ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------ AN THỊ NGỌC TRINH GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG VĂN HÓA GIA ĐÌNH VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC TP. HỒ CHÍ MINH – 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------ AN THỊ NGỌC TRINH GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG VĂN HÓA GIA ĐÌNH VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành : CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ Mã số : 62.22.80.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. HÀ THIÊN SƠN 2. TS. NGUYỄN ANH QUỐC TP. HỒ CHÍ MINH – 2013 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án này là do tôi độc lập nghiên cứu, xây dựng trên cơ sở tiếp thu ý tưởng khoa học của các tác giả đi trước dưới sự hướng dẫn của TS. Hà Thiên Sơn và TS. Nguyễn Anh Quốc. Các số liệu được trình bày trong luận án là trung thực dựa trên sự tìm tòi, nghiên cứu các tài liệu khoa học đã được công bố, đảm bảo tính khách quan, khoa học và nghiêm túc. TP.Hồ Chí Minh, Ngày 30 tháng 11 năm 2013 Tác giả luận án An Thị Ngọc Trinh NHỮNG TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ASEAN :Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CĐ : Cao đẳng CHXHCN : Cộng hòa xã hội chủ nghĩa CNH : Công nghiệp hóa CNXH : Chủ nghĩa xã hội CT/TW : Chỉ thị của Trung ương ĐH: : Đại học EU : Liên minh Châu Âu GDCD : Giáo dục công dân GDP : Tổng sản phẩm quốc nội GS : Giáo sư HĐH : Hiện đại hóa HĐI : Chỉ số phát triển người KHXH&NV : Khoa học xã hội và nhân văn MTTQ: : Mặt trận Tổ quốc Nxb : Nhà xuất bản THPT: : Trung học phổ thông ThS : Thạc sĩ TS: : Tiến sĩ UNESCO : Tổ chức Giáo dục, Khoa học và văn hóa của Liên hợp quốc WHO : Tổ chức Thương mại thế giới XHCN : Xã hội chủ nghĩa MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ...................................................................................... 01 Chương 1. KHÁI LUẬN CHUNG VỀ VĂN HÓA, VĂN HÓA DÂN TỘC VÀ GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG VĂN HÓA GIA ĐÌNH VIỆT NAM ................................................................................... 14 1.1. Quan niệm về văn hóa và giá trị văn hóa dân tộc.............................14 1.1.1.Quan niệm về văn hóa ...................................................................14 1.1.2. Quan niệm về giá trị văn hóa dân tộc Việt Nam ...........................21 1.2. Gia đình Việt Nam và những giá trị văn hóa dân tộc trong văn hóa gia đình Việt Nam .......................................................................39 1.2.1. Khái quát về gia đình và văn hóa gia đình Việt Nam ....................39 1.2.2. Những giá trị văn hóa dân tộc chủ yếu trong văn hóa gia đình Việt Nam.....................................................................................................57 1.2.3 Tính quy luật của sự vận động văn hóa gia đình Việt Nam ............67 Chương 2. THỰC TRẠNG VIỆC GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG VĂN HÓA GIA ĐÌNH VIỆT NAM HIỆN NAY ............................................................................74 2.1. Những nhân tố tác động đến việc giữ gìn và phát huy giá trị của văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay..........74 2.1.1. Những nhân tố khách quan tác động đến việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay ......................................................................................................74 2.1.2. Những nhân tố chủ quan tác động đến việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay ......................................................................................................92 2.2. Thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay.......................................................................................... 105 2.2.1. Thực trạng việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay. ............................... 