1 2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO Công trình ñược hoàn thành tại ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG LÊ THỊ XUÂN ĐÀO Người hướng dẫn khoa học: TS. Phan Ngọc Thu KHUYNH HƯỚNG NHẬN THỨC LẠI TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN MINH CHÂU SAU 1975 Phản biện 1: PGS.TS Nguyễn Phong Nam Phản biện 2: TS. Đinh Lựu Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Luận văn ñược bảo vệ tại Hội ñồng chấm Luận văn tốt nghiệp Mã số: 60. 22. 34 Thạc sĩ Khoa học Xã hội và Nhân văn, họp tại Đại học Đà Nẵng, ngày 26 tháng 9 năm 2010. TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Có thể tìm luận văn tại: - Trung tâm thông tin – học liệu, Đại học Đà Nẵng - Thư viện trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng Đà Nẵng - Năm 2010 3 4 1. Lí do chọn ñề tài: 2. Lịch sử vấn ñề a. Nhận thức và nhận thức lại là một hoạt ñộng của ñời sống tinh 2.1. Nhìn chung về tình hình nghiên cứu sáng tác của Nguyễn thần con người. Nhờ quá trình nhận thức và nhận thức lại ñó mà con Minh Châu sau 1975. người ngày càng không ngừng hiểu biết về hiện thực khách quan và Điểm lại tình hình nghiên cứu về Nguyễn Minh Châu, chúng tôi cả về chính mình. Quan sát trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật, chỉ có thấy có hàng trăm bài viết – công trình ñược công bố. Trong số ñó, những người nghệ sĩ thực sự tài năng và bản lĩnh mới luôn khẳng có rất nhiều công trình nghiên cứu trực tiếp về tác giả, tác phẩm. Ở ñịnh phong cách và cá tính sáng tạo ñể không lẫn với người khác, mảng truyện ngắn, giới nghiên cứu thường tập trung vào những khía ñồng thời cũng không ngừng “nhận thức lại” ñể ñổi mới tư duy nghệ cạnh như: nghệ thuật xây dựng nhân vật, kết cấu – cốt truyện, ngôn thuật. ngữ và giọng ñiệu... của truyện ngắn Nguyễn Minh Châu. Tập trung b. Nguyễn Minh Châu (1930 - 1989) là một trong số những nhà nhất là những ý kiến sau: văn có vị trí vô cùng quan trọng trong nền văn học Việt Nam hiện - Nguyễn Đăng Mạnh - Trần Hữu Tá: ñưa ra những nhận xét khái ñại nửa sau thế kỉ XX. Ông ñã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ của một quát nhất về hệ thống các nhân vật trong những sáng tác của Nguyễn nhà văn - chiến sĩ với những tiểu thuyết nổi tiếng trong cuộc kháng Minh Châu, phát hiện những nét riêng trong cái nhìn nghệ thuật của chiến chống Mĩ cứu nước. Ông còn là nhà văn có nhiều trăn trở với nhà văn, ñồng thời cũng chỉ ra những hạn chế của nhà văn. khát vọng ñổi mới nền văn học nước nhà từ sau 1975. - Huỳnh Như Phương cho rằng Nguyễn Minh Châu ñã “soi” nhân c. Mặt khác, tác phẩm của Nguyễn Minh Châu ñã nhiều năm vật của mình từ nhiều góc ñộ khác nhau vì thế truyện ông ñã ñạt ñến ñược chọn ñưa vào giảng dạy ở nhà trường phổ thông. Trước ñây là chiều sâu nhất ñịnh về phương diện tự sự lẫn tâm lí. hai tác phẩm Bức tranh (THCS) và Mảnh trăng cuối rừng (THPT), hiện nay là Bến quê (THCS) và Chiếc thuyền ngoài xa (THPT). Vì - Trần Đình Sử nhận ñịnh “Bến quê” là “sự thể nghiệm một hướng vậy, tìm hiểu ñề tài khuynh hướng nhận thức lại trong sáng tác của trần thuật có chiều sâu”. Nhà văn ñã hướng ngòi bút của mình vào Nguyễn Minh Châu sau 1975 không chỉ ñể thấy rõ hơn sự nghiệp của những hiện tượng ñời sống trong chiều sâu triết học và lịch sử. một nhà văn, thấy rõ hơn quy luật vận ñộng và phát triển của văn học sau 1975, mà còn giúp ích thiết thực cho việc dạy và học những tác - Nguyễn Văn Hạnh cho rằng ñổi mới cách viết của Nguyễn Minh