ngêi b¸n. NÕu cÇu cña hµng ho¸ nµo ®ã lín h¬n cung, th× gi¸ c¶ hµng ho¸ ®ã sÏ t¨ng lªn ®Ó ®iÒu chØnh cung vµ cÇu ®ång thêi kÝch thÝch nh÷ng ngêi s¶n xuÊt lo¹i hµng ho¸ ®ã më réng s¶n xuÊt, do ®ã t¨ng cung. Ngîc l¹i, nÕu cung vÒ 1 lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã mµ lín h¬n cÇu th× gi¸ c¶ cña hµng ho¸ ®ã sÏ gi¶m, do ®ã gi¶m bít lîng cung. C©n b»ng cung cÇu sÏ ®îc thiÕt lËp. MÆt kh¸c, do gi¸ c¶ lµ biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ hµng ho¸ cho nªn gi¸ c¶ thÞ tr- êng ®îc h×nh thµnh vµ vËn ®éng theo qui luËt gi¸ trÞ: gi¸ c¶ thÞ trêng lªn xuèng xoay quanh gi¸ trÞ thÞ trêng cña hµng ho¸, nghÜa lµ sù h×nh thµnh gi¸ c¶ thÞ trêng ph¶i dùa trªn c¬ së gi¸ trÞ thÞ trêng. Nh vËy, cã thÓ nãi gi¸ c¶ thÞ trêng lµ “Bµn tay v« h×nh” ®iÒu tiÕt qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi. Qua thùc tiÔn cho thÊy gi¸ c¶ lµ mét ph¹m trï kinh tÕ tæng hîp, nã biÓu hiÖn mèi quan hÖ kinh tÕ nh cung - cÇu hµng ho¸, tÝch luü, tiªu dïng, quan hÖ lîi Ých kinh tÕ gi÷a c¸c ngµnh, tÇng líp trong x· héi. Gi¸ c¶ thÞ trêng cßn lµ tiÒn ®Ò quan träng ®Ó c¸c doanh nghiÖp lùa chän ph¬ng híng kinh doanh. ViÖc nhËn biÕt ®Çy ®ñ c¸c qui luËt hay c¬ chÕ vËn ®éng cña gi¸ c¶ thÞ trêng lµ mét ®iÒu rÊt khã song hÕt søc cÇn thiÕt cho sù ®iÒu hµnh, qu¶n lý kinh tÕ cña Nhµ níc còng nh sù ho¹t ®éng cña c¸c doanh nghiÖp. Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¬ chÕ thÞ trêng lµ yªu cÇu kh¸ch quan ®èi víi nh÷ng x· héi cßn tån t¹i nÒn kinh tÕ hµng ho¸. Coi nhÑ hoÆc bá qua vai trß cña kinh tÕ thÞ trêng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thÊt b¹i trªn lÜnh vùc kinh tÕ. Trong lÞch sö c¬ chÕ thÞ trêng cã ®îc kh«ng gian réng lín ë giai ®o¹n c¹nh tranh tù do t b¶n chñ nghÜa. V× vËy t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ trêng ®îc pht¸ hiÖn kh¸ sím. C¬ chÕ thÞ trêng ®îc coi lµ “Bµn tay v« h×nh” cã t¸c ®éng ®iÒu tiÕt sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸. 3.3. Qui luËt cung cÇu - gi¸ c¶ thÞ trêng. Qui luËt cung cÇu lµ qui luËt c¬ b¶n nhÊt ®iÒu tiÕt thÞ tr- êng, bÊt cø mét chñ thÓ s¶n xuÊt kinh doanh nµo khi quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt ra s¶n phÈm g×, kinh doanh hµng ho¸ nµo th× 17 ®Òu ph¶i c¨n cø vµo cung vµ cÇu ë trªn thÞ trêng, khi mµ cung vÒ hµng ho¸ nµo ®ã trªn thÞ trêng thÊp, cÇu l¹i lín th× chñ thÓ s¶n xuÊt lo¹i hµng ho¸ ®ã sÏ më réng qui m« s¶n xuÊt lo¹i hµng ho¸ ®ã ®Ó ®¸p øng nhu cÇu cña thÞ trêng ®ång thêi thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn vµ ngîc l¹i khi cung cao, cÇu thÊp th× sÏ thu hÑp qui m« s¶n xuÊt. Nh vËy qui luËt cung cÇu sÏ ®iÒu tiÕt qui m« s¶n xuÊt. Qui luËt cung cÇu g¾n liÒn víi gi¸ c¶ thÞ trêng. Khi cung hµng ho¸ lín, cÇu hµng ho¸ nhá th× sÏ g©y ra hiÖn tîng d thõa hµng hoµ mµ cung thÊp, cÇuhµng ho¸ cao th× nã sÏ t¹o ra sù khan hiÕm hµng ho¸ trªn thÞ trêng vµ ®Èy gi¸ c¶ lªn cao. Nh vËy gi¸ c¶ hµng ho¸ cao hay thÊp lµ phô thuéc vµo quan hÖ cung cÇu ë trªn thÞ trêng chø kh«ng phô thuéc vµo c¬ së s¶n xuÊt nµo, xÝ nghiÖp s¶n xuÊt nµo kh«ng cã bÊt kú mét xÝ nghiÖp s¶n xuÊt nµo cã thÓ chi phèi ®îc gi¸ c¶ s¶n phÈm cña m×nh bëi v× nÕu xÝ nghiÖp ®ã tù t¨ng gi¸ b¸n lªn th× kh¸ch hµng sÏ bá hä vµ hä kh«ng b¸n ®îc hµng ho¸. Ngîc l¹i, nÕu hä h¹ gi¸ b¸n xuèng díi gi¸ c¶ thÞ trêng th× hä sÏ mÊt ®i sè lîi nhuËn. Sè cung vµ sè cÇu hµng ho¸ ®îc coi nh hai lìi kÐo, chóng lu«n cã mét ®iÓm giao nhau ®iÓm ®ã gäi lµ ®iÓm c©n b»ng cña thÞ trêng. T¹i møc gi¸ ®ã th× sè lîng hµng ho¸ mµ ngêi s¶n xuÊt muèn cung øng sÏ b»ng víi sè lîng hµng ho¸ mµ ngêi tiªu dïng muèn mua. BÊt kú mét møc gi¸ nµo kh¸c th× møc c©n b»ng sÏ kh«ng tån t¹i l©u ®îc. Bëi v×: víi møc gi¸ cao h¬n th× sè lîng hµng ho¸ mµ ngêi s¶n xuÊt cung øng sÏ lín h¬n møc cÇu mµ ngêi tiªu dïng muèn mua vµ sÏ g©y ra søc Ðp ®ßi gi¶m gi¸. Cßn ®èi víi møc gi¸ thÊp h¬n sÏ g©y ra sù thiÕu hôt hµng ho¸ vµ sÏ t¹o ra søc Ðp ®ßi t¨ng gi¸ tõ phÝa ngêi mua. Nh vËy qui luËt cung cÇu ®ãng vai trß hÕt søc quan träng, nã gióp cho c¸c nhµ doanh nghiÖp ho¹ch ®Þnh chiÕn lîc s¶n xuÊt - kinh doanh cña m×nh. 3.4. Qui luËt gi¸ trÞ. Qui luËt gi¸ trÞ lµ qui luËt kinh tÕ c¨n b¶n cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ chõng nµo cßn tån t¹i s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ th× chõng ®ã cßn tån t¹i qui luËt gi¸ trÞ. Yªu cÇu cña qui luËt gi¸ trÞ lµ s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ ph¶i dùa trªn c¬ së lîng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ hay thêi gian lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Trong s¶n xuÊt hµng ho¸ ®Ó b¸n ®îc hµng ho¸ cña m×nh th× hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt ®Ó s¶n xuÊt ra hµng ho¸ ph¶i phï hîp víi hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Qui luËt gi¸ trÞ lµ trõu tîng, nã thÓ hiÖn sù vËn ®éng th«ng qua 18 sù vËn ®éng cña gi¸ c¶ hµng ho¸. Gi¸ c¶ hµng ho¸ lµ sù biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ, gi¸ c¶ phô thuéc vµo gi¸ trÞ v× gi¸ trÞ lµ c¬ së cña gi¸ c¶, nã ®îc thÓ hiÖn th«ng qua hµng ho¸. NÕu mµ hao phÝ lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt ra nã nhiÒu th× gi¸ trÞ cña nã lín vµ do vËy gi¸ c¶ thÞ trêng sÏ cao vµ ngîc l¹i, ngoµi ra sù ¶nh hëng cña nh©n tè kh¸c sÏ lµm cho gi¸ c¶ hµng ho¸ ë trªn thÞ trêng xoay quanh gi¸ trÞ cña nã, nhng vÉn ®¶m b¶o tæng gi¸ trÞ b»ng tæng gi¸ c¶. Qui luËt gi¸ trÞ cã t¸c dông rÊt lín ®Õn nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, cô thÓ: Thø nhÊt, qui luËt gi¸ trÞ ®iÒu tiÕt s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸: nã ®iÒu tiÕt viÖc ph©n phèi t liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt th«ng qua sù biÕn ®éng cña gi¸ c¶ hµng ho¸. Gi¸ c¶ thÞ trêng lªn xuèng xoay quanh gi¸ trÞ cña nã, cho nªn nÕu mét ngµnh nµo ®ã cung kh«ng ®¸p øng ®- îc cÇu, gi¸ c¶ hµng ho¸ lªn cao th× ngêi s¶n xuÊt sÏ ®æ x« vµo ®ã lµm cho khèi lîng t liÖu s¶n xuÊt vµ lao ®éng cña ngµnh ®ã t¨ng lªn vµ ngîc l¹i khi ngµnh ®ã thu hót qu¸ nhiÒu lao ®éng x· héi, cung vît qu¸ cÇu, gi¸ c¶ hµng ho¸ thÊp th× ngêi s¶n xuÊt sÏ ph¶i chuyÓn bít t liÖu s¶n xuÊt vµ lao ®éng ra khái ngµnh nµy vµ ®Çu t vµo ngµnh kh¸c cã gi¸ c¶ hµng ho¸ cao. Thø hai, kÝch thÝch lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn. §Ó hµng ho¸ cña m×nh ®øng v÷ng vµ c¹nh tranh ®îc ë trªn thÞ trêng th× mçi ngêi s¶n xuÊt ph¶i t×m mäi c¸ch ®Ó gi¶m bít ®Õn møc tèi thiÓu hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt, muèn vËy hä ph¶i lu«n lu«n kh«ng ngõng t×m c¸ch c¶i tiÕn kü thuËt, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, ®iÒu ®ã sÏ thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh. Thø ba, thùc hiÖn b×nh tuyÓn tù nhiªn vµ ph©n ho¸ ngêi s¶n xuÊt thµnh kÎ giµu ngêi nghÌo. Ngêi nµo cã hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt nhá h¬n hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt th× ng- êi ®ã sÏ thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn, hä sÏ më réng qui m« s¶n xuÊt vµ ngµy trë lªn giµu cã h¬n. Cßn ngêi nµo mµ s¶n xuÊt víi hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt lín h¬n hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt th× sÏ bÞ thua lç, thua lç kÐo dµi sÏ dÉn ®Õn bê vùc cña sù ph¸ s¶n hä sÏ trë thµnh ngêi lµm thuª. 3.5. ¦u ®iÓm vµ h¹n chÕ cña c¬ chÕ thÞ trêng. 