ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---o0o--- BÁO CÁO TỔNG KẾT KẾT QUẢ ĐỀ TÀI KHCN CẤP ĐẠI HỌC QUỐC GIA LOẠI C NĂM 2013 Tên đề tài: LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM (Từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX) Mã số: C2013 - 18b - 05 Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. TRỊNH DOÃN CHÍNH Thời gian thực hiện: 24 tháng (3/2013 – 3/2015) Cơ quan chủ trì: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHXH&NV TP. HCM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---o0o--- BÁO CÁO TỔNG KẾT KẾT QUẢ ĐỀ TÀI KHCN CẤP ĐẠI HỌC QUỐC GIA LOẠI C NĂM 2013 Tên đề tài: LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM (Từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX) Mã số: C2013 - 18b - 05 NHỮNG NGƯỜI THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 1. PGS, TS. Trịnh Doãn Chính Chủ nhiệm đề tài 2. TS. Cao Xuân Long Thư ký đề tài 3. TS. Nguyễn Trọng Nghĩa Thành viên 4. TS. Nguyễn Anh Quốc Thành viên 5. TS. Phạm Đào Thịnh Thành viên 6. TS. Bùi Huy Du Thành viên 7. Ths. Phạm Thị Loan Thành viên 8. Ths. Nguyễn Thị Thùy Duyên Thành viên 9. Ths. Vũ Thị Thanh Thảo Thành viên 10. Ths. Bùi Thị Thu Hiền Thành viên 11. Ths. Đào Tuấn Hậu Thành viên 12. Cao học Đoàn Thị Ngân Thành viên CỘNG TÁC VIÊN THAM GIA THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 1. GS, TS. Nguyễn Hùng Hậu Cộng tác viên 2. Ths. Nguyễn Ngọc Phượng Cộng tác viên 3. Ths. Phạm Trường Sinh Cộng tác viên 4. Ths. Hoàng Thanh Nga Cộng tác viên 5. Cao học. Trịnh Thị Kim Chi Cộng tác viên THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2013 MỤC LỤC TÓM TẮT ĐỀ TÀI KHOA HỌC CÔNG NGHỆ ............................................................1 PHẦN MỞ ĐẦU ..............................................................................................................5 Chương 1 KHÁI QUÁT LỊCH SỬ, KINH TẾ, XÃ HỘI VÀ TƯ TƯỞNG CỦA NGƯỜI VIỆT ........................................................................................................................33 THỜI KỲ DỰNG NƯỚC...............................................................................................33 I. MỘT VÀI NÉT KHÁI QUÁT VỀ ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ, KINH TẾ, CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI CỦA NGƯỜI VIỆT THỜI KỲ DỰNG NƯỚC....................................................33 1. Khái quát điều kiện tự nhiên và điều kiện kinh tế - xã hội Việt Nam thời kỳ dựng nước ......................................................................................................................33 2. Khái quát điều kiện chính trị - xã hội Việt Nam thời kỳ dựng nước ..................41 II. NỘI DUNG TƯ TƯỞNG CỦA NGƯỜI VIỆT THỜI KỲ DỰNG NƯỚC .........................45 1. Tư duy khoa học của người Việt cổ trong sản xuất vật chất thời kỳ dựng nước 45 2. Tư duy thẩm mỹ của người Việt cổ trong nghệ thuật thời kỳ dựng nước ....................57 3. Tư duy thần thoại, tôn giáo về thế giới của người Việt cổ thời kỳ dựng nước ...69 4. Tư duy quân sự của người Việt cổ thời kỳ dựng nước .......................................76 5. Ý thức dân tộc của người Việt cổ buổi đầu dựng nước ......................................82 Chương 2 TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM THỜI KỲ BẮC THUỘC .............91 I. THỜI KỲ BẮC THUỘC VÀ SỰ DU NHẬP TAM GIÁO VÀO VIỆT NAM ..........91 1. Sự du nhập của Nho giáo vào Việt Nam ............................................................95 2. Sự du nhập của Đạo giáo vào Việt Nam...........................................................107 3. Sự du nhập của Phật giáo vào Việt Nam ..........................................................109 II. CHÍNH SÁCH ĐỒNG HÓA CỦA CÁC TRIỀU ĐẠI PHONG KIẾN PHƯƠNG BẮC ĐỐI VỚI VIỆT NAM VÀ CUỘC ĐẤU TRANH CHỐNG ĐỒNG HÓA VỀ VĂN HÓA, TƯ TƯỞNG THỜI KỲ BẮC THUỘC...................................................................166 1. Thời kỳ Bắc thuộc và chính sách đồng hóa của các triều đại phong kiến phương Bắc đối với Việt Nam ..................................................................................................166 2. Cuộc đấu tranh chống đồng hóa thời kỳ Bắc thuộc ..........................................175 Chương 3 TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ X ĐẾN THẾ KỶ XIV .............................................................................................................................................190 I. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC THỜI KỲ NHÀ LÝ ...................................................190 1. Khái quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị, xã hội và văn hoá Việt Nam thời kỳ nhà Lý .....................................................................................................................190 2. Nội dung tư tưởng triết học thời kỳ nhà Lý ......................................................210 II. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC THỜI KỲ NHÀ TRẦN ............................................267 1. Khái quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị, xã hội và văn hóa thời kỳ nhà Trần..............................................................................................................................267 2. Nội dung tư tưởng triết học thời kỳ nhà Trần ...................................................280 III. XÃ HỘI ĐẠI VIỆT CUỐI THẾ KỶ XIV VÀ TƯ TƯỞNG CẢI CÁCH CỦA HỒ QUÝ LY ...................................................................................................................405 1. Khái quát đặc điểm lịch sử xã hội Đại Việt cuối thế kỷ XIV ...........................405 2. Tư tưởng cải cách của Hồ Quý Ly ...................................................................410 Chương 4 TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN THẾ KỶ XIX ......................................................................................................................................425 I. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC THỜI KỲ LÊ SƠ .......................................................425 1. Khái quát điều kiện lịch sử xã hội thời kỳ Lê Sơ .............................................425 2. Nội dung tư tưởng triết học thời kỳ Lê Sơ .......................................................430 II. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC THỜI KỲ NHÀ MẠC ..............................................472 1. Khái quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội và văn hóa thời kỳ nhà Mạc ..............................................................................................................................472 2. Nội dung tư tưởng triết học thời kỳ nhà Mạc ...................................................474 III. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC THỜI KỲ TRỊNH - NGUYỄN PHÂN TRANH VÀ TRIỀU TÂY SƠN ...........................................................................................................514 1. Khái quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh và triều Tây Sơn ........................................................................................514 2. Nội dung tư tưởng triết học thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh và triều Tây Sơn .....................................................................................................................................531 IV. TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM THỜI KỲ ĐẦU NHÀ NGUYỄN ...618 1. Khái quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội thời kỳ đầu nhà Nguyễn .....................................................................................................................................618 2. Tư tưởng triết học thời kỳ đầu nhà Nguyễn .....................................................629 Chương 5 TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẦU THẾ KỶ XX.................................................................................................................................746 I. BỐI CẢNH LỊCH SỬ THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẦU THẾ KỶ XX ....................................................................................................................746 1. Khái quát điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội thế giới cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ..............................................................................................................746 2. Đặc điểm điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ..............................................................................................................764 II. NỘI DUNG TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XIX ĐẦU THẾ KỶ XX ....................................................................................................................784 1. Tư tưởng triết học của Phan Bội Châu .......................................................784 2. Tư tưởng triết học của Phan Chu Trinh .....................................................824 3. Tư tưởng triết học của Nguyễn An Ninh ...................................................864 KẾT LUẬN ..................................................................................................................897 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................922 1 TÓM TẮT ĐỀ TÀI KHOA HỌC CÔNG NGHỆ CẤP ĐẠI HỌC QUỐC GIA LOẠI C - NĂM 2013 Tên đề tài: LỊCH SỬ TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM (Từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX) Mã số: C.2013 - 18b - 05 Chủ nhiệm đề tài: PGS, TS. TRỊNH DOÃN CHÍNH Thời gian thực hiện: Từ tháng 3 năm 2013 đến tháng 3 năm 2015 Trong những tinh hoa văn hóa Việt Nam truyền thống, tư tưởng triết học là hạt nhân và kim chỉ nam cho mọi hành động của con người Việt Nam. Nghiên cứu lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam không chỉ để góp phần khẳng định trình độ tư duy lý luận, tư duy triết học đặc sắc của dân tộc Việt Nam, mà còn giúp rút ra những bài học lịch sử bổ ích để chúng ta tiếp thu, kế thừa, phát huy và biến nó thành sức mạnh nội sinh trong công cuộc bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước hiện nay. Đề tài Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam (từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX) sẽ góp phần nghiên cứu lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam một cách cơ bản, hệ thống, giúp những ai quan tâm có thêm tài liệu tham khảo bổ ích. Trước hết, đề tài đã làm sáng tỏ những điều kiện, tiền đề hình thành và phát triển của tư tưởng triết học Việt Nam: đó là sự hình thành quốc gia dân tộc từ rất sớm; là quá trình dân tộc Việt Nam phải tiến hành một chuỗi dài các cuộc chiến đấu chống giặc ngoại xâm; và là sự giao lưu, tiếp biến các nền văn hóa Đông - Tây, trên nền tảng văn hoá truyền thống của dân tộc Việt Nam. Trên cơ sở đó, đề tài khái quát quá trình hình thành, phát triển và nội