ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Trần Thị Thái MỘT SỐ TÍN HIỆU THẨM MỸ TRONG THƠ TỐ HỮU LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC Hà Nội - 2011 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Trần Thị Thái MỘT SỐ TÍN HIỆU THẨM MỸ TRONG THƠ TỐ HỮU CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC MÃ SỐ : 60.22.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Đức Tồn Hà Nội - Năm 2011 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu MỤC LỤC MỤC LỤC ........................................................................................................................ 1 QUY ƯỚC VIẾT TẮT ................................................................................................... 4 PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 5 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 5 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................. 7 2.1. Tác phẩm của Tố Hữu trước năm 1945 ................................................... 7 2.2.Tác phẩm của Tố Hữu từ năm 1945 đến nay ........................................... 7 3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 10 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................ 10 5. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................... 10 6. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu ................................................... 11 7. Cấu trúc của luận văn ................................................................................... 11 Chương 1: NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ THUYẾT ........................................................... 12 1. 1 Khái niệm về tín hiệu thẩm mĩ .................................................................. 12 1.1.1 Tín hiệu ................................................................................................. 12 1.1.2 Tín hiệu ngôn ngữ ................................................................................ 16 1.3.3 Tín hiệu thẩm mĩ ................................................................................... 19 1.1.4 Mối quan hệ giữa Tín hiệu, Tín hiệu ngôn ngữ và Tín hiệu thẩm mỹ . 22 1. 2 Những đặc tính của tín hiệu thẩm mỹ. ....................................................... 24 1.2.1. Đặc tính cấp độ. .................................................................................. 24 1.2.2 Đặc tính tác động ................................................................................. 25 1.2.3 Đặc tính biểu hiện ................................................................................ 26 1.2.4 Đặc tính biểu cảm (bộc lộ) ................................................................... 28 1 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu 1.2.5 Tính biểu trưng ..................................................................................... 29 1.2.6 Tính truyền thống và cách tân .............................................................. 30 1.2.7 Tính hệ thống ........................................................................................ 31 1.2.8 Tính đẳng cấu ....................................................................................... 33 1.2.9 Tính trừu tượng và tính cụ thể ............................................................. 35 1. 