phẩm trong nhà trường nói chung và sáng tác của Nguyễn Minh Châu Châu bắt ñầu bằng việc có cách nhìn mới về con người. nói riêng. - Trịnh Thu Tuyết trong Nguyễn Minh Châu với nghệ thuật xây dựng nhân vật truyện ngắn, tạp chí Nhà văn, số 7 - 2000 ñã chỉ ra những thay ñổi căn bản trong nghệ thuật xây dựng nhân vật của 5 6 Nguyễn Minh Châu: ñó là ñộc thoại nội tâm ñược tăng cường sử dụng 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ñể khắc hoạ tâm lí, tính cách nhân vật. 3.1. Đối tượng nghiên cứu: 2.2. Những bài viết, công trình liên quan trực tiếp ñến ñề tài. - Đi sâu tìm hiểu về khuynh hướng nhận thức lại trong sáng tác Trong những công trình liên quan trực tiếp ñến ñề tài, ñáng chú ý Nguyễn Minh Châu sau 1975 trên cả hai phương diện tư tưởng và nhất là cuốn Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu của Tôn nghệ thuật. Phương Lan và cuốn Nguyễn Minh Châu và công cuộc ñổi mới văn 3.2. Phạm vi nghiên cứu: học Việt Nam sau 1975 của Nguyễn Văn Long và Trịnh Thu Tuyết. - Nguyễn Minh Châu toàn tập, tập 3, Nxb Văn học 2001. - Đối chiếu, so sánh với những sáng tác của chính tác giả ở giai - Tôn Phương Lan cho rằng ñể tìm hiểu phong cách nghệ thuật ñoạn trước và sáng tác của những nhà văn cùng thời. của Nguyễn Minh Châu thì phải hiểu ñược quan ñiểm nghệ thuật của 4. Phương pháp nghiên cứu nhà văn, ñồng thời, phải xem xét nhà văn ñã thể hiện quan ñiểm ñó - Phương pháp lịch sử vào việc xây dựng tác phẩm ra sao. Nghĩa là phải xem xét nhà văn ñã - Phương pháp tiếp cận hệ thống xây dựng nhân vật của mình thế nào, miêu tả hiện thực, tạo tình - Phương pháp so sánh ñồng ñại và lịch ñại huống, ngôn ngữ ra sao. Trên suy nghĩ ñó, tác giả ñã làm nổi bật - Phương pháp phân tích – tổng hợp phong cách của Nguyễn Minh Châu ở mảng truyện ngắn. 5. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở ñầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn - Trịnh Thu Tuyết ñã cho rằng Nguyễn Minh Châu ñã “vượt lên ñược triển khai thành 3 chương: những giới hạn của chính mình và của cả nền văn học, ñể tìm con Chương 1: Vài nét về cuộc ñời, sự nghiệp của Nguyễn Minh Châu ñường ñổi mới”. và khuynh hướng nhận thức lại trong văn học Việt Nam sau 1975. - Phạm Vĩnh Cư nhận ñịnh: trong Khách ở quê ra và Phiên chợ Chương 2: Những vấn ñề nổi bật của khuynh hướng nhận thức lại Giát thì nhân vật tiểu thuyết thực sự xuất hiện – ñó là con người nhiều trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu sau 1975. chiều, tính cách vừa mâu thuẫn vừa ñồng nhất. Chương 3: Nghệ thuật biểu hiện khuynh hướng nhận thức lại trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu sau 1975 Tổng hợp, tiếp thu ý kiến của những người ñi trước, chúng tôi sẽ cố gắng ñi sâu tìm hiểu khuynh hướng nhận thức lại trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu sau 1975 ñể qua ñó thấy ñược sự ñóng góp của nhà văn cho công cuộc ñổi mới nền văn học nước nhà khi bước vào thời kì hội nhập với văn học nhân loại. 7 8 Chương 1 1.1.1.3. Quê hương xứ Nghệ. Quê hương xứ Nghệ của Nguyễn Minh Châu là mảnh ñất ở cửa VÀI NÉT VỀ CUỘC ĐỜI, SỰ NGHIỆP CỦA NGUYỄN sông. Đó là mảnh ñất cằn cỗi, hoang sơ. Thiên nhiên nơi ñây khắc MINH CHÂU VÀ KHUYNH HƯỚNG NHẬN THỨC LẠI nghiệt như thử thách sức chịu ñựng của con người với những ñợt gió TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM SAU 1975 Lào cát trắng bỏng rát cùng với bao thiên tai, lũ lụt hằng năm. Nguyễn Minh Châu rất gắn bó với con người và mảnh ñất nơi ñây. 1. 