dung của tư tưởng triết học Việt Nam trên các mặt bản thể luận, nhận thức luận, nhân sinh quan, chính trị - xã hội và đạo đức luân lý, qua các giai đoạn và các nhà tư tưởng; từ tư duy khoa học, tư duy thẩm mỹ trong sản xuất, thế giới quan thần thoại và tôn giáo, ý thức về quốc gia dân tộc trong đời sống sinh hoạt của người Việt cổ thời kỳ dựng nước; các khuynh hướng du nhập và ảnh hưởng bước đầu của Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo và cuộc đấu tranh chống đồng hóa về văn hóa của nhân dân ta trong thời kỳ Bắc thuộc; sự phát triển mạnh mẽ và đặc sắc tư tưởng triết học của các thiền phái thời kỳ Lý - Trần - Hồ (thế kỷ X đến thế kỷ XIV), trong tinh thần “hòa đồng tam giáo”; sự ảnh hưởng lớn lao của hệ tư tưởng Nho giáo trong vị trí chính thống của nhà nước phong kiến từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX với việc tạo ra nhiều nhà tư tưởng có đóng góp lớn cho đất nước trong 2 nhiều lĩnh vực, cho đến bước chuyển tư tưởng của các nhà canh tân, nhà hoạt động chính trị - xã hội cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, trên nền tảng của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống. Cuối cùng, đề tài đã khái quát những giá trị lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, trong đó ý thức về nòi giống, về quốc gia dân tộc, tình yêu quê hương đất nước, ý chí kiên cường và tinh thần lao động cần cù sáng tạo là sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong triết lý, văn hóa và lịch sử của dân tộc. 3 ABSTRACT OF SCIENCE AND TECHNOLOGY THEMES NATIONAL UNIVERSITY LEVEL - CLASS C Project title: HISTORY OF VIETNAMESE PHILOSOPHICAL THOUGHT (FROM THE CONSTRUCTION OF THE COUNTRY PERIOD TO THE EARLY TWENTIETH CENTURY) Code: C.2013 - 18B – 05 Project manager: PROF. DR. TRINH DOAN CHINH Duration: FROM MARCH 2013 TO MARCH 2015 In essence Vietnam’s traditional culture, philosophical thought is nuclear and lodestar to every action of Vietnamese. Research in the history of Vietnamese philosophical thought will contribute not only to confirm the above theory of thinking characteristic of the people of Vietnam, but also helps in drawing useful historical lessons for us to acquire, design, excel and promote its strength and turn it into an endogenous experience to build and develop the country at present. The history of Vietnamese philosophical thought (from the construction of the country period to the early twentieth century) will contribute to the knowledge of the history of philosophical thought of Vietnam as a basic system. Besides that, it will serve as a useful reference material for those interested in Vietnamese culture. With the clarification of the conditions, and the premise of the development of philosophical thought in Vietnam, it will go a long way in explaining the early origins of the Vietnamese nation and explain about the long series of wars fought against the foreign invaders and the exchange and change of the culture of the East – West based on ethnic and traditional Vietnamese culture. It was on this basis that the process of generalization, and content development of philosophical thought of Vietnam on the ontology, epistemology, worldview, politics - social and ethical management and through the stages of scientific thinking, aesthetic thinking in production, world mythology and religion that a sense of nationalism in the daily life of the ancient Vietnamese arose for the purpose of nation building. Further these trends were shaped by the initial introduction of Confucianism, Buddhism, Taoism and the struggle against 4 cultural assimilation of our people during the Northern Properties, the development of strong and distinctive philosophical thought of Zen School of Management period - Tran - Ho (tenth century to the fourteenth century), the spirit of "religious harmony", and the great influence of Confucian ideology on the official position of the feudal states from fifteenth century to the nineteenth century gave birth to many initial thinkers who have contributed significantly to the national development in various fields. This was also a prelude to the thoughts of reformers, political and social activists in the late nineteenth and early twentieth century. Finally, the above subjects outlined the historical value of philosophical thought of Vietnam that carried a sense of race, of nation, love of country, the resilience and spirit of labor and creative diligence are a red thread that binds the philosophy, culture and history of the nation. 5 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết, ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài 1.1. Trong quá trình đổi mới, hội nhập quốc tế, đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”1, cùng với nhiệm vụ phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân; phát triển giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, kinh tế tri thức, bảo vệ môi trường; thực hiện có hiệu quả tiến bộ và công bằng xã hội, đảm bảo an sinh xã hội trong từng bước và từng chính sách phát triển; tăng cường quốc phòng, an ninh, bảo vệ vững chắc tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; thực hiện đường lối đối ngoại độc lập tự chủ, hòa bình, hữu nghị, hợp tác và phát triển; xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa và sức mạnh đại đoàn kết dân tộc; Đảng, Nhà nước và nhân dân ta còn có một nhiệm vụ hết sức quan trọng đó là xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tương xứng với sự phát triển của kinh tế - xã hội. Đó là triết lý của sự phát triển xã hội hài hòa và bền vững. Bởi vì, văn hóa nói chung và những giá trị tư tưởng của dân tộc Việt Nam nói riêng không chỉ là một trong những nguồn lực nội sinh mạnh mẽ nhất “hun đúc nên tâm hồn, khí phách, bản lĩnh Việt Nam”2 mà còn là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển xã hội. Để hoàn thành những nhiệm vụ rất toàn diện, có ý nghĩa cách mạng lớn lao trên, chúng ta không thể không tìm hiểu, nghiên cứu, học tập, kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống văn hóa Việt Nam, trong đó có lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. Chính vì thế Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành trung ương khóa VIII đã nhấn mạnh: “xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, làm cho văn hóa thấm sâu vào trong toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội… tạo ra trên đất nước ta đời 1 Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiên Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.70. 2 Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Hội nghị lần thứ năm BCHTW khóa VIII, Nxb. Chính trị quốc gia Hà Nội 1998, tr.54. 6 sống tinh thần cao đẹp, trình độ dân trí cao, khoa học phát triển phục vụ đắc lực sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh”1. 1.2. Trong những tinh hoa giá trị tư tưởng và văn hóa Việt Nam truyền thống, tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam, thì tư duy lý luận, tư tưởng triết học đóng vai trò hết sức quan trọng. Bởi vì tư duy lý luận, tư tưởng triết học là hạt nhân, là mạch nguồn và là kim chỉ nam cho mọi hoạt động của con người Việt Nam, đặc biệt là hoạt động nhận thức giải thích thế giới một cách đúng đắn và hoạt động thực tiễn cải tạo thế giới một cách hiệu quả trong suốt tiến trình lịch sử Việt Nam. Nghiên cứu lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, không chỉ để góp phần khẳng định rằng: đất nước Việt Nam, dân tộc Việt Nam tuy nhỏ bé, trải qua lịch sử hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước đầy thăng trầm, gian khổ, nhưng hết sức kiên cường, bất khuất với sức sống bền bỉ, mãnh liệt, vẫn luôn vươn lên tự khẳng định mình, thể hiện tinh thần độc lập dân tộc cao cả và lòng yêu nước nồng nàn, dân tộc đó không thể không có triết lý, dân tộc đó không thể không có tư duy lý luận của mình; mà còn qua đó giúp chúng ta rút ra những bài học lịch sử bổ ích, trên cơ sở đó kế thừa, phát huy, biến những giá trị ấy thành sức mạnh nội sinh bền vững và mạnh mẽ cho dân tộc ta, nhân dân ta trong công cuộc bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước, vươn lên tầm cao của thời đại. Đúng như Ph.Ăngghen đã viết: “Một dân tộc muốn đứng vững trên đỉnh cao của khoa học thì không thể không có tư duy lý luận”2, “Nhưng tư duy lý luận chỉ là một đặc tính bẩm sinh dưới dạng năng lực của người ta mà thôi. Năng lực ấy cần phải được phát triển hoàn thiện, và muốn hoàn thiện nó thì cho tới nay, không có một cách nào khác hơn là nghiên cứu toàn bộ triết học thời trước”3. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về tư tưởng Việt Nam nói chung và tư tưởng triết học Việt Nam nói riêng còn nhiều quan điểm khác nhau và mới chỉ ở bước 1 Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành Trung ương khóa VIII, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội 1998, tr.54. 2 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tập 20, tr.489. 3 C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, tập. 20, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tr.487. 7 đầu, thể hiện qua một số công trình, tác phẩm đã công bố, chưa thực sự hệ thống và nhất quán. Do vậy, đề tài Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX, hy vọng sẽ góp phần vào việc nghiên cứu lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam một cách cơ bản, hệ thống hơn; giúp cho sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh ngành khoa học xã hội và nhân văn nói riêng, người đọc nói chung có thêm tài liệu tham khảo bổ ích cho lĩnh vực mình quan tâm. Trong đề tài này, chúng tôi chỉ nghiên cứu quá trình hình thành, phát triển và nội dung tư tưởng triết học Việt Nam từ thời kỳ dựng nước đến đầu thế kỷ XX ở Việt Nam. Bởi vì, cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, ở Việt Nam, ngoài sự ảnh hưởng của một số trào lưu triết học khác, thì tư tưởng triết học chủ đạo, ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tinh thần, tư tưởng cũng như hiện thực lịch sử cách mạng Việt Nam giai đoạn này, đó là thế giới quan và phương pháp luận của triết học Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đây là giai đoạn lịch sử xã hội có sự phát triển, thay đổi về chất; và đã có các công trình có tính quốc gia nghiên cứu về những vấn đề này, cho nên chúng tôi không đưa vào đề tài những vấn đề trên. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài 2.1. Những công trình nghiên cứu toàn bộ quá trình hình thành và phát triển lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam gắn với lịch sử tư tưởng và lịch sử dân tộc Việt Nam: Tiêu biểu cho hướng này trước hết phải kể đến công trình Đại Việt sử ký toàn thư, 4 tập của Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1998, là một bộ sử có giá trị về nhiều mặt, đặc biệt là giá trị về lịch sử và lịch sử tư tưởng Việt Nam; một di sản quý báu của nền văn hoá dân tộc. Đó là một công trình khá đồ sộ được biên soạn bởi nhiều nhà sử học nước ta, từ Lê Văn Hưu đời Trần, qua Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên đến Phạm Công Trứ, Lê Hy,… đời Lê Trung hưng, cùng những người cộng sự với họ. Theo bản in từ ván khắc năm Chính Hoà thứ 18 (1697) mang danh hiệu bản in Nội các quan bản, bộ sử này gồm quyển thủ và 24 quyển biên chép một cách hệ thống, chi tiết, tỉ mỉ các sự kiện, nhân vật lịch sử dân tộc từ họ Hồng Bàng đến năm 1675. Dù với tư cách là sử ký nhưng trong đó chúng ta cũng thấy rất rõ những vấn đề về tư tưởng, triết học, chính trị, văn hoá, 8 giáo dục, khoa học, quân sự… được đề cập đến trong tác phẩm lớn này; hay công trình với tiêu đề Lịch sử tư tưởng Việt Nam, gồm 7 tập, của Nguyễn Đăng Thục, Nxb.Thành phố Hồ Chí Minh tái bản năm 1991. Nhìn chung đây là công trình nghiên cứu về lịch sử tư tưởng Việt Nam khá phong phú. Trong đó, Tập I với tiêu đề Tư tưởng bình dân Việt Nam được kết cấu thành ba nội dung chính: một là, ý thức thần thoại và triết học; hai là, hai nguồn gốc tư tưởng Việt Nam, qua nguồn gốc văn minh Đông Sơn với trống đồng và nguồn gốc văn minh Lạch Trường với nhà mồ Thiên Động. Từ sự phân tích hai nguồn gốc đó công trình đã nêu bật hai “khuynh hướng tư tưởng chính yếu của dân tộc, khuynh hướng hiện thực và khuynh hướng siêu nhiên”1; và ba là, nội dung tư tưởng bình dân qua những mặt như: trạng thái sống tình cảm nông dân, thần thoại tín ngưỡng vật linh, quan niệm vai trò lãnh đạo ở xã hội nông nghiệp xưa, đạo nội, Phật giáo bình dân Việt Nam, triết học bình dân trong tục ngữ phong giao. Tập II với nhan đề Thời Bắc thuộc và thời Đinh Lê (từ thế kỷ thứ II trước công nguyên đến thế kỷ X), ngoài Lời giới thiệu nội dung của tập này được kết cấu thành 9 mục với 419 trang sách, đi sâu phân tích về những nội dung như: một là, về bối cảnh văn hóa Việt Nam trước thời Tần Hán; hai là, học thuật tư tưởng Việt Nam thời Tần Hán; ba là, Sĩ Nhiếp “Nam giao học tổ”; bốn là, ảnh hưởng Ấn Độ với Phật học Giao Chỉ; năm là, học thuật và tư tưởng Việt Nam thời Đường; sáu là, thiền học Việt Nam thời Tùy Đường; bảy là, thiền học Việt Nam sản phẩm văn hóa giao lưu; tám là, tình thế Giao Châu cuối Đường đầu Tống với cuộc tranh thủ độc lập chính trị Việt Nam; chín là, tư tưởng Việt Nam thời Đinh Lê (968 - 1010) từ Đinh Bộ Lĩnh đến Lê Hoàng. Với 9 nội dung trên, công trình đã hệ thống, phân tích hai dòng tư tưởng lớn của Việt Nam ở giai đoạn này là tư tưởng bình dân, và tư tưởng bác học. Tập III với tiêu đề Thời Lý, công trình ngoài Lời giới thiệu, phần Bổ di, Tài liệu tham khảo, nội dung được triển khai trong 9 vấn đề với tổng số 348 trang sách, đã làm rõ những vấn đề như: một là, tư tưởng hợp sáng tập thành đời Lý; hai là, Vạn Hạnh với thiền học dân tộc; ba là, đạo thánh vương thời Lý; bốn là, 1 Nguyễn Đăng Thục: Lịch sử tư tưởng Việt Nam, t.1, Nxb.Tp. Hồ Chí Minh, 1991, tr.108. 9 tư tưởng “nội thành ngoại vương” ở các thánh vương đời Lý; năm là, học thuật thời Lý; sáu là, ý nghĩa nghệ thuật của chùa một cột; bảy là, từ chùa Một Cột đến thiền học Thảo Đường; tám là, ý thức Đại Việt với Lý Nhân Tông; chín là, kết luận về tư tưởng thời Lý. Tập IV với tiêu đề Tư tưởng Việt Nam thời Trần 1225 - 1400, công trình được kết cấu thành 7 vấn đề: một là, bối cảnh xã hội chính trị Lý mạt Trần sơ; hai là, Trần Thái Tông với Quốc học; ba là, Trúc Lâm bí quyết hay thiền học thời Trần; bốn là, triết học Trúc Lâm Yên Tử - Tam tổ; năm là, quốc học thời Trần; sáu là, đạo làm tướng với Binh pháp thời Trần; bảy là, tư tưởng chính trị thời Trần. Tập V với tiêu đề Tư tưởng Việt Nam thời Hồ (1380 - 1407) với 248 trang, đã khái quát và phân tích các nội dung như: một là, hoàn cảnh xã hội chính trị cuối thời Trần; hai là, tư tưởng Nho Phật xung đột; ba là, tư tưởng pháp trị Hồ Quý Ly, trong đó công trình đã chỉ ra sự bất lực và suy thoái của nhà Trần và vai trò của Hồ Quý Ly trước tình hình khủng hoảng của lịch sử xã hội Việt Nam lúc bấy giờ; bốn là, lai lịch họ Hồ; năm là, dẹp đối phương, củng cố thế lực; sáu là, công cuộc cải cách; bảy là, Trần Nguyên Đán với huyền học thời Trần; tám là, nghĩa sĩ với ý thức dân tộc. Tập VI và tập VII được trình bày trong một cuốn sách, trong đó tập VI với tiêu đề Nguyễn Trãi với khủng hoảng ý thức hệ Lê - Nguyễn (1380 - 1442), với tổng số 302 trang. Nội dung tập VI được kết cấu thành năm mục: một là, Nguyễn Trãi; hai là, sự khủng hoảng ý thức hệ phong kiến xã hội; ba là, Việt Nam thế kỷ XVI - XVII; bốn là, Nguyễn Dữ; năm là, Tam giáo trong Lâm truyền kỳ ngộ và Truyền kỳ mạn lục. Còn tập VII với tiêu đề Tư tưởng tổng hợp của Lê Quý Đôn (1724 - 1784), đã đi sâu phân tích về tư tưởng của Lê Quý Đôn trên các mặt: như cuộc đời sự nghiệp, triết học học biện chứng lý khí, siêu hình học, vũ trụ quan, tinh thần và vật chất - tri thức lý luận, nhân sinh quan - đạo đức chính trị học, định đề, phản đề, tổng hợp đề. Tiếp đến đó là công trình Lịch sử tư tưởng Việt Nam do Viện Triết học thực hiện gồm 2 tập, với tổng số 944 trang. Nhìn chung đây là công trình khá toàn 10 diện, phong phú và sâu sắc về các nội dung tư tưởng Việt Nam. Trong đó, tập 1 với tiêu đề Lịch sử tư tưởng Việt Nam, do PGS. Nguyễn Tài Thư (chủ biên), Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, xuất bản năm 1993, đã được tập thể tác giả kết cấu thành 7 phần, 23 chương. Phần mở đầu với tiêu đề Mấy vấn đề lý luận và phương pháp luận của môn Lịch sử tư tưởng Việt Nam, nhóm tác giả đã đi sâu phân tích nhằm đưa ra “một quan niệm phù hợp hơn, sát với thực tế lịch sử hơn, và gắn với chuyên ngành lịch sử triết hơn”1 về những vấn đề về lý luận, phương pháp luận của đề tài. Phần thứ nhất với tiêu đề Tư tưởng thời kỳ tiền sử và