3 Tín hiệu thẩm mỹ và ngôn ngữ văn chương .............................................. 38 1.3.1 Quan hệ giữa tín hiệu thẩm mỹ với ngôn ngữ văn chương .................. 38 1.3.2 Tín hiệu thẩm mỹ văn chương .............................................................. 40 1.4 Tiểu kết ....................................................................................................... 41 Chương 2: TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG "BÁC HỒ" TRONG THƠ TỐ HỮU .................................................. Error! Bookmark not defined. 2.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ ............ 47 Bảng 2.1 Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ ................. 47 2.2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể “Bác” .............................................................. 48 2.3 Các biến thể của THHT "Bác".................................................................... 51 2.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Bác" ....................................................... 51 2.3.2. Biến thể kết hợp của các THTM chỉ Bác............................................. 66 2.3.3. Biến thể quan hệ của các THTM chỉ Bác Hồ ...................................... 78 2.4 Tiểu kết ....................................................................................................... 86 Chương 3: TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG “ANH BỘ ĐỘI” TRONG THƠ TỐ HỮU .............................................................................................. 89 3.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ “Anh bộ đội” ... 92 3. 2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể "Anh bộ đội" .................................................. 93 3. 3 Các biến thể của THHT “Anh bộ đội” ...................................................... 97 3.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Anh bộ đội" ............................................................ 97 2 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu 3.3.2 Biến thể kết hợp của các THTM chỉ “Anh bộ đội”................................... 114 3.3.3 Biến thể quan hệ của các THTM chỉ “Anh bộ đội” ............................................ 122 4. Tiểu kết ........................................................................................................... 130 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 133 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 138 3 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tín hiệu thẩm mỹ là một khái niệm có liên quan đến lý thuyết tín hiệu học nói chung, lý thuyết ngôn ngữ học nói riêng, đặc biệt là những tín hiệu thẩm mỹ có trong các tác phẩm văn chương. Một tín hiệu thẩm mỹ khi đi vào thế giới thơ ca nghệ thuật đã được chuyển hoá thành một tín hiệu nghệ thuật, tín hiệu thẩm mỹ ngôn ngữ hay còn là tín hiệu văn chương. Đứng về phương diện tác giả, tác phẩm, chúng ta đều biết Tố Hữu (1920- 2002) là một trong những nhà thơ lớn của thơ ca Việt Nam hiện đại. Các tác phẩm chính của ông là Từ ấy (1946), Việt Bắc (1954), Gió lộng (1961), Ra trận (1962- 1971), Máu và hoa (1977), Một tiếng đờn (1992), Ta với ta (1999). Trong khuôn khổ một luận văn cao học, chúng tôi chỉ chọn một vấn đề trong số rất nhiều vấn đề của sự nghiệp thơ ca Tố Hữu, đó là tìm hiểu hình tượng nghệ thuật được thể hiện qua các tín