ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM BẠCH THỊ THANH MAI PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (1954 - 1975) LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM BẠCH THỊ THANH MAI PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (1954 - 1975) LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8 22 90 13 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Thu Hương THÁI NGUYÊN - 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi với sự hướng dẫn tận tình của TS. Lê Thị Thu Hương. Trong quá trình thực hiện đề tài, tác giả đã tham khảo nhiều nguồn tài liệu khác nhau. Các nguồn tài liệu được xử lý, tổng hợp đưa vào luận văn một cách hợp lý và đúng quy định. Các kết quả, số liệu và kết luận của đề tài được trình bày trong luận văn là khách quan, trung thực và chưa được công bố ở một công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Tác giả xin chịu trách nhiệm hoàn toàn về nội dung của luận văn. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020 Tác giả Bạch Thị Thanh Mai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS.Lê Thị Thu Hương, người đã hướng dẫn chu đáo, nhiệt tình, tận tâm trong suốt quá trình tôi thực hiện đề tài này. Xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo Khoa Lịch sử, Trung tâm thông tin thư viện, Phòng Đào tạo, trường Đại học Sư Phạm, Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình cùng các anh chị em, bạn bè thân thiết đã giúp đỡ tôi, động viên tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành Luận văn này! Thái Nguyên, ngày 15 tháng 6 năm 2020 Tác giả Bạch Thị Thanh Mai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ......................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. v DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................... v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 7 4. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................... 8 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu. ................................... 9 6. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 9 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài....................................................... 10 8. Đóng góp của đề tài ....................................................................................... 10 9. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 10 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT .................................... 11 1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................... 11 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài..................................................... 11 1.1.2. Xuất phát điểm của vấn đề nghiên cứu ................................................... 15 1.1.3. Nội dung và tiêu chí của năng lực vận dụng kiến thức trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông ............................................................................... 21 1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh trong dạy học Lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh ............................................................ 26 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 29 1.2.1. Địa điểm, thời gian, đối tượng khảo sát .................................................. 29 1.2.2. Kế hoạch và nội dung tiến hành điều tra, khảo sát .................................. 29 1.2.3. Kết quả điều tra, khảo sát ........................................................................ 30 Chương 2: CÁC BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (1954 - 1975) LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN YÊN PHONG TỈNH BẮC NINH ............................................................................................ 35 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 THPT ............................................................................................ 35 2.1.1. Vị trí ......................................................................................................... 35 2.1.2. Mục tiêu ................................................................................................... 36 2.1.3. Nội dung cơ bản của Lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) ........................... 38 2.2. Một số yêu cầu khi lựa chọn các biện pháp phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT ở huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh .................................................................... 