sơ sử trong phần này đã khái quát thành hai giai đoạn, đó là tư tưởng thời nguyên thủy, tư tưởng buổi đầu dựng nước. Phần thứ hai với tiêu đề Tư tưởng thời kỳ đầu đấu tranh lâu dài giành độc lập dân tộc (Bắc Thuộc từ cuối thế kỷ II trước Công nguyên đến đầu thế kỷ X sau Công nguyên). Trong phần này công trình đã khái quát thành ba nội dung, một là: Thời đại và khuynh hướng phát triển của tư duy; hai là: Ý thức tư tưởng về cộng đồng người Việt và chủ quyền đất nước; ba là: Ý thức đạo đức và quan niệm nhân sinh. Phần thứ ba với tiêu đề Tư tưởng thời kỳ phục hồi và xây dựng quốc gia độc lập (từ thế kỷ X đến thế kỷ XIV), các tác giả đã đi vào trình bày, phân tích những bước phát triển mới trong tư tưởng nói chung của các nhà tư tưởng về các mặt như tư tưởng chính trị - xã hội (trong Chương VIII Sự phát triển của tư tưởng chính trị - xã hội), tư tưởng quân sự Trần Quốc Tuấn (trong Chương IX Trần Quốc Tuấn - Nhà quân sự thiên tài, nhà tư tưởng lỗi lạc), tư tưởng thiền học thời Đinh, Lê, Lý Trần (trong chương X), hay tư tưởng Nho giáo, và sự phê phán Phật giáo ở cuối thế kỷ XIV (trong chương XI). Từ sự phân tích khá sâu sắc về lịch sử tư tưởng từ thế kỷ thứ X đến thế kỷ XIV, nhóm tác giả đi đến nhận định đây “thực sự là một thời kỳ mà các khuynh hướng tư tưởng ở Việt Nam phát triển một cách sôi nổi đầy sinh và hào khí của một dân tộc đã giành được độc lập tự chủ. Những thành tựu về mặt nhận thức tư tưởng của dân tộc ta lúc này gắn liền với những thắng lợi huy hoàng của công cuộc dựng nước, giữ nước và thực hiện thống nhất nước nhà. Chính những nhu cầu của công cuộc dựng nước và giữ nước đó đã quy định nội dung và xu thế phát triển lịch sử tư 1 Nguyễn Tài Thư (chủ biên): Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập I, Nxb.Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993, tr.11. 11 tưởng Việt Nam đương thời. Những bước phát triển về kinh tế, chính trị, văn hóa của nước Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XIV đặc biệt trong thời Lý - Trần là cơ sở và điều kiện cho vườn hoa tư tưởng của dân tộc tươi tốt và có nhiều hương sắc”1. Phần thứ tư với tiêu đề Tư tưởng thời kỳ ổn định và thịnh vượng của chế độ phong kiến (thế kỷ XV) được trình bày qua 4 chương, từ trang 233 đến trang 332. Phần này đã tập trung luận giải tình hình chính trị - xã hội, văn hóa tư tưởng cũng như những ảnh hưởng của nó đối với việc hình thành tư tưởng thời kỳ này, từ đó công trình đã khái quát những tư tưởng cơ bản của Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, và các nhà sử học thời Lê. Phần thứ năm gồm 4 chương, 77 trang (từ trang 333 đến trang 400) với tiêu đề Tư tưởng thời kỳ khủng hoảng và chia cắt của chế độ phong kiến (tư thế kỷ XVI đến thế kỷ XVII). Từ việc phân tích những điều kiện về xã hội, văn hóa tư tưởng, phần này đã trình bày khái quát nội dung quan điểm của các nhà tư tưởng như Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Dữ, Phùng Khắc Khoan và tư tưởng Phật giáo từ thế kỷ XVI đến đầu thế kỷ XVIII. Phần thứ sáu với tiêu đề Tư tưởng thời kỳ các cuộc chiến tranh nông dân và sụp đổ của các chính quyền đàng trong, đàng ngoài được nhóm tác giả trình bày từ chương XX đến chương XXIII nhằm làm rõ: một là, tình hình xã hội, văn hóa, tư tưởng ở thời kỳ này, hai là khái quát các quan điểm của ba nhà tư tưởng tiêu biểu thời kỳ này là Lê Quý Đôn, Lê Hữu Trác, Ngô Thì Nhậm. Tiếp nối tập 1 là tập 2 của Lê Sỹ Thắng với tiêu đề Lịch sử tư tưởng Việt Nam tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, xuất bản năm 1997. Trong tập này ngoài phần Vào đề, Kết luận, Chú thích, Mục lục thì nội dung được kết cấu thành 3 phần, 17 chương với 447 trang sách. Trong Phần một với tiêu đề Một bước phát triển của hệ tư tưởng phong kiến Việt Nam: Khuynh hướng tự khẳng định và thành tựu của khuynh hướng này. Ở phần này công trình đã làm rõ những nội dung như: một là, Phật giáo bị bác bỏ, Nho giáo giành địa vị độc tôn trong hệ tư tưởng chính thống, hai là, khuynh hướng và sự cố gắng xây dựng hệ tư tưởng riêng mà Nho giáo là nòng cốt, ba là, Minh Mệnh và chính sách Minh Mệnh chính yếu, bốn là, Nguyễn Đức Đạt và tác phẩm Nam Sơn tùng thoại, như vậy, từ bốn nội dung này công trình đã khẳng định rằng các nhà tư tưởng ở giai đoạn này 1 Nguyễn Tài Thư (chủ biên): Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập I, Nxb.Khoa học xã hội, Hà Nội, 1993, tr.150. 12 có “khuynh hướng muốn xây dựng hệ thống tư tưởng, quan điểm mang màu sắc Việt Nam, tuy vẫn lấy Nho giáo làm nòng cốt, vẫn sử dụng các phạm trù, khái niệm của Nho giáo và vẫn phải dùng chữ Hán”, nhưng các quan điểm của các nhà tư tưởng Việt Nam ở thời kỳ này “bao quát nhiều lĩnh vực hơn là nội dung các sách kinh điển của Khổng Mạnh, và mở rộng, bàn kỹ hơn các sách kinh điển ấy đối với cùng những vấn đề như nhau”1. Trong Phần hai với tiêu đề Tư tưởng Việt Nam trước một vấn đề của thực tiễn bảo vệ tổ quốc hồi nửa cuối thế kỷ XIX. Nội dung của phần này được giải quyết trong 8 chương, từ việc giải quyết những vấn đề cụ thể của lịch sử xã hội đặt ra cho các nhà tư tưởng Việt Nam giải quyết như: vấn đề về chủ quyền quốc gia, đất nước thống nhất, hay vấn đề về nước, vua và trung vua yêu nước thương dân, những tư tưởng về đạo làm người, đến vấn đề nhận diện kẻ thù… công trình đã trình bày phân tích những nhà tưởng tiêu biểu như Đặng Đức Tuấn, Vũ Phạm Khải, Nguyễn Xuân Ôn,... từ việc trình bày những nội dung, phân tích những giá trị và hạn chế công trình cũng đã chỉ ra rằng đối diện với sự xâm lược của chủ nghĩa thực dân phương