BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI H ỌC ĐÀ NẴNG NGUYỄN THỊ NHUNG THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VĂN XUÔI LÊ VĂN THẢO Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Đà Nẵng, năm 2014 Công trình được hoàn thành tại ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG Người hướng dẫn khoa học: TS. BÙI THANH TRUYỀN Phản biện 1: TS. LÊ THỊ HƢỜNG Phản biện 2: TS. CAO THỊ XUÂN PHƢỢNG Luận văn được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận vă n tốt nghiệp thạc sỹ Khoa học Xã hội và Nhân văn họp tại Đại học Đà Nẵng vào ngày 8 tháng 6 năm 2014 Có thể tìm luận văn tại: - Trung tâm Thông tin - Học liệu, Đại học Đà Nẵng - Thư viện trường Đại học Sư phạm, Đại hoc Đà Nẵng 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Lê Văn Thảo tên thật là Dương Ngọc Huy. Ông si nh ngày 01/10/1939 tại Long An, lớn lên ở An Giang và học Đại h ọc Khoa học Tự nhiên tại Sài Gòn. Năm 2012, Lê Văn Thảo là nhà văn Nam Bộ thứ ba (sau Nguyễn Quang Sáng và Anh Đức) vinh dự đ ược nhận giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật. 1.2. Thế giới nghệ thuật là một khái niệm chỉ tính chỉnh thể trong sáng tác và kết quả hoạt động nghệ thuật của nhà vă n. Khám phá thế giới nghệ thuật của một tác giả cho thấy cái nhìn bao quát, toàn diện về quá trình sáng tạo, quan niệm nghệ thuật và n hững đặc sắc trong thi pháp của người nghệ sĩ. Tiếp cận văn xuôi Lê Văn Thảo từ góc độ một chỉnh thể nghệ thuật với những quy luật vận động nội tại sẽ giúp người nghiên cứu tìm hiểu cấu trúc lôgic bên tron g, sự kết hợp hài hoà, biện chứng giữa nội dung và hình thức, góp phần tạo nên nét độc đáo trong sáng tác của nhà văn này. 1.3. Cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu nào về văn xuôi của nhà văn Nam Bộ này một cách toàn diện, có hệ thố ng. Xuất phát từ những lí do trên và từ lòng say mê , yêu thích những sáng tác của Lê Văn Thảo, với mong muốn góp phầ n khẳng định vị trí cây bút văn xuôi này cũng như giúp người đọc có cái nhìn bao quát và toàn diện những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của một nhà văn mang đậm sắc màu Nam Bộ, người viết chọn đ ề tài Thế giới nghệ thuật văn xuôi Lê Văn Thảo. 2. Lịch sử nghiên cứu 2.1. Những bài viết về cuộc đời và văn nghiệp Lê Văn Thảo “Lê Văn Thảo là nhà văn của xứ sở Nam Bộ”. Ông đ ã dành cả cuộc đời để viết về miền Nam, về vùng đất chứa chan tình người. 2 Hơn 40 năm cầm bút, nhà văn đã cho ra đời 18 đầu sách. Trong bài Nhà văn Lê Văn Thảo, hành trình sáng tạo bền bỉ, Phan Hoàng đã không quá lời khi nhận định: “Là cây bút luôn tỏ ra sung sức, đều tay, ở thời điểm nào, thời chiến lẫn thời bình, Lê Văn Thảo cũng cho ra đời những tác phẩm mới”. Lê Văn Thảo được độc giả biết đến nhiều nhất khoảng hơn hai mươi năm trở lại đây. Có lẽ, đó cũng chính là lúc nhà văn có những trải nghiệm nhất định của cuộc đời, được chuẩn bị kỹ lư ỡng, thâm trầm và tinh tế khiến cho mỗi truyện ngắn của ông đều trùn g khít với những điều nó chuyên chở. 2.2. Những nhận định về thế giới nghệ thuật văn xuôi Lê Văn Thảo Nhà văn Lê Văn Thảo không có sở trường tạo ra sự bất ngờ hay sửng sốt trên mỗi trang viết. Tài của ông là ở cách tho ng thả, từ tốn kể những câu chuyện như không có đầu cuối. Lý Lan với bài Những người có duyên với Lê Văn T hảo trên Báo Văn nghệ số 128 