hiệu thẩm mỹ "Bác Hồ" và "Anh bộ đội" trong thơ ông. Chúng tôi sẽ tìm hiểu vấn đề trên dưới bình diện ngôn ngữ học. Việc áp dụng thành tựu ngôn ngữ học nói chung, tín hiệu học nói riêng, vào đề tài này hy vọng sẽ đem lại những kết quả thú vị, góp phần làm rõ bức chân dung tinh thần của nhà thơ Tố Hữu. Đồng thời, chúng ta cũng có thêm cơ sở để khẳng định phương pháp đi đến với đặc trưng ngôn ngữ văn học là phải đi từ hệ thống các đơn vị ngôn ngữ có liên quan chặt chẽ với việc nghiên cứu nội dung tín hiệu ngôn ngữ thẩm mĩ trong văn học...Vấn đề tín hiệu thẩm mĩ được nghiên cứu thấu đáo chắc chắn sẽ là tiền đề giúp các nhà nghiên cứu tiếp tục soi chiếu vào các hiện tượng văn học khác. Thêm nữa, Tố Hữu là một tác gia có nhiều tác phẩm được đưa vào giảng dạy trong chương trình phổ thông. Vì vậy đề tài luận văn có ý nghĩa thực tiễn to 5 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu lớn và rất hữu ích đối với việc dạy và học của giáo viên và học sinh trong nhà trường. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tác phẩm của Tố Hữu trước năm 1945 2.2.Tác phẩm của Tố Hữu từ năm 1945 đến nay 3. Mục đích nghiên cứu Luận văn tiến hành tìm hiểu các hình tượng nghệ thuật được thể hiện qua các tín hiệu thẩm mỹ “Bác Hồ” và “Anh bộ đội ” trong thơ Tố Hữu. Nói một cách khái quát, đó là việc nghiên cứu mối quan hệ biện chứng giữa ngôn ngữ- hệ thống với thực tiễn hành chức trong một loại hình văn học cụ thể: thơ ca. Mục đích của luận văn nhằm tìm hiểu về lý thuyết tín hiệu thẩm mỹ và cơ chế hình thành, giải mã tín hiệu thẩm mỹ gắn với cấu trúc tác phẩm, đặc trưng thể loại và phong cách tác giả. Từ đó luận văn áp dụng lý thuyết tín hiệu thẩm mỹ và một số lý thuyết liên ngành khác vào khảo sát những tín hiệu cụ thể làm đại diện nhằm rút ra những vấn đề có tính nguyên lý chung trong việc xử lý các tín hiệu thẩm mỹ trong văn học để phân tích các hình tượng văn học được chúng phản ánh. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là các tín hiệu thẩm mỹ "Bác Hồ" và "Anh bộ đội" trong thơ Tố Hữu. Phạm vi tư liêụ được khảo sát là toàn bộ thơ Tố Hữu. Ngoài ra chúng tôi cũng trích dẫn một số câu thơ của những nhà thơ cách mạng khác cùng thời với ông để làm cứ liệu so sánh. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa lý thuyết về tín hiệu thẩm mỹ để làm cơ sở cho việc nghiên cứu. 6 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu - Phân tích ý nghĩa thẩm mỹ của các THTM "Bác Hồ" và "Anh bộ đội" trong thơ Tố Hữu. 6. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Việc nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận và sự kết hợp các phương pháp sau: - Vận dụng những thành tựu về lý luận của ngôn ngữ học truyền thống và ngôn ngữ học hiện đại, nhất là ngữ dụng học... kết hợp với lý thuyết tín hiệu thẩm mỹ, lý luận văn học, thi pháp học nhằm tiếp cận và luận giải vấn đề được nghiên cứu. - Vận dụng các phương pháp, thủ pháp nghiên cứu ngôn ngữ học đặc thù: Thống kê, phân loại, phân tích diễn ngôn, phân tích ý nghĩa của từ trong ngữ cảnh được sử dụng theo lý thuyết ngữ dụng học. Trên cơ sở đó luận văn đã phân tích các tín hiệu thẩm mỹ "Bác Hồ" và "Anh bộ đội" trong toàn bộ các tập thơ của Tố Hữu. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành ba chương: Chương 1: Những tiền đề lý thuyết Chương 2: Tín hiệu thẩm mỹ biểu đạt hình tượng “Bác Hồ” trong thơ Tố Hữu. Chương 3: Tín hiệu thẩm mỹ biểu đạt hình tượng “Anh bộ đội” trong thơ Tố Hữu 7 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu Chương 1 NHỮNG TIỀN ĐỀ LÝ THUYẾT 1. 