Tây, tư tưởng Việt Nam “đang cần được nâng nên một tầm mới, và - muốn vậy - đang cần một hệ tư tưởng mới cao hơn hệ tư tưởng phong kiến truyền thống”2. Phần ba với tiêu đề Tư tưởng canh tân. Nội dung của phần này được triển khai trong 5 chương (từ chương XIII đến chương XVII) công trình từ việc trình bày những vấn đề về quá trình, cũng như những đặc trưng trong tư tưởng canh tân và bảo thủ, đã đi đến khái quát những quan điểm của các nhà tư tưởng canh tân giai đoan này như: Phạm Phú Thứ, Đặng Huy Trứ, Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Lộ Trạch,… từ đó khái quát những nội dung, giá trị, hạn chế của tư tưởng canh tân thời kỳ này. Như vậy, thông qua hai tập của bộ sách này có thể nhận thấy rằng công trình này có nội dung phong phú, hệ thống, và có chất lượng tốt về lịch sử tư tưởng Việt Nam nói chung, nhưng chưa thực sự đi sâu khai thác phần tư tưởng triết học trên các phương diện về thế giới quan, nhận thức luận và nhân sinh quan. 1 Lê Sỹ Thắng,: Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997, tr.144. 2 Lê Sỹ Thắng: Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997, tr.278. 13 Cùng với hướng nghiên cứu trên, phải kể đến hai tập Lịch sử tư tưởng Việt Nam văn tuyển của Viện Triết học Việt Nam do Trần Nguyên Việt chủ biên; trong đó tập 1 trích tuyển các bản văn về lịch sử tư tưởng Việt Nam từ đầu Công nguyên đến cuối thời Lý, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, xuất bản năm 2002; tập 2 trích tuyển các bản văn về tư tưởng Việt Nam thời kỳ Trần - Hồ, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, xuất bản năm 2004. Đặc biệt trong thời gian gần đây có công trình Đại cương Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, tập 1 do Nguyễn Hùng Hậu (chủ biên), Nxb. Đại học quốc gia, Hà Nội, năm 2002. Cuốn sách này ngoài Lời nhà xuất bản, danh mục tài liệu tham khảo thì nội dung được kết cấu thành 6 chương: chương 1, với tiêu đề một Vài vấn đề về phương pháp luận, nhóm tác giả từ sự khái quát các công trình nghiên cứu trong nước đã công bố đi đến khái quát các quan điểm khác nhau về câu hỏi Việt Nam có tư tưởng, tư tưởng triết học hay triết học hay không? Và từ việc luận giải, phân tích sự khác nhau trong việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học, cũng như đặc trưng trong tư tưởng phương Tây, phương Đông với tư tưởng Việt Nam để từ đó cuốn sách đã chỉ ra các phương pháp tiếp cận nghiên cứu tư tưởng Việt Nam như: một là, khi nghiên cứu triết học Việt Nam “không nên đi từ vấn đề cơ bản của triết học là mối quan hệ giữa vật chất và ý thức”1 mà có thể đi theo hai cách: thứ nhất là, đi từ hiện tượng đến những khái quát có tính chất triết học về nhân sinh quan, đạo lý làm người, rồi đến thế giới quan; thứ hai là, đi từ thế giới quan đến nhân sinh quan rồi đến lý luận đạo đức, đạo lý làm người, ngoài ra theo công trình này khi tiếp cận triết học Việt Nam ngoài việc tiếp cận từ các “văn bản mang tính chất bác học” thì cần tiếp cận qua các thơ ca, hò vè, ca dao, tục ngữ, ngụ ngôn, tiếu lâm, phong giao,... hay nghiên cứu tư tưởng của các nhà tư tưởng Việt Nam cần phải có quan điểm toàn diện, nghiên cứu “ở khắp mọi nơi, trong hành vi, trong hành động, trong đối nhân xử thế, trong toàn bộ cuộc đời họ”2. Chương 2, với tiêu đề Cơ sở hình thành và đặc điểm của triết học Việt Nam, nhóm tác giả đã khái quát cơ sở xã hội đối với việc hình thành tư tưởng triết học Việt Nam, đặc 1 Nguyễn Hùng Hậu (chủ biên): Đại cương Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, tập 1, Nxb.Đại học quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.13. 2 Nguyễn Hùng Hậu (chủ biên): Đại cương Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, tập 1, Nxb.Đại học quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.15. 14 biệt nhóm tác giả xuất phát từ việc phân tích ảnh hưởng của phương thức sản xuất châu Á đến việc hình thành tư tưởng triết học của Việt Nam, từ đó đã chỉ ra sáu đặc điểm của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam đó là: tư tưởng Việt Nam “gắn với chủ nghĩa yêu nước, với công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước”; tư tưởng Việt Nam có hướng trội là “đi từ nhân sinh quan đến thế giới quan”, trong đó “vấn đề trung tâm hàng đầu là vấn đề con người, đạo làm người”; tư tưởng triết học Việt Nam là “sự thể hiện, phản ánh nhân sinh quan, thế giới quan của cộng đồng dân tộc”; tư tưởng triết học Việt Nam xét trên bình diện vấn đề cơ bản của triết học thì “khuynh hương duy tâm tôn giáo trội hơn khuynh hương duy vật vô thần”; tư tưởng triết học Việt Nam hướng nội “lấy trong giải thích ngoài”, và tính biện chứng trong tư tưởng triết học Việt Nam “nghiêng về thống nhất”, “đi theo vòng tròn tuần hoàn”. Chương 3, với tiêu đề Vài nét về kinh tế, xã hội và thế giới quan của người Việt thời tiền sử, nhóm tác giả trình bày khá khái quát về các giai đoạn trong thời tiền sử, về triều đại, về nền kinh tế, văn hóa xã hội, tư tưởng, tôn giáo và đặc trưng trong các giai đoạn ở thời kỳ này. Chương 4, với tiêu đề Tư tưởng triết học Việt Nam trong cuộc đấu tranh thời Bắc thuộc, công trình đã trình bày khái quát quá trình sự du nhập của Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo vào nước ta. Chương 5, với tiêu đề Tư tưởng triết học Việt Nam từ thế kỷ thứ X đến thế kỷ XIV (chủ yếu thời Lý - Trần), nhóm tác giả đã trình bày những tư tưởng triết học của thiền phái Tì Ni Đa Lưu Chi, thiền phái Vô Ngôn Thông, thiền phái Thảo Đường, Trần Thái Tông, Tuệ Trung Thượng Sĩ, thiền Trúc Lâm Yên Tử, binh pháp Trần