105 2.2.2. Những vấn đề đặt ra đối với việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay ..............135 Chương 3. PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP NHẰM GIỮ GÌN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG XÂY DỰNG VĂN HÓA GIA ĐÌNH VIỆT NAM HIỆN NAY ...................................145 3.1. Phương hướng giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay ......................................145 3.1.1. Tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc ............................................................... 145 3.1.2. Xây dựng giá trị văn hóa gia đình mới trên cơ sở kế thừa những giá trị của văn hóa gia đình truyền thống và tiếp thu những giá trị tiến bộ của gia đình hiện đại. ..................................................................................... 148 3.2. Những giải pháp cơ bản nhằm giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay ......................... 151 3.2.1. Đảm bảo những điều kiện vật chất và tinh thần cơ bản cho gia đình ........................................................................................................... 151 3.2.2 Tăng cường hơn nữa vai trò của pháp luật trong quản lý gia đình…………………………………………………………………..156 3.2.3 Củng cố và xây dựng các chuẩn mực mới về văn hóa gia đình Việt Nam ……………………………………………………………………166 KẾT LUẬN.............................................................................................. 175 PHỤ LỤC ................................................................................................ 179 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................ 189 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Văn hóa dân tộc Việt Nam được hình thành và phát triển gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc, là một chỉnh thể đồ sộ, phong phú bao gồm tri thức, tư tưởng, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, phong tục, tập quán và truyền thống… Văn hóa dân tộc vừa là “trầm tích” của tình cảm và ý thức dân tộc trong quá khứ, vừa kết tinh thành hệ giá trị chân - thiện - mỹ như một hệ giá trị phổ quát của văn hóa dân tộc trong quốc gia và trong cộng đồng nhân loại. Tất cả những điều đó tạo nên hệ giá trị văn hóa truyền thống dân tộc hay nói cách khác, mọi bản sắc dân tộc đều chứa đựng các giá trị. Đó là chủ nghĩa yêu nước, tinh thần cần cù, sáng tạo, chủ nghĩa anh hùng xả thân vì nghĩa lớn của dân tộc, sự cố kết cộng đồng, sự gắn bó thân thiết với quê hương đất nước… biểu hiện thành tâm lý và ý thức, phong tục tập quán và lối sống, tạo thành tính cách của mỗi con người trong gia đình và cộng đồng dân tộc. Bước sang thế kỷ XXI, một trong những định hướng của các nước đang phát triển là giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc để hội nhập và phát triển. Đứng trước cơn lốc toàn cầu hóa văn minh kỹ thuật, văn hóa dân tộc Việt Nam đã chứng tỏ bản lĩnh vững vàng trong vai trò bình ổn xã hội. Giá trị văn hóa dân tộc là một nguồn lực quan trọng góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Vì vậy, Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam khẳng định: “hết sức coi trọng bảo tồn, kế thừa, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, văn hóa cách mạng, bao gồm cả văn hóa vật thể và phi vật thể; đồng thời cần nghiên cứu và giáo dục sâu rộng những đạo lý dân tộc tốt đẹp do cha ông ta để lại” [56, tr.48]. 