đã nhận ra: “Những nhân vật mà Lê Văn Thảo am hiểu và chắc tay nhất khi viết về họ là những ngư ời lính thời chiến tranh, như anh, và những người nông dân…”. Huỳnh Như Phương với bài viết: Truyện ngắn Lê Vă n Thảo: cái lạ, cái nhạt và cái thật đã có những nhận xét thật tinh t ế về ngòi bút Nam Bộ này. “Lê Văn Thảo không thuộc loại nghệ sĩ b ay bướm với những nét vẽ xuất thần. Một thế mạnh của ông là sự chạ m khắc tỉ mỉ, tinh vi những tính cách giống như những hình tượng đắp nổi trên những bức phù điêu bằng kim loại”. Bài viết Lê Văn Thảo: Nhà văn của xứ sở Nam Bộ đăng trên Báo Văn nghệ, số 207, (21/06/2012), Lê Tiến Dũng đã khẳ ng định: “Những người Nam Bộ hiện lên trong tác phẩm của ô ng làm đủ 3 ngành nghề, từ người chân lấm tay bùn với ruộng đồng đế n những người tiểu thương buôn bán nhỏ…”. Nhưng ở c á c n h â n v ậ t đều có tấm lòng đáng t r ân trọng. “Họ đã sống và làm việ c bằng tấm lòng trung thực và lương thiện đến mức đáng yêu”. Những bài viết, công trình nêu trên đều có những nhận xét, đánh giá chân thực, đúng đắn về văn xuôi Lê Văn Thảo, mở ra những gợi ý hết sức quý báu cho những người tiếp tục nghiên cứ u về nhà văn này. Chọn hướng tiếp cận bao quát và có hệ thống nhữ ng giá trị văn xuôi của tác giả Cơn giông để có thể đánh giá đúng vă n lực của nhà văn cũng như khẳng định tên tuổi, vị trí của Lê Văn T hảo trong nền văn học nước nhà chính là chủ trương và mục đích của chúng tôi khi tiến hành đề tài này. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung khảo sát, đánh giá một số phương diệ n cơ bản nhất của thế giới nghệ thuật trong văn xuôi Lê Văn Thảo n hư: Kiểu nhân vật trung tâm và không gian nghệ thuật; cốt truyện và ngôn từ trong truyện ngắn và tiểu thuyết Lê Văn Thảo. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Nghiên cứu thế giới nghệ thuật của Lê Văn Thảo thể hiện tập trung trong: Tuyển tập Lê Văn Thảo, Nxb Văn học, 2006. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp phân tích, tổng hợp 4.2. Phương pháp so sánh, đối chiếu 4.3. Phương pháp thống kê, phân loại 4.4. Phương pháp chọn mẫu 5. Đóng góp của luận văn 4 Tiếp cận sáng tác Lê Văn Thảo, luận văn đã đưa ra một cái nhìn bao quát, có hệ thống về hành trình sáng tạo và những đặc điểm trong truyện ngắn và tiểu thuyết của nhà văn này. Đây cũng là cơ sở để giúp chúng tôi có thể đánh giá sự nghiệp văn học và đón g góp của ông cho Văn học Việt Nam hiện đại một cách khách quan, công tâm nhất. Với độc giả, luận văn cũng sẽ là tài liệu bổ ích để hiể u thêm về tác giả Cơn giông, về mảnh đất và con người Nam Bộ. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Hành trình sáng tạo và quan niệm nghệ t huật của Lê Văn Thảo. Chương 2: Nhân vật và không gian nghệ thuật trong văn xuôi Lê Văn Thảo. Chương 3: Cốt truyện và ngôn từ trong văn xuôi Lê Văn Thảo. CHƢƠNG 1 HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA LÊ VĂN THẢ O 1.1. HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA LÊ VĂN THẢO 1.1.1. Từ nhà văn chuyên viết về “những cảnh đời nhà binh”… Nhà văn của xứ sở Nam Bộ, Người không chịu già, Người kể chuyện xuyên thời gian… là những cách nói thể hiện tình cảm yêu quý và trân trọng của độc giả dành tặng cho nhà văn Lê V ăn Thảo. Ông là một trong những gương mặt điển hình của thế hệ sinh viên Sài Gòn lên rừng tham gia kháng chiến. 