1. Vài nét về cuộc ñời và sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Minh Châu Trong sự nghiệp sáng tác của mình, ông ñã dành phần lớn công 1.1.1. Cuộc ñời. sức và tâm huyết ñể khám phá, thể hiện con người và vùng ñất ñược 1.1.1.1.Gia ñình. mệnh danh là “ñịa linh nhân kiệt” này. Mảnh ñất Nghệ An không chỉ Nguyễn Minh Châu sinh năm 1930 trong một gia ñình nhà nông ñược biết ñến là một vùng “ñịa linh nhân kiệt”, Nghệ An còn là một thuộc duyên hải miền Trung. Hơn ai hết, ông am hiểu ñặc ñiểm, tâm mảnh ñất gắn với bề dày truyền thống lịch sử. Truyền thống ñó ñược lí, suy nghĩ của người nông dân. Sau hình tượng người lính, ông hun ñúc từ trong bao gian khổ nhọc nhằn của nhiều thế hệ ñể làm dành sự quan tâm ñặc biệt cho những số phận con người lam lũ. nên vẻ ñẹp truyền thống của một làng quê Việt Nam. Chính vì có sự gắn bó ñặc biệt với người nông dân quê mình nên 1.1.1.4. Nhà văn – chiến sĩ. khi viết về họ, Nguyễn Minh Châu không chỉ tái hiện hình ảnh người Sinh năm 1930, ñến năm 1950 Nguyễn Minh Châu nhập ngũ như nông dân mà còn sẻ chia cùng họ những ñắng cay, ngọt bùi của bao nhiêu thế hệ thanh niên lớn lên trong cảnh ñất nước bị chia cắt. những kiếp người “bán mặt cho ñất bán lưng cho trời”. Cùng năm ñó, ông ñứng vào hàng ngũ của Đảng, bắt ñầu cuộc ñời 1.1.1.2. Con người. vừa cầm súng vừa cầm bút. Trong cuộc kháng chiến chống Mĩ, nhà Nguyễn Minh Châu là một con người rất ít nói, hay nói ñúng hơn văn – chiến sĩ Nguyễn Minh Châu ñược ñi nhiều nơi, lăn lộn trên không có sở trường về diễn thuyết như ông ñã từng nhận ñịnh về chiến trường, gặp gỡ nhiều chiến sĩ. Chính sự trải nghiệm này ñã mình. Ông rất hay cả thẹn khi phát biểu trước ñám ñông nhưng lại rất giúp nhà văn viết nên những bộ tiểu thuyết ñậm sử thi cũng như chân thật – chân thật với nghề, với bạn, và với chính mình. những truyện ngắn viết về thời hậu chiến của ông. Ẩn sau dáng vẻ rụt rè, ít nói, cả thẹn ñó là một sự thâm sâu trong Ba yếu tố quê hương, gia ñình và sự trải nghiệm của cuộc ñời văn chương và ñặc biệt là cả một bầu nhiệt huyết với con người, mình ñã ảnh hưởng sâu sắc ñến sáng tác của Nguyễn Minh Châu. cuộc ñời. Sự nhút nhát bên ngoài ñó cũng không che giấu ñược sự Cũng chính những yếu tố ñó ñã ñem lại cho nhà văn những nét riêng dũng cảm gần như bẩm sinh trong suy nghĩ của một nhà văn lớn. Ở trong phong cách không dễ gì gặp lại ở bất cứ nhà văn nào. con người ñó lúc nào cũng ñòi hỏi cao về chính mình và nghề nghiệp. 9 10 1.1.2. Sự nghiệp sáng tác. hóa cũng như văn học bị thu hẹp lại. Sau 75, không gian văn hóa Nguyễn Minh Châu ñã ñể lại một di sản văn học phong phú với ñược mở rộng hơn, có ñiều kiện giao lưu tiếp xúc rộng rãi với nhiều nhiều thể loại gồm: tiểu thuyết, truyện ngắn, tiểu thuyết cho thiếu nước trên thế giới. Văn học không thể tiếp tục chảy mãi dòng chảy nhi, tiểu luận phê bình. theo quán tính như trước. Về tiểu thuyết có: “Cửa sông”,“Dấu chân người lính”, “Miền Nghị quyết của Đại hội Đảng lần thứ VI năm 1986 ñã chỉ ra ñổi cháy”, “Lửa từ những ngôi nhà”, “Những người ñi từ trong rừng mới là “nhu cầu bức thiết”, là “vấn ñề có ý nghĩa sống còn” của dân ra”, “Mảnh ñất tình yêu”… tộc. Về chủ quan, các nhà văn tự cảm thấy không thể tiếp tục lối viết Về truyện ngắn có tập “Những vùng trời khác nhau”, “Người như cũ, họ ñã có sự thức nhận lại. Về khách quan, ñổi mới ñang rầm ñàn bà trên chuyến tàu tốc hành”, “Chiếc thuyền ngoài xa”, “Cỏ rộ trên tất cả các lĩnh vực, công chúng yêu văn học ngày càng ñòi hỏi lau”. văn chương không thể ñứng ngoài rìa cuộc sống mà phải mang hơi Tác phẩm dành cho thiếu nhi như: “Từ giã tuổi thơ”, “Những thở của cuộc sống ñời thường. ngày lưu lạc”, “Đảo ñá kì lạ”. 