2 Là một bộ phận của văn hóa dân tộc Việt Nam, văn hóa gia đình Việt Nam luôn thể hiện vai trò quan trọng của mình trong việc lưu giữ và truyền thụ các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Những giá trị văn hóa ấy thể hiện rõ nét trong giáo dục trí tuệ và nhân cách con người, đặt nó trong môi trường gia đình và xã hội. Mỗi gia đình, bên cạnh những giá trị văn hóa chung của cộng đồng, xã hội, còn có những nét văn hóa truyền thống riêng. Truyền thống văn hóa gia đình không những là niềm tự hào của mỗi thành viên trong gia đình mà còn là nhân tố tác động đến sự hình thành nhân cách của mỗi cá nhân, tạo ra những nét đặc trưng riêng của từng gia đình. Từng gia đình ấy hợp lại với nhau thành cộng đồng, xóm làng, quê hương, Tổ quốc. Trong xu thế hội nhập hiện nay, văn hóa gia đình nổi lên như một tiêu điểm trọng tâm nhất được các nhà khoa học và giới chính trị quan tâm. Đông Nam Á nói chung và Việt Nam nói riêng, việc giữ gìn và phát huy những giá trị của văn hóa dân tộc trong quá trình xây dựng văn hóa gia đình, cộng đồng, xã hội là vấn đề quan trọng được đặt lên hàng đầu. Cùng với sự biến đổi của xã hội, giá trị quan hệ mang tính truyền thống trong đời sống gia đình từng bước thay đổi, điều đó làm suy giảm việc tuân thủ và chấp nhận những quy chuẩn cũ trong các quan hệ gia đình, làm nảy sinh nhiều quan niệm chưa thống nhất về gia đình, văn hóa gia đình cũng như sự định hướng phát triển gia đình trong tương lai. Từ đó, những nhu cầu mới trong việc nhận thức đúng đắn, khoa học về gia đình và văn hóa gia đình ngày càng cần thiết, góp phần quan trọng trong việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước luôn coi trọng vai trò của gia đình và văn hóa gia đình. Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc đã nêu rõ: “Giữ gìn và phát huy những đạo lý tốt đẹp của gia đình Việt Nam. Nêu cao vai trò gương mẫu của các bậc cha mẹ. Coi trọng xây dựng gia đình văn hóa. 3 Xây dựng mối quan hệ khắng khít giữa gia đình, nhà trường và xã hội” [19, tr.48]… Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ X của Đảng nhấn mạnh: “Phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam, thích ứng với những đòi hỏi của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc, thật sự là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội, là môi trường quan trọng hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách con người, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp, tạo nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” [17, tr.38]. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng khẳng định: gia đình là tế bào của xã hội. Vì vậy, xây dựng văn hóa gia đình là góp phần quan trọng vào sự nghiệp xây dựng văn hóa dân tộc; giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong mỗi gia đình là góp phần làm tăng năng lực văn hóa nội sinh của dân tộc. Hiện nay, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trong văn hóa gia đình Việt Nam đang đứng trước nhiều biến đổi sâu sắc, phức tạp. Sự biến đổi này thể hiện trên cả bình diện các giá trị tổng thể cũng như các giá trị bộ phận được đặt trong bối cảnh mới và hội nhập, từ yêu cầu của quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Các giá trị của văn hóa gia đình như giá trị văn hóa, đạo đức, các chuẩn mực và khuôn mẫu ứng xử trong gia đình đang đứng trước nhiều thách thức nghiêm trọng. Chính vì vậy, nghiên cứu việc bảo tồn, làm giàu và phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình thời kỳ đổi mới là vấn đề có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Với tất cả những suy nghĩ trên, dưới góc độ triết học xã hội, tác giả chọn đề tài:“Giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay” làm luận án tiến sĩ Triết học. 4 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài Nhận thức được vị trí, vai trò quan trọng của việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trong việc xây dựng văn hóa gia đình nên từ lâu, vấn đề văn hóa, văn hóa dân tộc và văn hóa gia đình đã được các nhà tư tưởng, các nhà khoa học quan tâm, nghiên cứu sâu sắc. Nhiều công trình khảo luận, phân tích lý luận và thực tiễn về văn hóa dân tộc, văn hóa gia đình đã được đề cập đến từ rất lâu trong lịch sử. Có thể khái quát các kết quả công trình nghiên cứu trên theo hai hướng sau: Thứ nhất, các công trình nghiên cứu về văn hóa, văn hóa dân tộc và các giá trị của văn hóa dân tộc. Bảo tồn, làm giàu và phát huy các giá trị văn hóa trước đây là công việc của nội bộ mỗi quốc gia, nhưng từ những năm 60 của thế kỷ XX, nó đã trở thành vấn đề mang tính quốc tế. Đặc biệt sau Thập kỷ Quốc tế Phát triển văn hóa (1988-1998) do UNESCO phát động với mục tiêu là thức tỉnh nhân loại về nhân tố văn hóa trong phát triển xã hội, khuyến khích các nhà lãnh đạo quốc gia đưa các nhân tố văn hóa vào các chương trình phát triển đất nước. Thập kỷ văn hóa này đã được nhiều nước, nhiều dân tộc trong đó có Việt Nam đón nhận và đạt kết quả khả quan. Bước vào thế kỷ XXI, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của xu hướng công nghiệp hóa (CNH), hiện đại hóa (HĐH) và toàn cầu hóa (TCH); sự đa dạng về sinh học và sự đa dạng văn hóa trên hành tinh ngày một suy giảm nghiêm trọng, năm 1993 Hội nghị về môi trường thế giới của Liên Hiệp Quốc họp ở Brazin đã ra lời tuyên bố về bảo vệ đa dạng sinh học. Ngày 2/11/2001 UNESCO đã ra “Tuyên bố toàn cầu về đa dạng văn hóa” đến ngày 17/10/2003, UNECSO đã công bố “Công ước về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể”. Việt Nam là một trong những nước đầu tiên ký vào công ước này và đã có nhiều hoạt động triển khai đạt kết quả. Trước xu hướng toàn cầu hóa, quốc tế hóa đã hình thành các tổ chức 5 liên minh khu vực như EU, ASEAN, Liên minh châu Phi..., yếu tố quốc tế đang chiếm một vị trí quan trọng so với chủ quyền dân tộc. Đặc biệt trước nguy cơ cuộc xung đột trên thế giới đa sắc màu như xung đột văn hóa, xung đột tôn giáo... thì vấn đề bản sắc văn hóa dân tộc, vấn đề đối thoại giữa các nền văn hóa, văn minh đã và đang thu hút sự quan tâm không chỉ của các nhà khoa học, mà cả các nhà chính trị, các nhà quản lý. Năm 2001, Liên Hợp Quốc đã phát động “Năm quốc tế đối thoại giữa các nền văn minh” và cùng năm đó, tại Hà Nội đã đăng cai tổ chức Hội nghị Bộ trưởng các nước Châu Á – Thái Bình Dương hưởng ứng tuyên bố nói trên. Ở Việt Nam, các vấn đề về văn hóa, văn hóa dân tộc và giá trị của văn hóa dân tộc từ lâu đã được rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm tiếp cận từ nhiều góc độ, phạm vi khác nhau và nhiều ấn phẩm đã được xuất bản suốt gần một thế kỷ qua đã tích lũy nhiều tri thức, tìm tòi về chủ đề này. Các công trình gắn liền với tên tuổi các nhà khoa học lớn: Đào Duy Anh, Nguyễn Văn Huyên, Trần Văn Giàu, Nguyễn Hồng Phong, Trần Quốc Vượng, Phan Huy Lê, Phan Ngọc,… đã được xuất bản. Trong các tác phẩm ấy, tác phẩm “Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam” của GS.Trần Văn Giàu do , Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội xuất bản năm 1980 đã đánh dấu việc nghiên cứu giá trị văn hóa dân tộc Việt Nam. Trong những thập kỷ gần đây, xuất hiện rất nhiều chương trình nghiên cứu cấp quốc gia của các nhà khoa học toàn quốc như Chương trình KX 06: “Văn hóa, văn minh vì sự phát triển và tiến bộ xã hội” do cố GS. Nguyễn Hồng Phong làm chủ nhiệm; đề tài KX.07-02 do GS. Phan Huy Lê làm chủ nhiệm “Các giá trị truyền thống và con người Việt Nam hiện nay” đã tổng kết một số giá trị văn hóa truyền thống, đặt trong mối quan hệ với con người Việt