5 Chính những ngày đói khổ, thiếu thốn đã tạo cơ duyê n để nhà văn có nguồn chất liệu vô biên mà mãi sau này vẫn còn là cảm hứng chủ đạo trong nhiều sáng tác của ông. Hầu hết các truyện ngắn đều viết về cuộc sống của những chiến sĩ và đồng bào Na m Bộ trong chiến tranh chống Mĩ. Không chỉ trực tiếp phản ánh hiện thực tàn khốc của chiến tranh, tác giả còn hướng ngòi bút vào việc ca ngợi những c on người hậu phương giàu niềm tin và nghị lực. Họ đã cống hiến hết mình để chung tay xây dựng cuộc sống mới, góp phần chi vi ện cho tiền tuyến. Viết về những cảnh đời nhà binh, văn Lê Văn Thảo ti nh khôi, sáng sủa và chất chứa tâm tình bởi con người, tình đời dù trải qua chiến tranh vẫn không hề bị chai sạn. Điều ấy được thể hiệ n rõ nhất trong hai tiểu thuyết Con đường xuyên rừng (1995), Một ngà y và một đời (1997). Đã từng lăn lộn trong những năm tháng khói lửa chi ến tranh khốc liệt nhất, nên với Với Lê Văn Thảo, viết về chiến tran h là trách nhiệm và sự nghiệp. Mỗi tác phẩm đều ít nhiều vang lê n điều nhà văn luôn trăn trở, ray rứt. Đừng cắt đứt nhịp cầu liên lạc giữa cuộc sống hôm nay với những hy sinh gian khổ hôm qua. Tiếng nói tích cực, đầy tinh thần trách nhiệm và tính nhân văn ấy bắt ngu ồn từ sự thấu cảm những nỗi đau, sự mất mát, hy sinh của đồng chí, đồng đội trong những năm tháng chiến tranh gian khổ của nhà văn. 1.1.2. … Đến nhà văn của “những cảnh đời tƣ” Nếu theo dõi con đường văn chương của Lê Văn Thả o, người đọc sẽ dễ dàng nhận thấy ông có sự đổi thay trong ý thức sáng tạo bắt đầu từ truyện ngắn Làng lở 1 1 . Những tác phẩm viết trong thời bình, khi đã có độ lùi thời gian, là những sáng tác th ành công 6 nhất của nhà văn. Ông viết về những mảnh đời bất hạnh, về những mệnh kiếp long đong. Ông huy động mọi cảm quan để thao thiết dõi theo những số phận lặng lẽ. Với niềm tin mãnh liệt vào vẻ đẹp ở bản chất lương t hiện của con người, các sáng tác của Lê Văn Thảo đã chinh phục đượ c một bộ phận độc giả nhất định trong nhiều năm qua. Lê Văn Thảo sinh ra và lớn lên nhiều năm ở thành ph ố, nhưng nhà văn vẫn thấy máu quê mùa như có trong tôi từ nhiều k iếp trước nên luôn gắn bó và yêu thương với chốn sông nước, với n hững con người lem luốc, đói nghèo. Chúng tôi xin mượn nhận xét của Nguyễn Trọng Tín t rong bài viết: Lê Văn Thảo - Người không chịu già để nhận địn h cho hành trình sáng tạo của nhà văn: “Cái nền học vấn cộng với bề dày trong văn hóa truyền thống gia đình là chỗ dựa quan trọng để ông đi đường dài với văn chương, nó như một nguồn nam châm đủ lực đ ể hút lấy những bụi quặng trên đường đời mà chế tác ra những sản p hẩm của riêng ông mỗi ngày một tinh xảo và lấp lánh”. 1.2. Quan niệm nghệ thuật của Lê Văn Thảo 1.2.1. Quan niệm về con ngƣời và cuộc đời Con người trong chiến tranh được Lê Văn Thảo nhìn ở góc độ đời thường bên cạnh vẻ đẹp của sự anh dũng, hào hùng. Hình ảnh những người chiến sĩ, tình đồng đội, đồng chí… trong hồi ức trở đi trở lại trong nhiều tác phẩm với cái nhìn sâu sắc và nhân bản. Ông quan niệm: “Viết về chiến tranh cách mạng là trách nh iệm và sự nghiệp của người cầm bút”. Nhân vật trong mỗi tác phẩm của Lê Văn Thảo là n hững con người dù cơ hàn thua thiệt nhưng vẫn kiên trì giữ cái thiệ n, đề cao cái tâm, ứng xử bằng tấm lòng, có đời sống tâm linh phong phú. 7 Lê Văn Thảo luôn có ý thức tìm