1.2.2. Những biểu hiện của khuynh hướng nhận thức lại trong Nói ñến sự nghiệp văn học của Nguyễn Minh Châu không thể văn học sau 1975. không nói ñến nhiều bài tiểu luận – phê bình, chân dung văn học… 1.2.2.1. Nhận thức lại hiện thực. tất cả ñược tập hợp và in lại trong “Trang giấy trước ñèn”. Cuốn Một trong những biểu hiện của khuynh hướng nhận thức lại là sách ñã cho thấy ý thức rất rõ về trách nhiệm của nhà văn trước nhân nhận thức lại hiện thực ñã qua ñể phát hiện thêm những chiều sâu, dân, ñất nước, trước cuộc sống. những phát hiện mới mà trước ñây chưa ñược nói ñến hoặc chưa có 1.2. Nhìn chung về khuynh hướng nhận thức lại trong văn học dịp nói ñến. Việt Nam sau 1975. Nhận thức lại hiện thực xuất hiện khá sớm trong thơ ca. Thơ ca 1.2.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội và văn học nghệ thuật sau sau 1975 thay vì hát “giọng cao” như trước thì bây giờ chuyển sang năm 1975. “giọng trầm”. Nhà thơ ñã nhìn cuộc sống bằng chính ñôi mắt mình, Sau 1975, ñất nước thu về một mối, cuộc sống con người cũng nói lên tiếng nói của chính mình, ñiều ñó ñã tạo ra nhiều nhà thơ có mở ra theo một hướng khác. Từ cuộc sống không bình thường trong bản sắc riêng. chiến tranh con người trở lại với cuộc sống ñời thường, trở về với Trong văn xuôi, hiện thực bây giờ không chỉ còn là hiện thực về cơm áo gạo tiền, với những lo toan thường nhật, với những mối quan cuộc ñấu tranh của dân tộc các nhà văn ñã tập trung thể hiện những hệ phức tạp, ña ñoan của cuộc ñời. bức tranh hiện thực với nhiều mảng sáng - tối, ñặc biệt là những Văn học trước ñây do hoàn cảnh chiến tranh chi phối, nhà văn mảng tối, mà trước ñây thường bị che lấp. Hiện thực ñó bây giờ hiện phải mài dũa ngòi bút của mình ñể nhiệt tình ngợi ca, không gian văn lên càng xót xa và nhức nhối hơn. 11 12 1.2.2.2. Nhận thức lại quan niệm nghệ thuật về con người. thức lại mối quan hệ này không có nghĩa là tách rời chúng một cách Con người trong văn xuôi kháng chiến là con người sáng tạo ra ñộc lập mà từ nhận thức mới này, nhà văn sẽ không còn cho ra ñời lịch sử, là lực lượng chủ yếu của cuộc cách mạng, là chủ nhân của những tác phẩm mang tính minh họa nữa. ñất nước. Sau 1975, quan niệm nghệ thuật về con người cũng ñược 1.2.2.4. Nhận thức lại về giọng ñiệu, ngôn ngữ. nhìn nhận lại. Hình tượng con người bây giờ âu lo và trách nhiệm Giọng ñiệu chủ yếu của văn học 45-75 là giọng ngợi ca, trang hơn với chính mình và với cuộc sống. Con người ñó trầm tư hơn, nghiêm. Đi kèm theo ñó là tính ñộc thoại, nhà văn là người truyền triết lí hơn về những nghĩa lí của cuộc ñời. phán chân lí, là người duy nhất “biết tuốt”. Văn học bước vào thời kì Con người trong văn xuôi thời chống Mĩ ñược chú ý khắc họa ở ñổi mới thì văn học chủ yếu mang giọng trầm tĩnh của những suy tư ñời sống tình cảm, vẻ ñẹp tâm hồn. Nhiều tác phẩm khai thác cái tư khắc khoải, ñôi khi cũng nổi lên giọng phê phán khá gay gắt nhưng thế bình tĩnh tự tin, sự thanh thản của lòng người ngay cả giữa chiến rồi cũng lắng xuống ñể hòa vào các giọng khác. trường ác liệt. Con người trong văn học bây giờ là những cá nhân với Cũng như thơ ca, trong văn xuôi chặng ñường này cũng khát ñầy rẫy những phức tạp và bí ẩn. vọng ñi tìm một thứ ngôn ngữ gần gũi, ñời thường hơn. Nhà văn bắt 1.2.2.3. Nhận thức lại