Nam… Hơn nữa, trước và sau khi ban hành Nghị quyết TW 5 về “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc” đã có nhiều 6 cuộc hội thảo và công trình khoa học đề cập tới các khía cạnh lý luận và thực tiễn của vấn đề bản sắc dân tộc và bản sắc văn hóa dân tộc. Nhìn chung, đã có nhiều tác phẩm xoay quanh chủ đề nhận thức, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, nhiều công trình vẫn nặng về miêu tả các hiện tượng văn hóa, phần lớn các công trình chưa nhìn nhận những giá trị văn hóa truyền thống dân tộc trong khung cảnh chung của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và toàn cầu hóa để từ đó xem xét vấn đề giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa đó. Thứ hai, các công trình nghiên cứu về gia đình, văn hóa gia đình và sự biến đổi của văn hóa gia đình Việt Nam với tư cách là một bộ phận của văn hóa dân tộc. Có thể nói các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác là những người đóng góp to lớn cho vấn đề nghiên cứu gia đình. Các ông cho rằng gia đình là một tổ chức xã hội đặc biệt và mang tính xã hội hóa cao. Sự ra đời của gia đình gắn liền với sự hình thành xã hội với những cấu trúc chặt chẽ và logic... Tác phẩm nổi tiếng Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước của Ph. Ăngghen được coi là một trong những tác phẩm dẫn đường cho trào lưu nghiên cứu về gia đình của thế kỷ XIX. Trong tác phẩm này, vấn đề nguồn gốc gia đình được phân tích một cách sâu sắc, đặc biệt là quá trình phát sinh của chế độ một vợ một chồng. Quá trình này bị chế định - như Ph. Ăngghen đã nêu – không phải bởi tình yêu nam nữ – yếu tố được coi là sản phẩm của một quá trình phát triển lâu dài và đầy mâu thuẫn của lịch sử - mà bởi sự hình thành chế độ tư hữu và nhà nước. Ph. Ăngghen đặt lên hàng đầu nhiệm vụ nghiên cứu nguồn gốc của gia đình bằng cách xem xét sự vận động khách quan của quá trình đó đi từ chế độ quần hôn tới gia đình một vợ một chồng. Ở mức độ cao nhất của nó, như Ph. Ăngghen đã đặc biệt nhận xét, là tình yêu có chọn lọc giữa các cá nhân với nhau, với niềm hưng phấn bởi một thứ tình cảm cao quý. 7 Ở Việt Nam, những khảo luận và phân tích về gia đình cũng đã được chú ý từ rất lâu. Trong lịch sử phát triển của Việt Nam, cha ông ta đã không chỉ để lại cho con cháu những giá trị truyền thống về tính cộng đồng, tinh thần tương thân tương ái, sự ham học hỏi và tôn trọng trí thức mà còn tôn trọng, bảo vệ các giá trị gia đình và vai trò của nó trong việc tổ chức, điều hành xã hội. Vấn đề gia đình ở Việt Nam được thể hiện và phản ánh khá phong phú qua các câu chuyện lịch sử, trong văn chương bác học và văn học dân gian ở Việt Nam. Những đề tài về gia đình không chỉ được trình bày ở các chuyên đề mà còn đề cập ở các công trình, các đề tài khoa học về xã hội và nhân văn khác. Tiêu biểu có một số đề tài khoa học cấp nhà nước và cấp Bộ có liên quan đến gia đình và văn hóa gia đình đã được tiến hành, gắn liền với tên tuổi của các tác giả như: Mai Huy Bích (1987), Lối sống gia đình ngày nay, Nxb. Phụ nữ, Hà Nội; Tác phẩm nêu rõ vai trò của cha mẹ trong việc giáo dục tri thức và hướng nghiệp cho con cái; khẳng định vai trò quan trọng giáo dục gia đình đối với thế hệ trẻ khi bước vào xã hội. Nhóm tác giả Đỗ Thị Bình, Lê Ngọc Văn, Nguyễn Linh Khiếu (2002), Gia đình Việt Nam và người phụ nữ trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội nghiên cứu vai trò của người phụ nữ Việt Nam trong việc tiếp tục kế thừa, phát huy những truyền thống đạo đức quý báu, tốt đẹp mà các thế hệ trước để lại, đồng thời phát triển những phẩm chất tiên tiến phù hợp với các yêu cầu của sự nghiệp đổi mới đất nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế, từng bước góp phần tạo