3.5.1. ¦u ®iÓm cña c¬ chÕ thÞ trêng. Thø nhÊt, n¨ng ®éng vµ cã kh¶ n¨ng thÝch nghi nhanh chãng víi nh÷ng biÕn ®éng cña nÒn kinh tÕ bëi v× c¬ chÕ thÞ 19 trêng cã kh¶ n¨ng tù ®éng ®iÒu tiÕt nÒn s¶n xuÊt x· héi, tù ®éng ph©n bæ c¸c nguån tµi nguyªn s¶n xuÊt vµo nh÷ng khu vùc, c¸c ngµnh kinh tÕ mµ kh«ng cÇn bÊt cø mét sù ®iÒu khiÓn tõ trung t©m nµo chÝnh v× vËy mµ khi cã sù biÕn ®éng x¶y ra trong nÒn kinh tÕ th× c¬ chÕ thÞ trêng trùc tiÕp nhanh chãng tù ®iÒu tiÕt ®Ó phï hîp víi t×nh h×nh míi mµ kh«ng cÇn chê quyÕt ®Þnh hay sù ®iÒu khiÓn tõ mét trung t©m nµo c¶. Thø hai, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cho mäi thµnh viªn trong x· héi, c¬ chÕ thÞ trêng tù ®éng kÝch thÝch sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt, t¨ng trëng kinh tÕ c¶ theo chiÒu réng lÉn chiÒu s©u, v× thÕ qui m« s¶n xuÊt ngµy cµng ®îc më réng, chÊt lîng s¶n phÈm ngµy cµng tèt h¬n, thÞ trêng hµng ho¸ rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, nhê ®ã nã t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc tho¶ m·n ngµy cµng tèt h¬n nh÷ng nhu cÇu vËt chÊt, v¨n ho¸ vµ sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña mäi thµnh viªn trong x· héi. Thø ba, thóc ®Èy, kÝch thÝch ®æi míi vµ øng dông tiÕn bé khoa häc kü thuËt vµo s¶n xuÊt. C¹nh tranh vµ lîi nhuËn buéc ngêi s¶n xuÊt ph¶i gi¶m hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt xuèng møc thÊp nhÊt, cã thÓ ®îc b»ng c¸ch ¸p dông khoa häc - kü thuËt míi vµo s¶n xuÊt, nhê ®ã thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, n©ng cao sè lîng vµ chÊt lîng cña hµng ho¸. 3.5.2. H¹n chÕ (khuyÕt tËt) cña c¬ chÕ thÞ trêng. Thø nhÊt, diÔn ra sù ph©n ho¸ x· héi s©u s¾c thµnh kÎ giµu ngêi nghÌo, do trong c¬ chÕ thÞ trêng diÔn ra sù c¹nh tranh mµ ®· c¹nh tranh th× ph¶i cã ngêi th¾ng ngêi thua, ngêi nµo mµ th¾ng giµnh ®îc u thÕ trªn thÞ trêng th× hä ngµy cµng më réng qui m« s¶n xuÊt ngµy cµng thu ®îc nhiÒu lîi nhuËn vµ hä trë thµnh nh÷ng ngêi giµu cßn ngîc l¹i ngêi nµo thua th× s¶n xuÊt ngµy cµng thua lç dÉn ®Õn ph¸ s¶n vµ trë thµnh ngêi ®i lµm thuª. Hay nãi mét c¸ch kh¸c ®i lµ c¬ chÕ thÞ trêng cã sù b×nh tuyÓn tù nhiªn nhng c¸i b×nh tuyÓn tù nhiªn ®ã nhiÒu khi ®· ph©n ho¸ x· héi ngµy cµng s©u s¾c thµnh hai cùc: mét cùc lµ ngêi giµu, mét cùc lµ nh÷ng ngêi nghÌo, lµm cho hè ng¨n c¸ch giµu nghÌo ngµy cµng trë lªn s©u h¬n, réng h¬n g©y t©m lý bÊt b×nh trong x· héi, nhÊt lµ trong x· héi XHCN. Hai lµ, thêng xuyªn mÊt æn ®Þnh, l¹m ph¸t vµ thÊt nghiÖp: c¬ chÕ thÞ trêng cã thÓ g©y ra nh÷ng mÊt æn ®Þnh vµ thêng xuyªn ph¸ vì c¸c mÊt c©n ®èi trong nÒn s¶n xuÊt x· héi. HËu 20