Quốc Tuấn, và tư tưởng Nho giáo Việt Nam từ thế kỷ X đến XIV, Chủ nghĩa yêu nước Việt Nam từ thế kỷ X đến XIV. Chương 6 với tiêu đề Tư tưởng triết học Việt Nam từ thế kỷ XV đến 1858. Trong chương này các tác giả đã trình bày khái quát tư tưởng triết học của các nhà tư tưởng như Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Dữ, Phùng Khắc Khoan, Hương Hải thiền sư, Chân Nguyên thiền sư, Lê Quý Đôn, Lê Hữu Trác, Ngô Thì Nhậm, Minh Mệnh, Nguyễn Đức Đạt và khái quát chung về thế giới quan, nhân sinh quan triều Nguyễn. Như vậy, có thể nhận thấy rằng đây là một trong số ít các công trình khi nghiên cứu vấn đề này đã lấy tiêu đề Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, với 224 trang sách, nhìn chung đây là một công trình khái quát khá toàn 15 diện và sâu sắc về những vấn đề triết học trong lịch sử tư tưởng Việt Nam. Điều đó thể hiện sự cố gắng, nghiêm túc, công phu trong nghiên cứu của nhóm tác giả. Tiếp tục nghiên cứu phát triển và bổ sung công trình đã công bố trên, công trình tiếp theo với nhan đề Đại cương Lịch sử tư tưởng Việt Nam của Nguyễn Hùng Hậu, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010, về kết cấu và nội dung của tác phẩm ngoài Lời nhà xuất bản, Mở đầu và Tài liệu tham khảo thì nội dung được kết cấu làm 7 chương, 24 mục với tổng số 483 trang, trong đó có thể nhận thấy từ chương 1 đến chương 6 là sự bổ sung, kế thừa công trình của các tác giả đã công bố, còn chương 7 là chương bổ sung mới hoàn toàn của công trình này so với công trình trước đó, chương này với tiêu đề là Triết học Hồ Chí Minh đã tập trung trình bày, phân tích những vấn đề trong tư tưởng triết học Hồ Chí Minh như: từ chủ nghĩa yêu nước truyền thống đến chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh, triết lý chống giặc ngoại xâm, giải phóng dân tộc - từ truyền thống đến Hồ Chí Minh, triết lý nhân văn từ truyền thống đến Hồ Chí Minh, triết lý “Dĩ dân vi bản”, “Dĩ chúng tâm vi kỷ tâm” từ trong lịch sử đến Hồ Chí Minh, triết lý hành động Hồ Chí Minh, hay vấn đề Hồ Chí Minh phát triển sáng tạo triết học Mác - Lênin trong điều kiện cụ thể ở Việt Nam. Đây là một trong số ít các công trình nghiên cứu khá toàn diện các quan điểm, tư tưởng với tư cách là lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam. Cũng nghiên cứu về quá trình phát triển của lịch sử tư tưởng Việt Nam còn có tác phẩm Lịch sử tư tưởng Việt Nam của Huỳnh Công Bá, Nxb.Thuận Hóa, Huế, năm 2006, tác phẩm ngoài lời nói đầu, dẫn luận, kết luận, thư mục tài liệu tham khảo, mục lục thì nội dung tác phẩm được phân thành 4 chương, 14 tiết. Trong đó, Chương 1 với tiêu đề Tư tưởng triết học, đã trình bày khái quát về vấn đề vũ trụ quan, nhân sinh quan. Chương 2 với tiêu đề Tư tưởng chính trị, đã trình bày nội dung tư tưởng chính trị qua tư tưởng nhân trị của Nho giáo, qua tư tưởng dân chủ tư sản, và qua tư tưởng Hồ Chí Minh. Còn Chương 3 với tiêu đề Tư tưởng tôn giáo công trình đã nghiên cứu qua các tôn giáo lớn ở Việt Nam như: Bàlamôn giáo, Phật giáo, Đạo giáo, Thiên Chúa giáo, Hồi giáo, Đạo Cao đài, Phật giáo Hòa Hảo. Qua việc trình bày, phân tích nội dung tư tưởng của các nhà tư tưởng trong lịch sử Việt Nam, tác phẩm đi đến nhận định vấn đề cốt lõi trong 16 lịch sử tư tưởng Việt Nam là “yêu nước - dân chủ - nhân ái”, để tạo ra những quan điểm sâu sắc của người Việt. Tuy nhiên, do phương pháp tiếp cận của tác phẩm chủ yếu là phương pháp lịch sử, cho nên mặc dù đã có tính hệ thống, nhưng nội dung các quan điểm của các nhà tư tưởng chưa được tác phẩm phân tích một cách toàn diện và sâu sắc để làm rõ hơn lịch sử tư tưởng Việt Nam. 2.2. Những công trình nghiên cứu các giai đoạn phát triển của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, qua từng nhà tư tưởng với các tác phẩm và các chủ đề triết học khác nhau: Phản ánh, nghiên cứu điều kiện lịch sử, kinh tế, chính trị - xã hội và sự phát triển tư tưởng văn hoá và triết lý của người Việt thời kỳ dựng nước, có các tác phẩm như: Thời đại Hùng Vương, Nxb. Khoa học xã hội, xuất bản năm 1973; Việt sử lược, Nxb. Văn Sử Địa, Hà Nội, xuất bản năm 1960; Việt điện u linh tập của Lý Tế Xuyên (Bản dịch của Lê Hữu Mục), Khai Trí, Sài Gòn xuất bản năm 1961; Lĩnh Nam chích quái của Trần Thế Pháp (Vũ Quỳnh, Kiều Phú nhuận chính), Nxb. Văn hoá, Hà Nội, 1960; Lược khảo về thần thoại Việt Nam của Nguyễn Đổng Chi, Nxb. Văn Sử Địa, 1957; Việt Nam cổ xưa của Bùi Thiết, Nxb. Thanh Niên, Hà Nội, 2000; Đại cương lịch sử Việt Nam do Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn chủ biên, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2010; và các bài báo đăng trên tạp chí khoa học như: Người Phùng Nguyên và quan niệm đối xứng của Hà Văn Tấn, Tạp chí Khảo cổ học, số 34/1996; Di sản văn hoá Đông Sơn mới tìm được của Minh Hiên, Tạp chí Văn hoá nghệ thuật, số 34/1973; Lịch thời Hùng Vương trên mặt trống đồng Hoàng Hạ của Bùi Huy Hồng, Tạp chí Khảo cổ học, số 1/1974; Những hiện vật đồng đỏ trong văn hoá Đông Sơn của Trịnh Sinh, Tạp chí Khảo cổ học, số 1/1992… Về tư tưởng triết học giai đoạn Lý - Trần, có các công trình như: Thơ văn Lý - Trần, tập 1, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1977, Thơ văn Lý - Trần, tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1989, và Thơ văn Lý - Trần, tập 3, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1978. Đây là công trình đồ sộ, công phu, cung cấp cho người đọc một cách khá đầy đủ, đáng tin cậy các bản văn về thơ, văn của các nhà tư tưởng Việt Nam thời kỳ Lý - Trần cả từ văn bản Hán Nôm, đến phiên âm dịch