dựng hình ảnh người phụ nữ Việt Nam hiện đại. Vấn đề gia đình Việt Nam và biến đổi văn hóa gia đình Việt Nam được đề cập đến trong một số tác phẩm của các tác giả: Nguyễn Từ Chi (1991), Những nghiên cứu xã hội học về gia đình Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội; Hồ Ngọc Đại (1996), Tam giác gia đình. Những nghiên cứu về gia đình Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội; Vũ Quang Hà (biên dịch) 8 (2001), Tương lai của gia đình, Đại học quốc gia Hà Nội; Nguyễn Minh Hòa (1998), Hôn nhân và gia đình ở Thành phố Hồ Chí Minh, nhận diện và dự báo, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh; Nguyễn Công Hoàn (1993), Tâm lý học gia đình, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội; Vũ Tuấn Huy (1996), Những khía cạnh của sự biến đổi gia đình, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội; Giáo sư Lê Thi (2006), Cuộc sống và biến động của hôn nhân gia đình Việt Nam hiện nay, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội; … Các tác phẩm trên tập trung khẳng định gia đình là một tế bào của xã hội, là một nhóm xã hội cơ sở kiến tạo nên xã hội rộng lớn. Do đó, sự trường tồn của quốc gia, dân tộc phụ thuộc rất nhiều vào sự tồn tại và phát triển của mỗi gia đình. Gia đình phải là điểm xuất phát và trở về của mọi chính sách xã hội. Giáo sư Lê Thi (2002) với các tác phẩm Gia đình Việt Nam trong bối cảnh đất nước đổi mới, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội; Vai trò của gia đình trong xây dựng nhân cách con người Việt Nam, Nxb. Phụ nữ, Hà Nội hay Vũ Ngọc Khánh (1998) với tác phẩm Văn hóa gia đình Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội;… nghiên cứu gia đình Việt Nam đang trong quá trình biến đổi mạnh mẽ từ truyền thống sang hiện đại. Nhiều giá trị văn hóa quý báu của gia đình truyền thống, nhiều giá trị văn hóa tiên tiến của gia đình hiện đại đang cùng hiện diện trong đời sống gia đình. Trung tâm nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn với các công trình nghiên cứu của nhiều tác giả (1991), Những nghiên cứu xã hội học về gia đình Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội; Nguyễn Văn Kiều (1983), Gia đình và những vấn đề của gia đình hiện đại, Nxb. Sự thật; Nguyễn Minh Hòa (2000), Hôn nhân và gia đình trong xã hội hiện đại, Nxb. Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh; Trần Thị Kim Xuyến (2002), Gia đình và những vấn đề của gia đình hiện đại, Nxb.Thống kê, Hà Nội;… trình bày những tranh luận về những vấn đề chung nhất có liên quan đến những thành quả nghiên cứu xã hội học 9 về gia đình trong quá khứ và hiện tại, những cơ sở lý luận và phương pháp luận trong nghiên cứu xã hội học về gia đình. Vấn đề gia đình còn được các nhà khoa học nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau như : Nguyễn Cảnh Khanh (2003), Gia đình, trẻ em và sự kế thừa các giá trị truyền thống, Nxb. Lao động, Hà Nội; Nguyễn Thị Oanh (1999), Gia đình Việt Nam thời mở cửa, Nxb.Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh; Lê Ngọc Văn (2002), Gia đình Việt Nam và người phụ nữ trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, Nxb.Khoa học xã hội, Hà Nội; Lê Minh (2003), Phụ nữ Việt Nam trong gia đình và xã hội, Nxb. Lao động, Hà Nội; Đặng Phương Kiệt (2006), Gia đình Việt Nam, các giá trị truyền thống và những vấn đề tâm – bệnh lý xã hội, Nxb. Lao động, Hà Nội; Nguyễn Thu Nguyệt (2007), Vấn đề hôn nhân gia đình và trẻ em qua góc nhìn của báo chí, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội ... Vấn đề gia đình và văn hóa gia đình còn được đề cập nhiều trên các tạp chí như Quan niệm của giai cấp phong kiến về gia đình của Nguyễn Tài Thư (Tạp chí Triết học số 4/81); Gia đình Việt Nam