về quan hệ giữa hiện thực và văn học, ñầu trở về với ngôn ngữ ñời sống. Nhà văn không còn là người giữa văn học và chính trị. truyền phán chân lí và cũng không là người biết ñược tất cả. Tư cách Hiện thực trong văn học trước 75 là hiện thực ñược khúc xạ qua của bạn ñọc và nhà văn ngang nhau, cùng ñi vào lí giải hiện tượng và lăng kính của nhà văn với ñịnh hướng và dụng ý nhất ñịnh. Mối quan người ñọc có quyền phán xét ñúng sai theo quan niệm của riêng hệ giữa hiện thực và văn học như trên tỏ rõ ưu thế trong thời chiến, mình. nhưng nó tỏ ra không còn phù hợp khi ñất nước trở lại hòa bình. Khi Như vậy, sau chiến tranh, tình hình khủng hoảng trầm trọng của hòa bình trở lại, các nhà văn không còn dừng lại ở chỗ phản ánh hiện nền kinh tế cũng như ngoại giao, chính trị, văn hóa, ñất nước bắt thực mà còn nghiền ngẫm về hiện thực ñó. buộc phải bước vào công cuộc cải tổ trên mọi lĩnh vực. Chính công Quan hệ giữa văn học và chính trị cũng ñược nhận thức lại ở cuộc cải tổ ñó ñã tạo cảm hứng nhận thức lại trong văn học trên tất giai ñoạn này. Ở một khía cạnh nào ñó, có thể hiểu rằng chức năng cả các mặt. Nổi bật cho khuynh hướng ñó là những sáng tác của của chính trị thì làm cho con người ta yên lòng, còn chức năng của Nguyễn Minh Châu sau 1975 văn chương thì làm con người ta xao xuyến, rung ñộng. Trước ñây, do hoàn cảnh chiến tranh chi phối nên ñã coi văn học như vũ khí của chính trị và nhiệm vụ chính của văn học là phục vụ chính trị. Từ sau ñại hội VI, mối quan hệ này ñược nhìn nhận lại. Văn học bây giờ không nói “một chiều” theo chính trị mà có sự ñộc lập riêng. Nhận 13 14 Chương 2 2.1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trong sáng tác Nguyễn Minh Châu sau 1975. NHỮNG VẤN ĐỀ NỔI BẬT CỦA KHUYNH HƯỚNG 2.1.2.1. Từ con người cộng ñồng, con người sử thi ñến con người NHẬN THỨC LẠI TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN cá nhân, cá thể, con người tự ý thức, con người biết sám hối. MINH CHÂU SAU 1975. Nếu con người trước ñây là con người hiện lên với hành ñộng, với tính cách thì nay con người ñược ñặt trong sự rối bời nội tâm. 2.1.Nhận thức lại quan niệm nghệ thuật về con người. Con người trong sáng tác của nhà văn giai ñoạn này là những con 2.1.1. Quan niệm nghệ thuật về con người trong sáng tác người tự quan sát, tự dày vò, tự phán xét. Sự sám hối này không phải Nguyễn Minh Châu trước 1975 - hành trình “ñi tìm hạt ngọc ẩn do những chuẩn mực ñạo ñức bên ngoài mà phần lớn là do sự ñánh giấu trong tâm hồn con người”. thức của tòa án lương tâm. Vấn ñề nổi bật trong những tác phẩm của Nguyễn Minh Châu Đề cập ñến sự thức tỉnh ý thức cá nhân, sự sám hối trong mỗi giai ñoạn này là số phận của dân tộc, của cộng ñồng. Cùng với ñó, con người không phải chỉ ñến Nguyễn Minh Châu mới nói ñến. Do hoàn người thời ñại này là những con người “sẵn sàng ñổi mọi thứ khả cảnh chiến tranh nên văn học phải “tạm quên” những ñòi hỏi của một năng khác của riêng mình ñể lấy một thứ khả năng quân sự” (Lữ - cái “tôi” chân chính - ñó là quyền ñược thừa nhận, ñược hạnh phúc và Dấu chân người lính). Với nhận thức về con người như vậy nên hầu ñược khao khát hướng thiện. Tự ý thức về bản thân giúp con người như trong các sáng tác của Nguyễn Minh Châu thời ñại này tập trung hiểu mình hơn và từ ñó làm chủ ñược bản thân mình. xây dựng những con người lí tưởng, những nhân cách sáng ngời, 2.1.2.2. Con người trở thành ñối tượng quan sát, khám phá ñược những anh hùng mang tầm vóc lịch sử. thể hiện như