1 Khái niệm về tín hiệu thẩm mĩ 1.1.1 Tín hiệu - TH là một yếu tố vật chất kích thích vào giác quan con người, làm cho người ta tri giác, suy diễn và lý giải được, để thông qua đó biết về và biết tới một cái gì khác ngoài sự vật đó. - TH cần thỏa mãn các điều kiện: +TH phải có tính vật chất +TH phải mang nghĩa +TH phải được con người nhận thức trong mối quan hệ hai mặt của nó. 1.1.2 Tín hiệu ngôn ngữ THNN là 1 yếu tố vật chất kích thích vào giác quan của con người, mang bản chất xã hội. Chúng làm cho ta tri giác, suy diễn và lý giải được một nội dung tinh thần. Qua đó để biết tới một cái gì khác ngoài yếu tố vật chất là âm thanh hoặc chữ viết đó, nhằm thực hiện đa chức năng xã hội. -THNN cần thỏa mãn các điều kiện: +THNN phải đủ điều kiện của 1 TH +THNN phải mang tính nhân tạo +THNN phải có âm thanh ngôn ngữ hoặc chữ viết ngôn ngữ +THNN phải có bản chất xã hội +THNN phải có các chức năng xã hội 8 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu 1.3.3 Tín hiệu thẩm mĩ THTM là TH thuộc hệ thống các phương tiện biểu hiện của các ngành nghệ thuật, bao gồm toàn bộ những yếu tố của hiện thực, của tâm trạng (những chi tiết, những sự vật hiện tượng, những cảm xúc thuộc đời sống hiện thực và tâm trạng), những yếu tố của chất liệu (các yếu tố của chất liệu ngôn ngữ với văn chương, các yếu tố của chất liệu màu sắc với hội họa, âm thanh và âm nhạc) được lựa chọn và sáng tác trong tác phẩm nghệ thuật vì mục đích thẩm mỹ. 1.1.4 Mối quan hệ giữa Tín hiệu, Tín hiệu ngôn ngữ và Tín hiệu thẩm mỹ Có thể nói rằng TH, THNN và THTM là ba khái niệm có mối liên hệ khăng khít với nhau, cái này là tiền đề, cơ sở cho sự xuất hiện của cái kia. Khi đi vào thế giới nghệ thuật, các TH thông thường sẽ chuyển hoá thành THTM, mang những đặc thù nghệ thuật. THNN được coi là TH nguyên cấp còn THTM là hệ thống TH thứ cấp, mà hệ thống thứ nhất sẽ được làm cái biểu đạt cho hệ thống TH thứ hai. Trong đó, THNN là chất liệu của văn học, còn THTM là phương tiện của văn học. Khái niệm THTM bản thân đã bao hàm khái niệm TH và THNN. Tuy nhiên, có sự khác biệt nhau ở chỗ nếu TH và THNN là khái niệm quan hệ thì THTM vừa là khái niệm quan hệ vừa là khái niệm tự thân bởi bản thân nó đã mang tính thẩm mỹ và khác THTM ở tính có lý do. Nếu như mối quan hệ giữa hai mặt âm – nghĩa của THNN là hoàn toàn võ đoán, mang tính quy ước thì THTM phải là những quan hệ có thể lý giải được. 9 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu 1. 2 Những đặc tính của tín hiệu thẩm mỹ. + Đặc tính cấp độ +Đặc tính tác động + Đặc tính biểu hiện +Đặc tính biểu cảm +Đặc tính biểu trưng +Tính truyền thống và cách tân +Tính hệ thống +Tính đẳng cấu +Tính trừu tượng và cụ thể . 10 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu Chương 2 TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG "BÁC HỒ" TRONG THƠ TỐ HỮU 2.