truyền thống với ảnh hưởng của Nho giáo (Tạp chí xã hội học số 2/89); Đề tài: Tư tưởng Nho giáo về gia đình và việc xây dựng gia đình mới ở Việt Nam hiện nay của Minh Anh (Tạp chí Triết học, số 10/2005)… trong đó các tác giả khẳng định gia đình truyền thống Việt Nam trước đây chịu ảnh hưởng nhiều ở Nho giáo, một số trong đó – loại gia đình nề nếp hay gia đình lễ nghĩa – được xây dựng theo tinh thần Nho giáo. Vì vậy khi nhắc đến gia đình truyền thống Việt Nam không thể bỏ qua ảnh hưởng Nho giáo. Đề tài: Thực trạng gia đình Việt Nam và vai trò người phụ nữ ở gia đình của Trung tâm nghiên cứu khoa học về phụ nữ (Nxb. Khoa học xã hội 1991); Trẻ em lang thang đường phố nhìn từ góc độ gia đình (Báo Phụ nữ Việt Nam số 29/1994); Đề tài: Gia đình và cơ cấu hộ gia đình Việt Nam 10 của GSCMALER MISCMAN và Vũ Mạnh Lợi (Tạp chí xã hội học số 3/1994 – Dự án VIE/88/PO5); Vấn đề gia đình trong sự biến đổi và phát triển của xã hội của Tương lai (Tạp chí Xã hội học số 3/1998); Đề tài: Bạo lực giới trong gia đình: thực trạng và giải pháp ngăn chặn của Hoàng Bá Thịnh (Tạp chí Lý luận chính trị số 3/2003) khẳng định bạo lực gia đình là một trong những hiện tượng đáng lo ngại nhất của tình trạng khủng hoảng gia đình hiện nay. Một số đề tài khác như đề tài: Sự biến đổi của gia đình Việt Nam của Viện xã hội học (Chủ nhiệm đề tài Vũ Tuấn Huy và Vũ Mạnh Lợi năm 2004); Đề tài: Phát huy vai trò của gia đình trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước của Nguyễn Thị Vân (Tạp chí Phát triển nhân lực số 1/2007); Đề tài: Những yếu tố ảnh hưởng đến bình đẳng giới trong phân công thực hiện công việc nội trợ giữa vợ và chồng của Phạm Thu Trang (Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội số 4/2008); Võ Nguyên Du (2000), Một số nội dung và biện pháp giáo dục hành vi văn hóa cho trẻ em trong gia đình, Luận án Tiến sĩ giáo dục, Hà Nội…. nghiên cứu những nhân tố tác động đến biến đổi gia đình trong thời kỳ CNH, HĐH, gia đình mới ở Việt Nam hiện nay và vấn đề bình đẳng giới trong gia đình Việt Nam… Qua các công trình nghiên cứu cho thấy có nhiều quan điểm lý giải khác nhau về vấn đề gia đình trong đó văn hoá gia đình là chủ đề được nhiều tác giả đề cập đến. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn còn nhiều cách hiểu khác nhau về văn hóa gia đình, do đó việc xác định nội dung, phạm vi, phương pháp nghiên cứu của văn hóa gia đình cũng khác nhau. Các tác giả xem văn hóa gia đình thuộc phạm trù những cái đúng, cái đẹp, cái đáng mong ước, đối lập với cái sai, cái không tốt, cái xấu… Theo hướng tiếp cận này, các tác giả tập trung nghiên cứu vai trò của gia đình trong việc giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống của dân tộc, coi văn hóa gia đình truyền thống 11 là nhân tố quan trọng trong việc củng cố sự bền vững gia đình, tạo nền tảng cho sự bền vững xã hội. Một số tác giả mở rộng nội dung văn hóa gia đình bao gồm tất cả các vấn đề liên quan đến đời sống gia đình. Chẳng hạn như tác giả Lê Như Hoa trong tác phẩm Văn hóa gia đình với việc hình thành và phát triển nhân cách trẻ em, xét văn hóa gia đình bao gồm các quan hệ đạo lý, chuẩn mực, khuôn phép trong sinh hoạt, ứng xử, các quan hệ tổ chức, việc chăm sóc, giáo dục con cái, phong tục tập quán về thờ cúng tổ tiên … Tác giả Tạ Văn Thành trong tác phẩm Văn hóa gia đình và gia đình văn hóa cho rằng văn hóa gia đình được thể hiện ra thành gia phong, truyền thống gia đình, dòng họ, cách ứng xử văn hóa, bảo tồn nòi giống, nuôi con khỏe, dạy con ngoan… Ngoài các vấn đề trên, đề tài dân tộc và văn hóa dân tộc còn được các tác giả nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên, trong những công trình nghiên cứu trên chưa công trình nào nghiên cứu đầy đủ, sâu sắc và có hệ thống về việc giữ gìn và phát huy các giá trị của văn hóa dân tộc trong quá trình xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam. Chính vì vậy, trong luận án này, trên cơ sở kế thừa và tiếp thu các công trình khoa học đã được công bố, tác giả đi sâu nghiên cứu thực trạng của việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam, từ đó rút ra các phương hướng và giải pháp nhằm phát huy những mặt tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực trong quá trình xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay. 3. Mục đích, nhiệm vụ của luận án Mục đích của luận án: Làm rõ những vấn đề lý luận chung về văn hóa dân tộc, văn hóa gia đình, nghiên cứu thực trạng việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình, từ đó đề xuất những giải pháp cơ bản nhằm giữ gìn và phát huy giá trị đó trong giai đoạn hiện nay. 12 Nhiệm vụ của luận án: để đạt được mục đích đặt ra, luận án thực hiện các nhiệm vụ cơ bản sau: Một là, trình bày khái luận chung về văn hóa dân tộc và văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay. Hai là, phân tích, đánh giá thực trạng và những vấn đề đặt ra đối với việc giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay Ba là, xác định mục tiêu, phương hướng và giải pháp nhằm phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Luận án được trình bày trên cơ sở vận dụng các quan điểm lý luận, phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm đổi mới của Đảng Cộng sản Việt Nam, đồng thời tham khảo, tiếp thu có lựa chọn những thành tựu lý luận của thế giới về văn hóa dân tộc, gia đình và văn hóa gia đình. Trên cơ sở các tài liệu tham khảo, số liệu về giá trị văn hóa dân tộc, văn hóa gia đình… tác giả đã kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau, trong đó phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp lịch sử và lôgic, phương pháp khái quát hóa được sử dụng như là phương pháp nghiên cứu chủ đạo nhằm làm rõ thực trạng việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam hiện nay. 5. Những cái mới của luận án - Luận án khái quát những giá trị văn hóa dân tộc được thể hiện trong văn hóa gia đình ở Việt Nam. - Đánh giá thực trạng của việc giữ gìn và phát huy giá trị của văn hóa dân tộc trong việc xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. 13 - Đề xuất được phương hướng và các giải pháp nhằm phát huy tác động tích cực và hạn chế tác động tiêu cực đến việc xây dựng văn hóa gia đình trong thời kỳ đổi mới theo hướng ấm no, tiến bộ và hạnh phúc. 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của luận án: - Ý nghĩa khoa học: Luận án trình bày một cách có hệ thống về văn hóa dân tộc, văn hóa gia đình và những vấn đề cơ bản của gia đình truyền thống Việt Nam. Luận án góp phần khẳng định sự cần thiết khách quan phải nghiên cứu vấn đề giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá dân tộc trong quá trình xây dựng văn hóa gia đình ở nước ta hiện nay. - Ý nghĩa thực tiễn: Trên cơ sở phân tích thực trạng việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, luận án trình bày phương hướng và giải pháp góp phần giữ gìn các giá trị văn hóa dân tộc trong xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam theo hướng ổn định và phát triển. Nội dung và kết quả của luận án là cơ sở khoa học góp phần hoạch định các chủ trương, chính sách về xây dựng phát triển các giá trị văn hóa gia đình đồng thời xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Ngoài ra, nội dung của luận án được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho những nơi nghiên cứu, giảng dạy về văn hóa dân tộc, văn hóa gia đình. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu gồm 03 chương, 07 tiết.