những nhân cách cá nhân ñích thực và ñược nhìn trong Ý thức ñược sự mờ nhạt trong bối cảnh chung ñó, một mặt tính toàn vẹn tổng thể, ña chiều. Nguyễn Minh Châu tập trung ca ngợi những con người anh hùng trong Con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội, xã hội ñược tạo một thời ñại anh hùng như là một xu hướng chung; một mặt, nhà văn nên bởi những con người riêng biệt với những số phận và cá tính ñã manh nha thấy ñược nét riêng của mỗi con người trên cái nền riêng biệt. Chính vì vậy, con người không chỉ hiện lên với tư cách là chung. Nguyễn Minh Châu ñã ý thức ñi vào khai thác chiều sâu tâm một công dân mà còn xuất hiện với nhiều “gương mặt” trong quan hệ hồn con người. Điều này tuy còn mờ nhạt trong những sáng tác ở với gia ñình, bạn bè và với chính mình. Tâm hồn con người là một chặng ñường ñầu nhưng sẽ là tiền ñề cho việc thay ñổi quan niệm thế giới thu nhỏ với những vui mừng, giận hờn, ñau thương, mất nghệ thuật về con người trong những tác phẩm ở chặng ñường sau. mát. Nguyễn Minh Châu ñã ñi vào thế giới phức tạp ñó ñể khám phá bản chất con người, ñể hiểu và cảm thông. 15 16 Mở rộng bình diện khám phá về con người cũng là cách thừa mát về thể xác mà ñi sâu vào khám phá ñời sống nội tâm con người nhận những giá trị khác nhau của con người, từ ñó sẽ ñánh giá con sau chiến tranh ở từng khoảnh khắc khác nhau. người bằng những chuẩn mực nhân bản hơn. Trong giờ phút phải lựa chọn giữa sự sống và cái chết, ta 2.1.2.3. Từ quan niệm con người lí tưởng ñến con người là con mới phân biệt ñược ñâu là anh hùng, ñâu là kẻ phản bội. Rõ ràng, người với tất cả mặt tốt ñẹp và cả mặt nhược ñiểm của nó. trong chiến tranh không chỉ có người anh hùng mà còn mà còn cả Trong văn học thời chiến trước ñây, người lính thường ñược lí tiểu nhân, không chỉ có người trung thành mà còn có kẻ phản bội. tưởng hóa, ñược ñặt trong vầng hào quang. Nhưng sau chiến tranh, Khói lửa của chiến tranh cuốn theo hàng vạn con người vô tội họ cũng ñược nhìn nhận lại. Nguyễn Minh Châu ñã cho thấy không ít trong ñó những người lính trở thành nạn nhân ñầu tiên. Chiến tranh những người lính cũng bị thoái hóa trầm trọng về bản chất. có trăm nghìn hiểm nguy và người lính có trăm nghìn kiểu hi sinh Nếu trong chiến tranh họ là những con người chiến ñấu hết khác nhau. mình cho cộng ñồng thì khi trở về ñời thường họ thành lạ lẫm, lóng Văn học thời chiến thường trực diện mô tả thân phận của những ngóng và cảm giác bị thừa thãi, bị cô ñơn, thậm chí là bất hạnh. người lính trên chiến trường mà ít ñể ý tới cuộc ñời và số phận của Cũng có những con người không xấu, không ác nhưng có lối sống chị em phụ nữ ở chiến tuyến hoặc hậu phương. Chiến tranh ñi qua ñã hời hợt, nông cạn, họ không có quá trình suy ngẫm hay thức nhận về ñể lại cho họ những nỗi ñau tinh thần và thể xác mà không gì có thể bản thân và cuộc ñời. Vấn ñề ñó không quá quan trọng nếu nó không bù ñắp nổi. thành thói tục phổ biến của ñời thường và thậm chí có lúc cũng là 2.2.2. Nhận thức và cảnh báo về những mặt thoái hoá, biến nguyên nhân ñẩy con người ta vào cái chết (Đứa ăn cắp). chất của ñời sống và con người thời hậu chiến. Nói về cái xấu, cái ác, cái chưa hoàn thiện không phải là bi quan Hiện thực cuộc sống sau chiến tranh không chỉ ñóng khung trong mà là ñể nó ñẹp, hoàn thiện hơn. Bằng một cái nhìn “thấu suốt”, những vấn ñề chính trị xã hội mà mở rộng ra với nhiều mối quan hệ Nguyễn Minh Châu ñã cho thấy cái xấu, cái ác ñôi khi rất khó nhận “ña sự, ña ñoan” khác ñã ñem ñến cho văn học một bộ mặt mới mẻ dạng. Bằng trách nhiệm của một người cầm bút, ông mong muốn con và chân thật. Nhà văn có ñiều kiện xoáy sâu vào những số phận cá người hãy sống có trách nhiệm trong gia ñình và cộng ñồng xã hội của nhân với bao bộn bề ngổn ngang, dành sự quan tâm nhiều hơn ñến mình. Sống thờ ơ, vô cảm cũng là một biểu hiện của sự ñộc ác. những riêng tư của con người. 