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ Bảng 2.1 Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ Bác Hồ Số lần xuất hiện Tỉ lệ xuất hiện STT Tín hiệu thẩm mỹ (l ần) (%) 1 Bác 118 53,6 2 Người 46 20,9 3 Hồ Chí Minh 18 8,1 4 Bác Hồ 17 7,7 5 Cụ Hồ 9 4,0 6 Ái Quốc 2 0,9 7 Ông cụ 2 0,9 8 Cụ 1 0,4 9 Cha 2 0,9 10 Người cha 1 0,4 11 Anh 1 0,4 12 Già thu 1 0,4 13 Người thuỷ thủ 1 0,4 14 Người lính già 1 0,4 Tổng 220 100 11 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu Trong số các THTM đó, chúng tôi lựa chọn TH "Bác" là THTM- HT. Bởi vì đây là THTM có tỉ lệ xuất hiện cao hơn hẳn so với các THTM khác và nó còn có khả năng hoạt động và bộc lộ nghĩa vượt trội so với các THTM còn lại. 2.2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể “Bác” - Hình ảnh Bác hiện lên trong thơ Tố Hữu: + Bác là một con người giản dị và gần gũi + Bác giống như những ông tiên, ông bụt trong câu chuyện cổ tích + Bác là một nhà thơ + Bác là một vị tướng lớn 2.3 Các biến thể của THHT "Bác" 2.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Bác" - Biến thể là các tên riêng để gọi Bác: Người, Hồ Chí Minh, Bác Hồ, cụ Hồ, Ái Quốc, - Biến thể là các từ thân tộc dùng để xưng hô khi nói về Bác: ông Cụ, Cụ, Cha, người Cha, Anh, Già Thu, Người thủy thủ, Người lính già. -Biến thể là các THTM có ý nghĩa chỉ nguồn sáng được ví với Bác: cây hải đăng, ngọn cờ, ngọn đuốc, mặt trời, sao Hỏa, sao Kim... 2.3.2. Biến thể kết hợp của các THTM chỉ Bác 2.3.2.1. Các tín hiệu là danh từ / danh ngữ: Chúng tôi chia các loại danh từ/ danh ngữ này làm hai nhóm - Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Nhóm này bao gồm các từ ngữ chỉ bộ phận cơ thể người xuất hiện trong sự kết hợp với các THTM chỉ Bác Hồ: Mái tóc Bác, bàn tay Bác, má Bác, chòm râu Bác, trán Bác, bóng Bác, chân Người...Và những TH là các từ ngữ chỉ những sự vật, hiện tượng liên quan đến cuộc sống sinh hoạt và hoạt động của Người: nhà gác đơn sơ, giường mây chiếu cói, tủ 12 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu nhỏ, áo sờn, máy chữ, đôi dép mòn quai gót, chồng thư xem dở... cho đến vườn rau, lối sỏi quen, rèm cửa, ánh đèn, hàng rào râm bụt, hồ cá... Nhóm danh từ/ danh ngữ mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Dựa vào tư liệu thống kê, chúng tôi thấy trong thơ Tố Hữu có xuất hiện những TH mang ý nghĩa chỉ các hiện tượng thuộc lĩnh vực tinh thần và những TH vốn có nghiã đen chỉ bộ phận thân thể nhưng đã có sự chuyển nghĩa chỉ đời sống tâm hồn con người. 2. 3.2.2 Các tín hiệu là động từ, động ngữ - Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Gồm các TH chỉ các hoạt động trong đời sống bình thường của Bác: về: 7 lần, đi: 6 lần, nhớ, thương nhớ: 5 lần mong: 5 lần, vui: 4 lần, nhìn theo: 3 lần, nghe: 2 lần, ngồi: 2 lần, đứng: 2 lần, kêu, bắt tay, châm lửa hút, đến, , nghĩ, hỏi...và các biến thể chỉ tình cảm, cảm xúc của Bác đau: 2 lần, buồn, lo, sợ... Những tình cảm của chủ thể là nhà thơ, người dân đối với Bác: nhớ: 4 lần; yêu, kính yêu: 2 lần; khóc, biết ơn... - Nhóm mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Khi khắc họa hình tượng Bác, các TH là động từ/ động ngữ trong thơ Tố Hữu đã thể hiện những ý nghĩa thẩm mỹ vô cùng sâu sắc. Các TH ấy vốn biểu hiện những sinh hoạt đời thường của mỗi con người, nhưng trong thơ Tố Hữu, những sinh hoạt đời thường ấy đã được nghệ thuật hóa, gắn với những hoạt động mang ý nghĩa chính trị lớn lao, trong đó Bác Hồ giữ một vai trò quan trọng trong sự nghiệp cách mạng của dân tộc. Đó là các TH chỉ hoạt động: dẫn đường, vạch đường đi, vững tay lái, nuôi chí bền...Thông qua những tín hiệu này Người hiện lên với tư cách là một con 13 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu người tìm đường, mở lối, với một quyết tâm sắt đá đưa dân tộc ta đến con đường tươi sáng. 2.3.3. Biến thể quan hệ của các THTM chỉ Bác Hồ 2.3.3.1. TH chỉ thời gian -Thời gian cụ thể: Xuân 41, ba mươi năm, bốn mươi năm, năm mươi năm, bảy mươi chín tuổi, tuổi tám mươi. - Thời gian mang tính trừu tượng: Mùa vui, ngày vui, đời vui, ngày thống nhất, xuân đến hồi sinh... 2.3.3.2. TH chỉ không gian + Không gian quê nhà + Không gian nơi đất khách quê người + Không gian của ngày đầu kháng chiến 2.3.3.3 TH chỉ người và các tổ chức cách mạng trong và ngoài nước Đó là những BTQH chỉ trang phục và các vật dụng của Bác góp phần biểu hiện vẻ đẹp giản dị mà thanh cao của Người. Bên cạnh đó, còn có nhóm từ cảm thán biểu hiện những trạng thái cảm xúc, tâm lý của nhà thơ, của nhân dân Việt Nam đối với Bác. 14 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu Chương 3 TÍN HIỆU THẨM MỸ BIỂU ĐẠT HÌNH TƯỢNG "ANH BỘ ĐỘI" TRONG THƠ TỐ HỮU 3.1. Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ “Anh bộ đội” Bảng 3. 1: Kết quả thống kê về số lần xuất hiện của các THTM chỉ “Anh bộ đội” Số lần Tỉ lệ Xuất hiện xuất hiện STT Từ (lần) (%) 1 Anh 129 86 2 Anh giải phóng quân 9 6 3 Anh bộ đội 6 4 4 Anh vệ quốc quân 4 2,6 5 Lính cụ Hồ 1 0,66 6 Người lính trường chinh 1 0,66 Tổng 150 100 Trong số các đơn vị từ vựng đó, chúng tôi lựa chọn TH Anh bộ đội là THTM- HT. Mặc dù đây là từ có tỉ lệ xuất hiện không cao nhưng nó có khả năng khái quát và khả năng hoạt động, bộc lộ nghĩa vượt trội hơn so với các từ còn lại. 15 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu 3. 2 Tín hiệu thẩm mỹ hằng thể "Anh bộ đội" - “Anh bộ đội” hiện lên trong thơ Tố Hữu với những phẩm chất: + Quyết tâm chiến đấu giải phóng dân tộc + Tinh thần đoàn kết, gan góc, dũng cảm vượt qua mọi gian khổ hy sinh để hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ. + Lối sống giản dị, lạc quan, yêu đời 3. 3 Các biến thể của THHT “Anh bộ đội” 3.3.1 Biến thể từ vựng của THHT "Anh bộ đội" 3.3.1.1 Biến thể từ vựng về “Anh bộ đội” trong thơ Tố Hữu thời kỳ kháng chiến chống Pháp. 3.3.1.2 Biến thể từ vựng về "Anh bộ đội" trong thơ Tố Hữu thời kỳ chống Mỹ 3.3.1.3 Biến thể từ vựng về "Anh bộ đội" trong thơ Tố Hữu thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ 3.3.2 Biến thể kết hợp của các THTM chỉ “Anh bộ đội” 3.3.2.1 Các TH là danh từ/ danh ngữ - Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Nhóm này bao gồm các TH là các từ ngữ chỉ bộ phận cơ thể người xuất hiện trong sự kết hợp với các THTM chỉ "Anh bộ đội": má anh, lòng anh, chân anh, ngực anh, lưng anh, mắt anh, cánh tay anh, hai bàn tay anh, trái tim anh...Và những TH là các từ ngữ chỉ những sự vật, hiện tượng liên quan đến cuộc sống, sinh hoạt và các hoạt động của “Anh bộ đội”: đôi dép, vành mũ lá, súng trên vai, cái mũ vải mềm, mũ tai bèo, đôi dép cao su,, tiếng reo... - Nhóm mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Dựa vào tư liệu thống kê, chúng tôi thấy trong thơ Tố Hữu có xuất hiện những TH mang ý nghĩa chỉ các hiện tượng thuộc lĩnh vực tinh thần và những TH vốn có nghĩa đen chỉ bộ phận 16 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu cơ thể nhưng đã có sự chuyển nghĩa chỉ đời sống tâm hồn con người. Thực chất đây là mối quan hệ giữa hằng thể và biến thể được biểu hiện ra bằng mối quan hệ giữa chỉnh thể và bộ phận. Đó cũng là kết quả của hướng chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ. 