47 2.2.1. Phải lựa chọn kiến thức cơ bản, trọng tâm .............................................. 47 2.2.2. Phải đảm bảo được mục tiêu dạy học ...................................................... 47 2.2.3. Phải đảm bảo tính vừa sức ....................................................................... 48 2.2.4. Phải phát huy tính tích cực học tập của học sinh. ................................... 48 2.3. Các biện pháp phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh.......................................................................................... 49 2.3.1. Vận dụng kiến thức để hoàn thành các nhiệm vụ học tập trên lớp ......... 49 2.3.2. Vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống ............................... 68 2.3.3. Giáo viên thường xuyên gắn nội dung học tập với thực tế cuộc sống ........ 74 2.4. Thực nghiệm sư phạm ................................................................................ 76 2.4.1. Mục đích của thực nghiệm ...................................................................... 76 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn 2.4.2. Đối tượng và địa bàn của thực nghiệm.................................................... 76 2.4.3. Phương pháp và nội dung thực nghiệm ................................................... 76 2.4.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................ 77 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 84 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT Chữ viết tắt Giải thích DHLS Dạy học lịch sử ĐT Đào tạo GD Giáo dục GV Giáo viên HS Học sinh KTĐG Kiểm tra đánh giá Nxb Nhà xuất bản PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THPT Trung học phổ thông VDKT Vận dụng kiến thức Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Tiêu chí đánh giá hệ thống các năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh............................................................................................ 25 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Biểu đồ biểu diễn thực nghiệm sư phạm ........................................... 79 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trước yêu cầu đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa gắn liền với nền kinh tế trí thức và xu hướng toàn cầu hóa, đòi hỏi phải có những con người lao động toàn diện, có tư duy sáng tạo và năng lực thực hành giỏi. Vì vậy, vấn đề đổi mới PPDH đã và đang được Bộ Giáo dục và Đào tạo đặc biệt quan tâm. Mục đích của sự đổi mới là yêu cầu sản phẩm giáo dục tạo ra phải là những con người có nhân cách, sáng tạo, năng động, tự lập, tự chủ trong việc giải quyết các tình huống thực tế của đời sống. Điều 7 Luật Giáo dục số 43/2019/QH14 cũng đã nêu: “Phương pháp giáo dục phải khoa học, phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học và hợp tác, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” [44; tr.3]. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo xác định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học”; “Tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời” [16; tr.3]. Những quan điểm, định hướng nêu trên tạo tiền đề, cơ sở thuận lợi cho việc đổi mới PPDH nói chung và PPDH bộ môn Lịch sử nói riêng. Việc đổi mới này nên chuyển từ cách dạy học tiếp cận nội dung sang cách dạy học tiếp cận năng lực người học. Đây cũng là xu hướng giáo dục chung của các nước trên thế giới hiện nay. Giáo dục định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực VDKT trong những tình huống thực tiễn nhằm phát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn triển cho HS các năng lực. Ngoài các năng lực chung thì việc dạy học bộ môn Lịch sử cần hướng tới việc hình thành và phát triển cho HS những năng lực chuyên biệt. Những năng lực chuyên biệt này là đặc thù riêng của bộ môn Lịch sử ở bậc THPT. Và một trong những năng lực chuyên biệt đó là năng lực VDKT đã học để giải quyết vấn đề. Năng lực VDKT có một vị trí đặc biệt quan trọng trong hệ thống các năng lực chung. Trong dạy học hiện đại, việc hình thành và phát triển năng lực VDKT của HS đóng một vai trò hết sức quan trọng, đặc biệt là việc VDKT lịch sử đã học để giải quyết những vấn đề thực tiễn đặt ra. HS biết VDKT sẽ đào sâu thêm khâu lĩnh hội kiến thức, làm cho những kiến thức “chết” thu nhận từ sách vở sẽ trở thành những kiến thức “sống”. Đồng thời, nó sẽ chuyển hóa kiến thức lý thuyết từ ngoài thành tiềm năng tri