2.2. Nhận thức lại về hiện thực và cách tiếp cận hiện thực. Quang trong Cơn giông tiêu biểu cho kiểu con người thoái hóa, 2.2.1. Nhận thức về hiện thực cuộc chiến tranh ñã qua với cả biến chất vì danh lợi, lãng quên quá khứ. Toàn - Đĩnh trong Mùa trái hai mặt: hào hùng và ñau thương, chiến thắng và mất mát. cóc ở miền Nam là những con “quỷ già ñời, quỷ mới tập sự”. Trong Ở những tác phẩm sau này, tác giả vẫn tiếp tục thể hiện cái ñó, Thái tiêu biểu cho những biến thái, xấu xa mà thế hệ cha anh mắc hào hùng một thời của dân tộc tuy nhiên không ñi sâu vào những mất phải. Là một kẻ ñớn hèn, Thái tiêu biểu cho những thành phần quan 17 18 lại ăn bẩn, phẩm chất bị mai một theo những lợi ích tầm thường. ñọc bây giờ quan tâm hơn ñến những vấn ñề mà trước kia văn học cố Chúng là những hiện thực ñen tối trong hàng ngũ cách mạng mà nhà tình “né tránh”. Nhiệm vụ của văn học bây giờ là lấp những khoảng văn mạnh dạn phanh phui. trống của văn học thời chiến ñể lại. Hơn nữa, cuộc sống hiện ñại với những hỗn tạp, ñầy rẫy oan Không chỉ cảnh báo về những thoái hóa, biến chất của những khiên, cái xấu lẫn với cái tốt. Trong hoàn cảnh ñó, văn chương phải người lính sau chiến tranh, Nguyễn Minh Châu cũng ñã lên tiếng báo tham gia vào trợ lực cho cuộc chiến giữa thiện và ác, phải cảnh tỉnh thức về những tệ nạn, lạc hậu của ñất nước thời hậu chiến như tệ bạo nhân loại trước những thói tật của mình. lực gia ñình, nạn ñói nghèo. 2.3.2. Nhận thức về trách nhiệm của nhà văn. Bằng dự cảm của một nhà văn có tầm nhìn xa, Nguyễn Minh Chính tình yêu cuộc sống và con người ñã giúp nhà văn cảm Châu ñã ñưa ra những cảnh báo, những ñiều bất ổn trong quá trình thông sâu sắc với những nỗi khổ ñau của người ñời, giúp họ vượt ñô thị hóa của xã hội hiện ñại. Sống mãi với cây xanh là bức thông qua những khủng hoảng tinh thần và ñứng vững trước cuộc sống. ñiệp ñề cập ñến vấn ñề môi trường bức thiết của toàn nhân loại. Tác phẩm của ông sau 1975 ñã thể hiện rõ “mối quan hoài sâu sắc” 2.2.3. Từ cách tiếp cận hiện thực theo chiều lí tưởng ñến cách này. tiếp cận hiện thực như sự thật vốn có. Nguyễn Minh Châu luôn ý thức cao ñộ về bản lĩnh và trách Sau 75, văn học từ “phản ánh hiện thực” chuyển thành “nghiền nhiệm của nhà văn. Cùng với việc phê phán mạnh mẽ thứ văn nghệ ngẫm hiện thực”. Nếu như trước ñây vì hoàn cảnh, nhà văn chỉ kịp minh họa, ông chỉ ra hạn chế của việc nhà văn “chỉ ñược giao phó thời phản ánh ñược một vài khía cạnh của hiện thực thì giờ ñây, bằng nhiệm vụ truyền ñạt chủ trương chính sách bằng hình tượng sinh sự chiêm nghiệm sâu sắc, nhà văn ñã có thể dựng lại những bức ñộng”. Điều ñó làm “nhà văn ñánh mất cái ñầu và tác phẩm ñánh tranh chân thực và rộng lớn với tất cả sự ña dạng của hiện thực mất tính tư tưởng”. phong phú và phức tạp. Với Nguyễn Minh Châu, tình yêu cuộc sống, nhất là tình yêu Phạm vi hiện thực bây giờ ñược nới rộng một cách tối ña: từ hiện thương con người là ñộng lực thôi thúc người cầm bút. Nhà văn có thực ngổn ngang bộn bề của ñất nước sau chiến tranh ñến hiện thực sứ mệnh thiêng liêng là “nâng giấc” cho những số phận không phức tạp, vô biên bên trong mỗi con người. may.