3.3.2.2 Các TH là động từ/ động ngữ - Nhóm mang nghĩa đen tả thực: Gồm các TH chỉ hoạt động trong đời sống bình thường của “Anh bộ đội”: đi: 12 lần, tìm: 3 lần, về: 3 lần, cho: 2 lần, nhìn: 2 lần, đòi: 2 lần, giết: 2 lần, lên, xuống, nhìn, nằm, thở, huýt sáo, xẻ, vào, chờ...: 1 lần và các biến thể chỉ tình cảm, cảm xúc của "Anh bộ đội": nhớ: 2 lần, cười: 2 lần, yêu, sẽ quên, gian khổ: 1 lần... -Nhóm mang nghĩa bóng, nghĩa biểu trưng: Đó là các TH chỉ hoạt động của “Anh bộ đội”: người đi: 2 lần, anh đi: 1 lần, lại đi: 1 lần, chẳng dừng chân: 1 lần...Thông qua các TH này, hình tượng "Anh bộ đội" hiện lên với tư cách là một người ra đi vì lý tưởng cách mạng, những con người sẵn sàng xả thân để đưa đất nước đến bến bờ của tự do độc lập. 3.3.3 Biến thể quan hệ của các THTM chỉ “Anh bộ đội” 3.3.3.1 TH chỉ thời gian Thời gian cụ thể: Xuân 68: 2 lần, kháng chiến 3 ngàn ngày, năm mươi sáu ngày đêm, hai mươi năm, thế kỷ 20, tròn tuổi 20, chín năm kháng chiến Có những TH thời gian chỉ một thời điểm cụ thể gắn với sinh hoạt của Người lính: đêm nay: 2 lần, trưa nay: 3 lần, đêm này, hôm nay, sáng nay, sáng xuân nay, ngày đêm chiến trường, hôm qua, đêm ngày, năm canh, biết bao đêm, một hôm nào đó, buổi đầu, nghìn năm sau, một sáng mùa thu, phút cuối cùng, mấy dặm đường. Nhưng có khi là một thời điểm vĩnh hằng như một lời khẳng định: muôn triệu, muôn vạn lần... 17 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu Cũng có những TH chỉ thời điểm xác thực nhưng lại mang tính chất phiếm chỉ, tượng trưng cho hiện tại và tương lai: ngày mai, lát nữa, một hôm nào đó, nghìn năm sau, năm mới... Một số TH chỉ thời gian có ý nghĩa biểu trưng lớn xuất hiện trong những ngữ cảnh thể hiện những mốc quan trọng trong cuộc kháng chiến của dân tộc: Ngày Huế đổ máu, chín năm kháng chiến, kháng chiến ba ngàn ngày, 56 ngày đêm khoét núi ngủ hầm, mưa dầm cơm vắt... 3.3.3.2 TH chỉ không gian Không gian tiêu biểu trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ +Không gian núi rừng Tây Bắc +Không gian miền Bắc +Không gian miền Nam 3.3.3.3 TH chỉ người 3.3.3.4 Tín hiệu chỉ trang phục và vật dụng của "anh bộ đội" 18 Trần Thị Thái Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu KẾT LUẬN Luận văn được triển khai nghiên cứu các THTM trong văn chương, tức các THVC “Bác Hồ” và “Anh bộ đội”. Đây là hai trong số những TH điển hình trong thơ Tố Hữu. THTM “Bác Hồ” luôn đặt trong mối quan hệ gắn bó với THTM “Anh bộ đội”. Bởi Bác chính là vị tổng chỉ huy tài ba của toàn dân tộc, soi đường và lãnh đạo nhân dân ta kháng chiến và chiến thắng. Luận văn lấy xuất phát điểm là lý thuyết THTM, ngoài ra còn vận dụng các lý thuyết liên ngành: Ngữ nghĩa học, ngữ dụng học, văn hóa ngôn ngữ...vào thực tiễn sáng tác thơ Tố Hữu, đặc biệt tập trung vào các tập thơ Việt Bắc, Gió lộng, Ra trận, Máu và Hoa, Một tiếng đờn... Đồng thời, trong quá trình trình bày các biến thể, chúng tôi đã so sánh với một số các nhà thơ Việt Nam hiện đại cùng viết về “Bác Hồ” và “Anh bộ đội” như Chế Lan Viên, Lê Anh Xuân, Nguyễn Đình Thi, Quang Dũng...nhằm làm rõ nét chung và riêng làm nên phong cách thơ Tố Hữu. Đề tài “Một số tín hiệu thẩm mỹ trong thơ Tố Hữu” chỉ mới là một bước đi khai phá đầu tiên trong khi việc khảo sát, phát hiện, nghiên cứu các THTM, THVC là một công việc vô cùng to lớn. Hy vọng luận văn sẽ góp ích một phần nào vào việc dạy học - học văn trong nhà trường phổ thông hiện nay. 19