thức của bản thân. VDKT sẽ rèn luyện nhiều thao tác tư duy và khả năng làm bài tập cho HS. Đồng thời, việc phát triển năng lực VDKT cho HS sẽ góp phần đáp ứng yêu cầu của đất nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế và khu vực, đòi hỏi người lao động không chỉ đơn thuần là có kiến thức trên sách vở mà cần phải biết vận dụng linh hoạt những điều đã học vào thực tiễn cuộc sống. Lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954 đến 1975 có vị trí quan trọng trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc. Nổi bật trong giai đoạn này là cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Đế quốc Mĩ đã liên tiếp thực hiện nhiều chiến lược chiến tranh khác nhau. Quân dân ta đã anh dũng đánh bại các chiến lược chiến tranh của Mĩ. Các sự kiện lịch sửcó mối quan hệ chặt chẽ với nhau, có sự kế tiếp, ảnh hưởng, tác động lẫn nhau. Điều này đòi hỏi HS phải tìm ra mối liên hệ giữa chúng. Trong quá trình DHLS, HS tìm hiểu được bản chất của các sự kiện, hiện tượng đó sẽ góp phần phát triển được năng lực VDKT cho HS, nhất là những vấn đề liên quan đến thực tiễn cuộc sống đặt ra hiện nay. Yên Phong là huyện nằm ven sông Cầu, ở phía Tây tỉnh Bắc Ninh. Đây là huyện có nền kinh tế đang phát triển với rất nhiều khu công nghiệp.Huyện có ba Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn trường THPT và một trung tâm giáo dục thường xuyên. Những năm gần đây các trường đã tích cực đổi mới PPDH nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn nhưng việc đổi mới này vẫn còn nhiều hạn chế, hiệu quả chưa cao.Truyền thụ tri thức một chiều vẫn là cách dạy học chủ yếu của nhiều GV. Số GV thường xuyên chủ động, sáng tạo trong việc phối hợp các PPDH nhằm phát huy tính tích cực, tự học và sáng tạo của HS còn chưa nhiều. Dạy học vẫn nặng về cung cấp kiến thức lý thuyết, một chiều, tình trạng đọc - chép là chính. Phần lớn các GV vẫn chưa chú trọng đến việc hình thành và phát triển các năng lực chuyên biệt của bộ môn, đặc biệt là năng lực VDKT trong DHLS. Việc rèn luyện kỹ năng sống, kỹ năng giải quyết các tình huống thực tiễn cho HS thông qua khả năng vận dụng tri thức tổng hợp chưa thực sự được quan tâm... Việc dạy học theo hướng phát triển năng lực của HS còn khá mới mẻ đối với cả đội ngũ GV và HS. Xuất phát từ những lý do trên mà chúng tôi chọn vấn đề: “Phát triển năng lực vận dụng kiến thức trong dạy học Lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh” làm đề tài luận văn cho mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề năng lực nói chung và phát triển năng lực VDKT nói riêng trong DHLS được nhiều nhà nghiên cứu giáo dục, lí luận dạy học ở trong và ngoài nước quan tâm với mức độ khác nhau. 2.1.Tài liệu nước ngoài Trên thế giới đã có nhiều nhà nghiên cứu về lí luận dạy học “lấy học sinh làm trung tâm” để phát huy tính tích cực, năng lực VDKT, sáng tạo của người học. Montaigne (1533-1592) nhà quý tộc Pháp, người chuyên nghiên cứuvề giáo dục đã đưa ra phương pháp giáo dục “học qua hành”. Ông cho rằng: muốn đạt được mục tiêu này, tốt nhất, kiến hiệu nhất là bắt học trò liên tục hành để học, học qua hành. Vậy vấn đề không phải là dạy học một cách giáo điều, thầy nói liên tục, thao thao bất tuyệt. Trái lại, chủ yếu là bắt trò hoạt động, vận dụng khả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn năng xét đoán của mình. Nhà giáo dục Xô Viết - Khalamop trong cuốn “Phát huy tính tích cực học tậpcủa học sinh như thế nào”đã đưa ra được những kết quả tích cực của công trình thực nghiệm nhiều năm về dạy học phát huy tính tích cực của HS. Ông đã nêu được tên quy luật chung của dạy học nêu vấn đề, cách áp dụng phương pháp đó vào các ngành khoa học cụ thể [33]. Cuốn “Chuẩn bị bài học lịch sử như thế nào?” của Đairi cũng đã trình bày một vấn đề quan trọng là: Bài học lịch sử. Tác giả đưa ra nhiều phương thức giải quyết giờ học lịch sử theo hướng mới, trong đó nhấn mạnh đến bài tập nhận thức nhằm phát huy óc suy nghĩ độc lập, sáng tạo và tích cực trong nhận thức của HS [47]. Trong cuốn “Các phương pháp dạy học hiệu quả” của tác giả Robert.J.Marzano-Debra J.Pikering-Jane E.Pollock, gồm 13 chương được đưa ra với mục đích phát huy cao độ khả năng học tập của HS. Trong đó nhân tố quan trọng là GV, GV cần có tầm nhìn trong việc lựa chọn, áp dụng PPDH thích hợp và tác giả đặc biệt coi trọng phương pháp tạo và kiểm định các giả thuyết đề ra những giải pháp khác nhau nhằm giúp HS phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong thực tiễn cuộc sống [55]. Tác