Để xây dựng những con người mới trong thời ñại mới, mỗi nhà 2.3. Nhận thức lại về văn học và trách nhiệm của nhà văn. văn phải dùng ngòi bút của mình ñể phanh phui những thói tật của 2.3.1. Nhận thức lại về văn học. con người, ñể con người ngày một hoàn thiện hơn, ñể xứng ñáng hơn Bước ra khỏi hoàn cảnh chiến tranh, ñối tượng thưởng thức với những thế hệ ñã ngã xuống. văn học giờ ñây cũng khác. Không chỉ có người lính viết về mình và cho mình nữa mà còn có ñông ñảo bạn ñọc ñủ mọi tầng lớp. Người 19 20 CHƯƠNG 3 lại ñúng lúc, biết nén, biết mở, biết “ñào sâu”, biết “khơi” ở những nguồn nào. NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN KHUYNH HƯỚNG NHẬN Tiêu biểu cho những truyện ngắn giàu chất tiểu thuyết này là THỨC LẠI TRONG SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN MINH CHÂU Khách ở quê ra và Phiên chợ Giát. Hình tượng nhân vật lão Khúng SAU 1975. xuất hiện xuyên suốt trong hai tác phẩm như một nhân vật tiểu thuyết ñích thực. 3.1. Về thể loại 3.2. Đổi mới trong ñiểm nhìn trần thuật và xây dựng hình tượng 3.1.1. Từ những tiểu thuyết ñậm chất sử thi và cảm hứng lãng nhân vật. mạn. 3.2.1. Đổi mới trong ñiểm nhìn trần thuật. Trước những năm 1980, sáng tác của Nguyễn Minh Châu hướng 3.2.1.1. Trần thuật từ ngôi thứ ba. ñến bức tranh hiện thực hoành tráng và ông ñã khẳng ñịnh vị trí của Lối trần thuật này ñược nhiều nhà văn sử dụng. Ưu ñiểm của mình với những tiểu thuyết, truyện dài mang ñậm chất sử thi. Những phương thức trần thuật này là ñem ñến cho người ñọc cảm giác như tác phẩm ñồ sộ ñó tập trung ngợi ca sức mạnh của chủ nghĩa anh chính các sự kiện nói lên tất cả và nhà văn không hề nói hộ nhân vật. hùng cách mạng Việt Nam. Bằng việc xây dựng thành công hình Trong kiểu trần thuật này, nhà văn ñã ñưa những biến cố, sự kiện lên tượng người anh hùng cách mạng mang những phẩm chất ñiển hình hàng ñầu và cố gắng xoá ñi ñến mức tối ña sự hiện diện của người kể của thời ñại, mang những phẩm chất cao cả của cộng ñồng, tác giả ñã chuyện. ñem ñến cho mọi người có một cái nhìn ñúng ñắn về cuộc chiến Với cách trần thuật ở ngôi thứ ba ñã làm cho người ñọc sửng sốt tranh vệ quốc vĩ ñại của dân tộc. với cách nhìn hiện thực ña chiều, bình tĩnh ñến sắc lạnh và ñầy tinh 3.1.2. Đến những truyện ngắn ñậm chất tiểu thuyết. thần phân tích. Người ñọc buộc phải ñối diện với một hiện thực Với một dung lượng nhỏ, ñược lược bỏ những chi tiết rườm rà, không tỉa gọt, sửa sang với một ý ñồ giáo huấn ñã ñịnh sẵn mà là yếu tố không gian, thời gian ñược dồn nén một cách tối ña, tâm lí một cuộc ñời hết sức phức tạp ñang diễn ra trước mắt mỗi người. nhân vật cũng ñược cô ñọng lại…truyện ngắn có khả năng ñi sâu 3.2.1.2. Trần thuật từ ngôi thứ nhất. khai thác những bước ngoặt của số phận nhân vật. Kể ở ngôi thứ nhất, nhân vật người kể chuyện xưng tôi kể Từ ñó, hàng loạt truyện vừa và truyện ngắn ñược Nguyễn Minh chuyện về bản thân hay về người khác nhưng không lộ rõ về tác giả. Châu lần lượt công bố, tạo nên một sự kiện có tiếng vang trong ñời Nhân vật người kể chuyện xưng “tôi” giữ vai trò quyết ñịnh ñối với sống văn học những năm 1980. Có ñược ñiều này là vì Nguyễn Minh toàn bộ cấu trúc văn bản. Đó cũng là một cách tăng ñộ tin cậy ở bạn Châu ñã biến cái “ngắn” của hình thức thành cái “dài” của nội dung, ñọc, một lối làm cho tác phẩm thêm hấp dẫn hơn. tư tưởng tác phẩm. Một tác giả truyện ngắn tài năng phải biết dừng