tòi, phát hiện và đ nh thức c i thiện trong tâm hồn con người như nhân vật ông Tư Quới, kép Hoàng Dương, Tám Thanh, ông Hai, Bường… Nhà văn muố n thông qua văn học để khuấy động lên một cuộc sống khác mà nhâ n vật của ông, dù cơ cực, thua thiệt nhưng luôn hướng thiện để khỏa đi cái ác đang lấn vào đời sống. Bên cạnh đó, Lê Văn Thảo còn thâm nhập vào cõi tâ m linh bí ẩn để khám phá chiều sâu tâm hồn con người. Điều đó được thể hiện qua nhiều tác phẩm như Một ngày và một đời, Cây Bonsai lùn kiêu hãnh, Con mèo… Nhìn chung, con người trong văn xuôi của Lê Vă n Thảo là hiện thân của vẻ đẹp giản dị. Họ đẹp trong nhân cách, l ối sống và hành động. Các nhân vật ấy không bị đẩy lên đài cao l í tưởng, họ đứng giữa đời thường với những nỗi đau khó lòng xoa dịu, những nỗi niềm khó có thể sẻ chia và số phận của họ khiế n người đọc không khỏi động niềm trắc ẩn. 1.2.2. Quan niệm về văn chƣơng và trách nhiệm nghệ sĩ Quan niệm của Lê Văn Thảo về văn học là một thực tế đã được nghiệm sinh qua hành trình sáng tạo với những tìm tòi , nghiền ngẫm và những tri thức mà ông tiếp nhận được từ phát ngôn cũng như thực tiễn sáng tác của nhiều nhà văn đi trước. Đối với Lê Văn Thảo, văn chương là cả cuộc đời. Tình yêu thương giữa con người với con người là yếu tố nền tảng tr ong quan niệm sáng tác của ông. Cảm hứng chủ đạo trong các tác ph ẩm là sự quan tâm đối với cái thiện, cái đẹp. Nó chi phối nhà văn tr ong toàn bộ quá trình sáng tạo nghệ thuật, từ nội dung đến hì nh thức, từ nhân vật đến giọng điệu, cảm xúc… 8 Theo Lê Văn Thảo, nghề văn là một nghề cao quý, đò i hỏi nhà văn phải bỏ nhiều tâm sức để có được những con chữ chắt l ọc từ tâm can mình. Đó chính là quá trình khai thác những “vỉa quặ ng” cuộc sống đã kết tinh trong bản thân người cầm bút. Ông rất tự h ào vì mỗi tác phẩm ra đời đều được mình “rút ruột viết ra, thật sự từ trong tim óc, coi lao động nghề văn cũng lao tâm khổ tứ như mọi ng hề khác”. Ông chỉ viết những gì mình thực sự am hiểu, tin yêu và viết hết lòng. Chân thật và giản dị là yếu tố đầu tiên trong quan niệm văn chương của Lê Văn Thảo. Bên cạnh tính chân thật, sự tỉnh t áo trong cách nghĩ, cách viết cũng là điều nhà văn lưu tâm. Lê Văn Thảo cho rằng người viết văn xuôi cần phải b ình tĩnh. Bình tĩnh trải nghiệm, bình tĩnh để hiểu và cảm hết những đ iều đang diễn ra, có thể đưa vào tác phẩm những điều mới mẻ, có ý nghĩa, thú vị mà người khác không nhận ra. Lê Văn Thảo là người có ý thức về sứ mệnh của n gười cầm bút. Với ông, văn chương đâu cần tính tới tuổi tác, tuổi đời cũng như tuổi nghề. Điều quan trọng là cứ nỗ lực viết. Tiểu kết Sáng tác trong tâm thức hết mình và tự tin, trên nền tảng của một người có vốn văn hóa, có truyền thống yêu nước và truyền thống cách mạng, các tác phẩm của Lê Văn Thảo đã c hiếm được cảm tình của một bộ phận không nhỏ công chúng văn học Việt. Đây là một yếu tính để “văn ông có dấu ấn riêng, không lẫn v ào người khác”. Kí ức nguyên vẹn về “những cảnh đời nhà binh” đế n những câu chuyện nho nhỏ về đất và người Nam Bộ là vẻ đẹp của biết bao giá trị nhân văn, là suy nghĩ, trăn trở của ông trong cuộc sống. Chúng cứ nhẹ nhàng đến với người đọc thật dung dị, tự nhiê n mà sâu sắc, thấm thía ân tình. 9 CHƢƠNG 2 NHÂN VẬT VÀ KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG VĂN XUÔI LÊ VĂN THẢO 2.1. THẾ GIỚI NHÂN VẬT - CHÂN ẢNH CON NGƢỜI NAM BỘ QUA BƢỚC NGOẶT THỜI ĐẠI 2.1.1. Con ngƣời trong chiến tranh – sự song kết giữa bình thƣờng và cao cả Nhân vật trong những tác phẩm viết về chiến tranh của Lê Văn Thảo đều có phẩm chất của một người anh hùng mặc dù họ được nhà văn tái hiện ở mức độ đậm nhạt khác nhau. Đó là kiểu người anh hùng - con đẻ của đất cày và sông nước. Ở các nhân vật nà y, cái anh hùng hòa lẫn với cái bình dị, sự cao cả hiện ra dưới vẻ th ân thuộc, gần gũi, chất phác, tự nhiên. Một trong những vẻ đẹp của con người trong chiến tra nh ở văn xuôi Lê Văn Thảo đó chính là tình người, tình đồng chí, đ ồng đội, tình yêu… Trong những sáng tác của mình, nhà văn không v iết về đề tài tình yêu. Nhưng thoảng, ở đâu đó, rất tự nhiên, ông cũng lồng vào truyện những tình cảm hết sức nhẹ nhàng, chân thành mà k hông dễ gì bày tỏ. Tác giả nhìn tình yêu thời chiến dưới một góc độ khác, rất ý nhị và có duyên. Đó chính là cái duyên ngầm mà những n gười đọc tinh tế nhìn thấy ở ông. Bên cạnh vẻ đẹp hào hùng, cao cả, sáng ngời nhân c ách Việt Nam, Lê Văn Thảo còn đưa vào rất nhiều chi tiết đời thườ ng, chân thực và có khi trong một khoảnh khắc nào đó, ngay trong một con người, nó đối lập hoàn toàn với ý chí, sự quyết tâm ban đầ u. Nhưng chung quy lại, đó cũng là điều hết sức bình thường vì đây mới thực sự là con người đúng nghĩa. Lí giải như vậy, nên chúng ta hiểu lí do vì sao Vinh (Con đường xuyên rừng) là anh bộ đội dũng c ảm, mưu 10 trí, hy sinh bản thân để cứu cả đoàn người nhưng cũng có lúc dao động, yếu mềm. Lê Văn Thảo đã dám nói thẳng, nói thật vì theo nhà văn những phút giây yếu lòng của người chiến sĩ không phải lúc nào cũng chỉ như biểu hiện của hèn nhát mà còn là dấu hiệu của cái đẹp. Con người trong chiến tranh ở mỗi tác phẩm của Lê Văn Thảo luôn có sự đan cài, song kết giữa bình thường và cao cả, sự vĩ đại được làm hình thành từ những điều bình dị, đời thường. Ch ính cách nhìn này làm cho người lính hiện lên chân thật nhất trong bối cảnh chiến tranh được cố ý làm mờ đi bằng những nét khái quát h óa. 2.1.2. Con ngƣời thời bình – vẻ đẹp của những p hận đời “dƣới đáy” Hầu hết tác phẩm của Lê Văn Thảo đều gắn bó, gầ n gũi với những người bình thường, người nghèo khổ, dân dã, những n gười có thân phận hẩm hiu, bất hạnh. Bằng sự trải nghiệm, bằng tài năng và tâm huyết, nhà văn đã tái hiện lớp người dưới đ y sốn g dậy trong mỗi trang văn. Trong mối liên hệ với tự nhiên, Lê Văn Thảo luôn cho rằng đất là tình yêu sâu nặng nhất của con người. Tập quán, nếp sinh hoạt ở một nước nông nghiệp lâu đời dường như đã ăn sâu trong t iềm thức của người dân. Tư tưởng sở hữu đất cùng với những nét t âm lý rất đặc trưng của người nông dân Nam Bộ được nhà văn phát hi ện trong những chi tiết khá thú vị như cảm giác thèm mùi đất, nỗi k hát khao được che chở, bảo vệ đất... Lê Văn Thảo đánh thức lòng tin yêu cuộc sống khi phát hiện những con người lầm lũi và thanh cao. Một trong những b iểu hiện sáng ngời cho cái thiện ấy chính là hình ảnh người dân thật thà, chất phác, lương thiện. 11 Những mảnh đời bất hạnh, đáng thương đi vào tác p hẩm của Lê Văn Thảo thật dung dị, nhẹ nhàng. Mỗi trang văn, ông đ ều muốn hướng tới vẻ đẹp sâu thẳm nơi tâm hồn của mỗi con người lao động chất phác, giản dị, đầy nghị lực. Đến với văn xuôi của Lê Văn Thảo, người đọc như được