giả Robert J.Marzano trong cuốn “Quản lý lớp học hiệu quả”, người dịch Phạm Trần Long đã chỉ ra là GV có vài trò lớn trong quản lý lớp học. Bằng cách GV tổ chức các hoạt động để phát huy tính tích cực tự giác và chủ động giúp HS “tư duy qua từng bước” để rèn kỹ năng xã hội và giải quyết vấn đề trong đó nhấn mạnh học theo nhóm và hợp tác [56]. Cuốn “Những phẩm chất của GV hiệu quả” (năm 2011) của James.H.Stronge, người dịch Lê Văn Canh. Đề cao vai trò của người GV và cần chú trọng HS giỏi và yếu kém. Tác giả nhấn mạnh đến các PPDH, kỹ thuật dạy học để phát triển tư duy cao cấp như kỹ năng giải quyết vấn đề, tư duy phân tích và sáng tạo tạo điều kiện cho HS liên hệ các tình huống thực tiễn [36]. Giselleo.Martin-Kniep với cuốn “Tám đối mới để trở thành giáo viên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn giỏi” (năm 2011) đã khẳng định một trong tám đổi mới để trở thành người GV giỏi là việc sử dụng phương pháp đánh giá gắn với đời sống thực. Đây được coi là một phương thức giúp người học tham gia giải quyết những vấn đề và những thách thức do cuộc sống đặt ra. Đồng thời tác giả cũng đưa ra những tiêu chí của đánh giá gắn với thực tế cuộc sống. Vậy để thực hiện được cách đánh giá này đòi hỏi việc dạy phải theo hướng phát triển năng lực VDKT vào thực tiễn cuộc sống [22]. Tác giả Thomas Amstrong trong cuốn “Đa trí tuệ trong lớp học” đã đưa ra bảng phân loại các mục tiêu giáo dục của giáo sư Bloom ở trường đại học Chicago (1956). Bảng này gồm sáu mức độ phức tạp của nhận thức, trong đó có mức độ ba là ứng dụng tức khả năng chuyển dịch kiến thức (thông tin) từ khung cảnh này sang khung cảnh khác. Vậy mức độ nhận thức này là cơ sở để hình thành và phát triển năng lực VDKT cho HS [67]. Như vậy, vấn đề phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo nhằm phát triển năng lực người học đã được các nhà lý luận và PPDH quan tâm. Các tác giả đều khẳng định tầm quan trọng của việc phát triển năng lực của HS, trong đó có năng lực VDKT. 2.2. Tài liệu trong nước Ở Việt Nam, trong những năm gần đây, việc đổi mới phương pháp theo hướng phát huy tính tích cực, độc lập nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, đặc biệt là phát triển năng lực VDKT cho HS trong DHLS. Các nhà giáo dục học, đặc biệt quan tâm đến vấn đề phát huy tính tích cực, đọc lập, rèn kĩ năng cho HS như: “Giáo dục học” tập 1 của Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt; “Giáo dục học hiện đại” của Thái Duy Tuyên; giáo trình “Giáo dục học” tập 1 của Trần Tuyết Oanh chủ biên (2009). Cuốn “Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới” của Thái Duy Tuyên đưa ra các PPDH hiện đại như dạy học nêu vấn đề, dạy học theo thuyết kiến tạo, dạy học tương tác…để hình thành choHS các kĩ năng vận dụng tri thức, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn giải quyết vấn đề [63]. Cuốn “Dạy và học tích cực - một số phương pháp và kĩ thuật dạy học” dự án Việt - Bỉ đã chỉ ra các đặc trưng của PPDH tích cực: phương pháp dự án, hợp tác, dạy học theo hợp đồng… để tích cực hóa hoạt động học tập và phát triển tính sáng tạo của người học. Trong đó các hoạt động được tổ chức, định hướng bởi GV và HS sẽ tự tìm tòi, khám phá, phát hiện kiến thức, VDKT để giải quyết vấn đề trong học tập cũng như trong thực tiễn [15]. Các nhà PPDH lịch sử cũng đưa ra một số PPDH nhằm phát huy tính tích cực học tập và nâng cao năng lực thực hành của HS để khai thác tối đa tiềm năng trí tuệ người học như trong “Phương pháp dạy học lịch sử” của Phan Ngọc Liên, Trần Văn Trị (chủ biên) Nxb Giáo dục năm 1992 (tái bản và có sửa chữa bổ sung nhiều lần vào các năm 1998, 1999, 2000); “Phương pháp dạy học lịch sử” tập 1 và tập 2; “Hệ thống các phươngpháp dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở” của Trịnh Đình Tùng. Đặc biệt trong sách chuyên khảo “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả bài học lịch sử ở trường phổ thông” của Nguyễn Thị Côi đã đi sâu vào các biện pháp để phát huy cao nhất tư duy, năng lực sáng tạo, độc lập của HS. Đồng thời tác giả cũng đưa ra bốn loại bài tập trong đó có loại bài tập nhằm rèn luyện kĩ năng vận dụng những kiến thức đã học để hiểu kiến thức mới. Nguyễn Thị Thế Bình trong “Phát triển kĩ năng tự học môn lịch sử cho học sinh” cũng đi sâu vào hình thành các kĩ năng quan trọng của HS khi học lịch sử, đồng thời đưa ra khái niệm năng lực. Ngoài ra, còn nhiều bài viết trên các tạp chí về vấn đề đổi mới PPDH theo hướng phát triển năng lực như: “Phát triển năng lực thực hành trongdạy học lịch sử” (Tạp chí giáo dục số 216, 2009), Kĩ năng phát hiện vấn đề trong dạy học dựa trên giải quyết vấn đề của Lê Huy Hoàng (Tạp chí giáo dục số 241, 2010). Các luận văn, luận án cũng nghiên cứu về năng lực. Tiêu biểu là luận án “Một số biện pháp nâng cao năng lực thực hành cho học sinh lớp 12 qua dạy học Lịch sử Việt Nam từ năm 1919 đến năm 1975” của Vũ Ánh Tuyết đã đi sâu tìm hiểu vấn đề năng lực, năng lực thực hành. Luận văn “Một số biện pháp phát triển năng lực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn vận dụng kiến thức Hóa Học vào thực tiễn chohọc sinh THPT” của Trần Thị Tao Ly. Luận án “Phát triển chương trình giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển năng lực người học” của Lương Việt Thái, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, đã đề xuất phương hướng tổ chức chương trình, xác định nội dung, phương pháp, phương tiện giáo dục theo định hướng phát triển năng lực. Trong đó, tác giả chú trọng đến những năng lực, kỹ năng cần cho HS suốt đời như năng lực hợp tác, năng lực VDKT vào thực tiễn, năng lực giao tiếp, năng lực sáng tạo…và phải sáng tạo hướng dẫn HS giải quyết các tình huống, bối cảnh thực tiễn. Trong “Kỷ yếu Hội thảo hệ thống năng lực chung cốt lõi của học sinh cho chương trình giáo dục phổ thông Việt Nam” của Bộ GD và ĐT Hà Nội, đã tập hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu về giáo dục, PPDH, đưa ra các mô hình giáo dục tiên tiến của các nước như Đức, Pháp, Niudilan, Singapo…từ đó các tác giả đã xác định khung năng lực chung cốt lõi cho chương trình giáo dục phổ thông sau 2015. Trong đó, lưu ý đặc biệt tới năng lực vận dụng, liên hệ kiến thức lịch sử đã học để giải quyết những vấn đề thực tiễn đặt ra [14]. Tóm lại, đã có nhiều tác giả trong và ngoài nước nghiên cứu về đổi mới PPDH theo hướng phát triển năng lực, phát huy tiềm năng sáng tạo của người học với các cách tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, các công trình chỉ dừng lại ở nghiên cứu lý luận chung, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu trực tiếp về vấn đề dạy học theo hướng phát triển năng lực VDKTcho HS THPT. Mặc dù vậy chúng tôi vẫn coi đây là nguồn tài liệu tham khảo quý báu cho mình trong quá trình thực hiện đề tài của mình. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Quá trình DHLS Việt Nam lớp 12 THPT (Chương trình chuẩn) và các biện pháp phát triển năng lực VDKT trong DHLS cho học sinh lớp 12 ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh 3.2. Phạm vi nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận về năng lực VDKT và đề xuất các biện pháp phát triển năng lực VDKT cho HS trong DHLS Việt Nam ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. Các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận văn nhằm vào đối tượng DH là HS lớp 12 ở các trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi tiến hành điều tra thực tế việc DHLS tại ba trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. Bên cạnh đó chúng tôi đã chọn trường THPT Yên Phong số 2 để tiến hành thực nghiệm sư phạm các biện pháp mà đề tài đề xuất. 4.Mục đích nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc phát triển năng lực VDKTcho HS trong DHLS, luận văn xác định nội dung năng lực VDKT và đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực VDKT cho HS trong DHLS Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 THPT (Chương trình chuẩn). Qua đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh hiện nay. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực VDKT trong quá trình nhận thức và học tập. - Tìm hiểu thực tiễn dạy học nói chung, phát triển năng lực VDKT trong DHLS nói riêng. - Khái quát nội dung chương trình Lịch sử lớp 12 THPT phần lịch sử Việt Nam giai đoạn 1954 - 1975 có liên quan tới việc hình thành và phát triển năng lực VDKT. - Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển năng lực VDKT cho HS trong dạy học lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 ở trường THPT Yên Phong tỉnh Bắc Ninh (Chương trình chuẩn). - Tiến hành thực nghiêm sư phạm để rút ra kết luận về tính khả thi của các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn biện pháp sư phạm mà đề tài đề xuất. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu. 5.1. Cơ sở phương pháp luận Trên cơ sở thế giới quan, phương pháp luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về công tác giáo dục đào tạo nói chung, giáo dục Lịch sử nói riêng. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lý thuyết: + Nghiên cứu các văn bản, nghị quyết của Đảng, Nhà nước, Bộ Giáo dục và Đào tạo có liên quan đến đề tài nghiên cứu. + Nghiên cứu các tài liệu về tâm lí học, giáo dục học, phương pháp dạy học Lịch sử, vấn đề phát triển năng lực nói chung và năng lực, kĩ năng VDKT nói riêng của học sinh và các tài liệu lịch sử liên quan đến đề tài. + Nghiên cứu chương trình SGK phần lịch sử Việt Nam (1954 – 1975) lớp 12 để xác định mục tiêu về kiến thức, kĩ năng, thái độ để đề xuất các biện pháp sư phạm trong DHLS Việt Nam lớp 12 ở trường THPT Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Điều tra, khảo sát, thăm dò ý kiến của GV, HS thông qua phiếu điều tra + Phỏng vấn GV, HS, cán bộ quản lý giáo dục. Ngoài ra chúng tôi còn tranh thủ lắng nghe ý kiến của các đồng nghiệp đang trực tiếp giảng dạy bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông. - Thực nghiệm sư phạm: Soạn bài và tiến hành thực nghiệm sư phạm một bài học phần Lịch sử Việt Nam (1954 – 1975) lớp 12. Trong bài thực nghiệm sử dụng một vài biện pháp góp phần phát triển năng lực VDKT cho HS, nhằm kiểm tra tính đúng đắn và khả thi của đề tài. + Sử dụng thống kê toán học trong nghiên cứu để phân tích, xử lý các số liệu thực nghiệm sư phạm. 6. Giả thuyết khoa học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Trong quá trình DHLS Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 nếu GV sử dụng những biện pháp sư phạm mà đề tài đề xuất, đáp ứng được yêu cầu đặt ra, phù hợp với đối tượng HS và điều kiện cụ thể của nhà trường sẽ góp phần nâng cao chất lượng DHLS Việt Nam ở trường THPT Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Về mặt khoa học: Luận văn góp phần làm phong phú thêm lí luận và PPDH bộ môn về vấn đề phát triển năng lực VDKT trong DHLS Việt Nam (1954 - 1975) ở trường THPT hiện nay. - Về mặt thực tiễn: Luận văn là nguồn tài liệu giúp GV ở trường THPT Yên Phong tỉnh Bắc Ninh sử dụng vào công tác dạy học bộ môn để nâng cao chất lượng. Thực hiện đề tài cũng là một hình thức trau dồi kiến thức chuyên môn,nghiệp vụ của bản thân tác giả đề tài. 8. Đóng góp của đề tài Đề tài góp phần khẳng định tầm quan trọng của việc phát triển năng lực nói chung và năng lực VDKT nói riêng cho HS trong DHLS. Phác họa đôi nét về thực trạng dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay đặc biệt là việc phát triển năng lực VDKT cho HS trong DHLS nói riêng. Luận văn còn bước đầu xác định nội dung và tiêu chí của năng lực VDKT trong DHLS. Trên cơ sở đó, luận văn đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực VDKT cho HS trong DHLS Việt Nam giai đoạn 1954 - 1975 lớp 12 THPT ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh (Chương trình chuẩn). 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục luận văn được cấu trúc thành hai chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Chương 2: Một số biện pháp phát triển năng lực năng lực vận dụng kiến thức trong dạy học Lịch sử Việt Nam (1954 - 1975) lớp 12 ở trường THPT huyện Yên Phong tỉnh Bắc Ninh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VẬN DỤNG KIẾN THỨC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài *Năng lực Khái niệm năng lực (competency) có nguồn gốc từ tiếng La tinh “competentia” có nghĩa là gặp gỡ. Ngày nay khái niệm năng lực được hiểu dưới nhiều nghĩa khác nhau. Theo Từ điển Tiếng Việt, năng lực là “khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó. Mọi người bình thường đều có năng lực suy nghĩ…là phẩm chất tâm lý và sinh lý tạo cho con người khả năng hoàn thành một hành động nào đó với chất lượng cao” [51; tr. 660]. Trong cuốn Lý luận dạy học hiện đại, Vũ Dũng đã định nghĩa: “Năng lực là tập hợp các tính chất hay phẩm chất của tâm lý cá nhân, đóng vai trò là điều kiện bên trong, tạo điều kiện cho việc thực hiện tốt một dạng hoạt động nhất định” [24; tr. 27]. Nhà giáo dục Weinert (2001) cho rằng: Năng lực gồm những khả năng và kỹ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sẵn sàng về động cơ, xã hội và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt. Theo OECD (Tổ chức các nước kinh tế phát triển) (2002) định nghĩa “năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể” [45; tr. 8]. Các nhà tâm lý học nghiên cứu sâu về vấn đề năng lực cũng khẳng định rằng: Năng lực là tổ hợp các đặc điểm tâm lý của cá nhân, phù hợp với yêu cầu của một dạng hoạt động xác định, đảm bảo cho hoạt động đó có kết quả tốt. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn