ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN PHONG BÌNH NGHIÊN CỨU TIỂU THUYẾT VỀ ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH CỦA ERICH MARIA REMARQUE TỪ GÓC ĐỘ TỰ SỰ HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học PGS.TS NGUYỄN HỮU HIẾU Thành phố Hồ Chí Minh - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA TP.HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN PHONG BÌNH Chuyên ngành: Văn học nước ngoài Mã số: 60.22.30 NGHIÊN CỨU TIỂU THUYẾT VỀ ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH CỦA ERICH MARIA REMARQUE TỪ GÓC ĐỘ TỰ SỰ HỌC LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn: PGS.TS NGUYỄN HỮU HIẾU Thành phố Hồ Chí Minh - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Mọi sự vi phạm, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tp.Hồ Chí Minh, tháng 6.2014 Tác giả Nguyễn Phong Bình LỜI CẢM ƠN  Hoàn thành công trình này, trước hết tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến quý thầy cô giáo, cán bộ Khoa Văn học và Ngôn ngữ đã nhiệt tình giảng dạy và gợi mở nhiều vấn đề quý báu cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin cảm ơn lãnh đạo Phòng Sau đại học, BGH trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, BGH trường Đại học Đồng Nai đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn. Xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo Thư viện trường ĐH KHXH và NV Tp. HCM, Thư viện Tổng hợp Tp.HCM, Thư viện Trung tâm ĐHQG Tp.HCM, Thư viện tỉnh Đồng Nai, Thư viện trường ĐH Đồng Nai đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi được tiếp cận nguồn tài liệu quý giá. Và trên hết, luận văn được hoàn thành là dịp để tôi bày tỏ lòng tri ân sâu sắc và kính mến đến PGS.TS Nguyễn Hữu Hiếu, người Thầy đã hướng dẫn tôi bằng tất cả nhiệt tình, tận tụy, yêu thương. Tp. Hồ Chí Minh 6.2014 Tác giả Nguyễn Phong Bình MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa................................................................................................................. Lời cam đoan ................................................................................................................. Lời cảm ơn .................................................................................................................... Mục lục ......................................................................................................................... PHẦN MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................................... 5 2.1 Về tình hình nghiên cứu Erich Maria Remarque và các tác phẩm của ông ở nước ngoài.............................................................................................................................. 6 2.2 Về lịch sử nghiên cứu Erich Maria Remarque và các tác phẩm của ông ở Việt Nam ............................................................................................................................... .8 2.3 Vấn đề nghiên cứu về lý thuyết tự sự học................................................................. 11 2.4 Về các công trình vận dụng tự sự học để nghiên cứu ................................................ 12 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 12 3.1 Đối tượng nghiên cứu .............................................................................................. 12 3.2 Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................. 13 4. Phương pháp nghiên cứu............................................................................................ 14 5. Những đóng góp của đề tài ........................................................................................ 14 5.1 Về mặt lý thuyết....................................................................................................... 14 5.2 Về mặt thực tiễn....................................................................................................... 15 6. Kết cấu của luận văn ................................................................................................. 15 PHẦN NỘI DUNG....................................................................................................... 16 Chương 1: Người kể chuyện trong tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque .............................................................................................. 16 1.1 Người kể chuyện..................................................................................................... 16 1.1.1 Người kể chuyện đồng sự và người kể chuyện dị sự.............................................. 21 1.1.1.1Người kể chuyện đồng sự (homodiegetic narrator) ............................................. 21 1.1.1.2 Người kể chuyện dị sự (heterodiegetic narrator) ................................................ 21 1.1.2 Người kể chuyện bên trong và người kể chuyện bên ngoài.................................... 22 1.1.2.1 Người kể chuyện bên trong (intradiegetic narrator) ........................................... 22 1.1.2.2 Người kể chuyện bên ngoài (extradiegetic narrator) ........................................... 22 1.2 Các dạng người kể chuyện trong tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque ............................................................................................... 23 1.2.1 Vai trò của người kể chuyện đồng sự .................................................................... 23 1.2.1.1 Người kể chuyện đồng sự ................................................................................... 23 1.2.1.2 Vai trò người kể chuyện đồng sự trong những đối thoại mang tính cảnh tỉnh, hoài nghi về các “chân lý”, “ý tưởng” định sẵn .............................................................. 29 1.2.2 Vai trò của người kể chuyện dị sự ......................................................................... 34 1.2.2.1 Người kể chuyện dị sự - toàn năng ..................................................................... 34 1.2.2.2 Người kể chuyện dị sự - hạn định ....................................................................... 36 1.2.2.3 Người kể chuyện dị sự-hạn định với thủ pháp đánh tráo chủ thể trần thuật ......... 41 1.2.2.4 Vai trò của người kể chuyện dị sự trong những đối thoại vạch trần bản chất giả dối, tàn nhẫn, phi nhân tính của chủ nghĩa phát xít ................................................... 45 1.2.3 Vai trò của người kể chuyện đồng sự và dị sự ....................................................... 53 1.2.3.1 Người kể chuyện đồng sự và dị sự...................................................................... 53 1.2.3.2 Người kể chuyện đồng sự và dị sự xuất hiện trong đối thoại mang tính dự báo tương lai… .............................................................................................................. 58 Chương 2: Điểm nhìn trần thuật trong cấu trúc tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich MariaRemarque ................................................................ 63 2.1 Điểm nhìn trần thuật ............................................................................................. 63 2.1.1 Điểm nhìn nội quan .............................................................................................. 66 2.1.2 Điểm nhìn ngoại quan ........................................................................................... 67 2.2 Các dạng điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque......................................................................................... 68 2.2.1 Điểm nhìn nội quan .............................................................................................. 68 2.2.1.1 Điểm nhìn nội quan cố định ............................................................................... 68 2.2.1.2 Điểm nhìn nội quan biến đổi .............................................................................. 73 2.2.1.3 Điểm nhìn nội quan đa bội phức hợp .................................................................. 76 2.2.2 Điểm nhìn ngoại quan ........................................................................................... 82 2.3 Các motif thể hiện điểm nhìn trần thuật của Erich Maria Remarque về vấn đề bi kịch cá nhân trong xã hội Đức ........................................................................... 84 2.3.1 Từ motif bi kịch của con người khao khát trở về ................................................... 84 2.3.2 …Đến motif bi kịch của con người thức tỉnh lên án chiến tranh ............................ 90 2.3.3 Và motif bi kịch của trí thức tư sản lưu vong u uất, cô đơn ................................... 94 Chương 3: Không gian - thời gian trần thuật trong tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque ..................................................................... 98 3.1 Về không gian trần thuật ...................................................................................... 98 3.1.1 Không gian trần thuật ........................................................................................... 98 3.1.1.1 Kiểu không gian bối cảnh ................................................................................... 101 3.1.1.2 Kiểu không gian xa lạ ........................................................................................ 102 3.1.1.3 Kiểu không gian dồn ép ..................................................................................... 102 3.1.1.4 Kiểu không gian luân chuyển ............................................................................. 102 3.1.1.5 Kiểu không gian huyền thoại .............................................................................. 103 3.1.1.6 Kiểu không gian phối cảnh của kĩ thuật dòng ý thức .......................................... 103 3.1.2 Các dạng phối cảnh không gian trần thuật trong tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque.................................................................................... 103 3.1.2.1 Không gian chiến trận kinh hoàng, ám ảnh triền miên ........................................ 103 3.1.2.2 Không gian dịch chuyển, lẩn trốn để thoát khỏi không gian truy bức hận thù của con người cô độc ..................................................................................................... 109 3.1.2.3 Không gian dồn nén các sự kiện ......................................................................... 115 3.2 Về thời gian trần thuật .......................................................................................... 118 3.2.1 Thời gian trần thuật ............................................................................................... 118 3.2.2 Các dạng phối cảnh thời gian trần thuật trong tiểu thuyết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque ............................................................................................ 122 3.2.2.1 Thời gian thực tại với những độ ngưng ngắt quãng ............................................ 122 3.2.2.2 Thời gian đồng hiện liên tục trải dài ................................................................... 126 3.2.2.3 Thời gian nén chặt với nhiều sự kiện thúc bách .................................................. 128 3.3 Ý nghĩa của sự phối cảnh không gian-thời gian trong tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque ............................................................... 131 3.3.1 Phản ánh hiện thực xã hội Đức hiện đại ................................................................ 132 3.3.2 Phản ánh và lý giải những vấn đề xã hội lịch sử và chiến tranh ............................. 136 3.3.3 Chiêm nghiệm về thân phận của con người trong và sau chiến tranh ..................... 140 PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................................... 145 THƯ MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................... 150 PHẦN PHỤ LỤC -1- PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Trong Truyền thuyết về Flor, 1886, nhân vật của V.G.Kôrôlencô khẳng định: “Người ta không dùng lửa để dập lửa, dùng nước tưới lên nước. Đúng thế. Nhưng người ta dùng đá nghiền nát đá, thép cán lại thép, sức mạnh chọi lại sức mạnh”. “Lửa không dập tắt được lửa cũng như điều ác không thể dập tắt điều ác”. Erich Maria Remarque cũng có lần phát biểu: “Tôi luôn đinh ninh rằng ai cũng ghét chiến tranh, cho đến khi tôi phát hiện ra là cũng có người thích nó, nhất là những người không phải ra chiến trường”. Quả thực, nơi “lò lửa vĩ đại” và khốc liệt của chiến tranh, văn học đã phản ánh một cách chân thực diện mạo đời sống của con người theo từng giai đoạn lịch sử. Lịch sử văn học nhân loại đã từng khắc ghi lại những cuộc chiến tranh vĩ đại làm chấn động nhận thức và cảm quan người đọc. Ở phương Đông, người ta không thể quên những tác phẩm kinh điển như Ramayana và Mahabharata trong sử thi Ấn Độ, Tam quốc diễn nghĩa của La Quán Trung, Thủy hử của Thi Nại Am, Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi… Ở phương Tây, những tác phẩm bất hủ khiến bao thế hệ xúc động như Iliad và Odyssey của Hómèros, Chiến tranh và hòa bình của L.Tolstoy, Số phận con người, Sông Đông êm đềm của M. Sholokhov, Chuông nguyện hồn ai, Giã từ vũ khí của E. Hemingway, Giờ thứ hai mươi lăm của C. Gheorghiu, Phía Tây không có gì lạ, Một thời để yêu và một thời để chết của E. Remarque… Trong những cuộc chiến tranh ấy, dù ở thời nào, mỗi thời khắc qua đi là đau thương ở lại. Những lúc ấy, văn học trở thành tiếng nói của lương tri con người, phản ánh số phận bi kịch của con người trong cuộc chiến, ca ngợi lòng quả cảm, hy sinh, lý tưởng cao đẹp, lòng vị tha… của con người; nhất là lên tiếng tố cáo mạnh mẽ sự vô nhân tính của chiến tranh. Thế chiến thứ nhất 1914-1918 và thế chiến thứ hai 1939-1945 khiến cho bầu không khí chính trị toàn thế giới trở nên ngột ngạt, là thảm họa khủng khiếp của nhân loại và đã giáng đòn chí tử quyết liệt vào những điều xác tín, những chân lý đã được xác lập và mặc định trước đó. Hơn bao giờ hết, tầng lớp trí thức, văn nghệ sĩ… đã thể hiện sự hoài nghi và thái độ phản chiến của mình một cách công khai, -2- không khoan nhượng ở khắp châu Âu, châu Phi, châu Mỹ. Ở Đức, bi kịch lịch sử nặng nề nhất có lẽ là chế độ độc tài Hitler thông qua thuyết phân biệt chủng tộc và các trại tập trung. Ngay cả khi hai cuộc đại chiến qua đi, chế độ độc tài Hitler bị sụp đổ thì hệ quả dư chấn của nó vẫn tồn tại vô cùng tàn nhẫn. Trong lòng nước Đức, các lực lượng chống phát xít ở Đức bị đàn áp dữ dội. Trước thử thách gay go của thời đại, tầng lớp văn nghệ sĩ thế giới đã nhập cuộc mạnh mẽ trong mặt trận chống phát xít. Cùng với văn học cách mạng xã hội chủ nghĩa, văn học vô sản thì dòng văn học chống phát xít góp phần đem lại ý nghĩa tích cực. Cho nên, có thể khẳng định, “nền nghệ thuật chống phát xít là sự tổng hòa các nền văn học nghệ thuật chống phát xít của các dân tộc trong những dạng thức khác nhau” [11; tr.7]. Nhất là, trong lòng nước Đức phát xít, văn học chống phát xít Đức càng mang ý nghĩa của lòng quả cảm, của dũng khí đặc thù. Những gương mặt tiêu biểu của nền văn học chống phát xít như Louis Aragon, Ernest Hemingway, Anna Seghers, Bertolt Brecht, Erich Maria Remarque… giúp nhân loại không thể quên về thảm họa chiến tranh phát xít. Có những sáng tác ra đời trong hoàn cảnh lưu vong phiêu bạt, có những sáng tác lại ra đời ngay trong sào huyệt của kẻ thù, hay khi tác giả hồi tưởng lại những ký ức khủng khiếp trong trại tập trung như Thử thách của Willi Bredel, Trần trụi giữa bầy sói của Bruno Apitz; Khải Hoàn Môn, Phía Tây không có gì lạ của E. Remarque. Dù hoàn cảnh nào, các nhà văn cũng viết về đề tài chống chiến tranh phát xít với tất cả tâm huyết của mình. Phản ánh chiến tranh để mọi người khẳng định rằng, không ai muốn chiến tranh, đồng thời càng trân trọng hơn giá trị của hòa bình. Điều đó có nghĩa là, viết về đề tài chiến tranh không chỉ giúp con người hiểu về một thời đại lịch sử bi kịch của nhân loại mà còn góp phần giữa gìn và trân trọng những giá trị thiêng liêng, cao đẹp của con người. 1.2 Erich Maria Remarque là nhà văn lớn của Đức, tác giả của những cuốn tiểu thuyết được đánh giá là “hay nhất viết về hai cuộc đại chiến thế giới”, cũng là người phát ngôn cho “một thế hệ bị chiến tranh hủy hoại, ngay cả khi thế hệ ấy đã thoát khỏi những viên đại bác” [81; tr.6]. -3- Trong nền văn học chống phát xít, Erich Maria Remarque đã góp tiếng nói của riêng mình, góp phần giải phóng con người thoát khỏi ràng buộc của hệ tư tưởng phát xít, kêu gọi sự thức tỉnh và chống lại thế lực hắc ám của “nạn dịch nâu”. Từ góc nhìn của một trí thức, một nghệ sĩ chân chính, Erich Maria Remarque đã đại diện cho “thế hệ nổi giận”1 nói tiếng nói của “một người theo chủ nghĩa hòa bình và luôn sẵn sàng chiến đấu”, đã đào sâu thân phận con người, nhân danh quyền sống chính đáng của con người. Bằng sự thẳng thắn đến lạnh lùng, ngòi bút của Erich Maria Remarque đã phơi bày hiện thân của cái ác, lòng hận thù tàn nhẫn, nạn phân biệt chủng tộc và đặc biệt là những nỗi nhục nhã, bế tắc trong bi kịch làm người. So với nhiều nhà văn khác, Erich Maria Remarque viết không nhiều. Các tác phẩm của ông cũng không quá đồ sộ, chỉ trên dưới 300 trang cho bản in bằng tiếng Anh, dao động 350 trang đến 700 trang cho bản dịch tiếng Việt. Tuy thế, giá trị nội dung và vẻ đẹp nghệ thuật tiểu thuyết Erich Maria Remarque vô cùng to lớn. Có thể khẳng định, đóng góp nổi bật hơn cả của cây bút hiện đại này là không ngừng chiến đấu chống lại chủ nghĩa quân phiệt Đức, là tinh thần triệt để hoài nghi hiện thực và chống lại sự đầu độc của chủ nghĩa phát xít. Đồng thời, tác phẩm của Erich Maria Remarque còn là bài ca trong trẻo của tình yêu cuộc sống, yêu hòa bình, của tình người vút cao từ vũng lầy máu và chiến tranh. Tên tuổi của ông còn gắn với những tiểu thuyết Một thời để yêu và một thời để chết2, Khải Hoàn Môn, Đài tưởng niệm đen của bầy diều hâu gãy cánh, Bản du ca cuối cùng của những kẻ không còn đất sống, Đêm Lisbon, Tia lửa sống, Đường về… Hầu hết các sáng tác của Erich Maria Remarque đều viết về chiến tranh, trong hoặc sau cuộc chiến. Tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque thực chất là những bộ tiểu thuyết lên tiếng phản chiến, chống phát xít Đức trên mọi ngả đường. Đó là bản bi ca của những người lính đã tham gia hay đã 1 Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, tới giữa những năm 50 của thế kỷ XX, xuất hiện một thế hệ những nhà văn mới lấy phê phán hiện tại quanh mình làm mục đích sáng tác chính. Họ được gọi là “những chàng trai nổi giận” (angry young men)… Tuy nhiên, nhìn rộng ra châu Âu, nhà văn đầu tiên có thể được coi là “thanh niên nổi giận” thế hệ tiền bối lại là một người Đức, Erich Maria Remarque, đại diện cho một lớp người đã phải trải qua những khổ nạn kinh hồn của Chiến tranh thế giới thứ nhất và thất vọng với hiện thực hình thành trong thời bình. 2 A time to love and a time to die, 1954, được coi là cuốn tiểu thuyết hay nhất về đại chiến thứ II, nội dung tác phẩm nhấn mạnh đến sự dã man mù quáng của quân đội Đức giày xéo trên đất Nga. -4- ngã xuống trên khắp chiến trường, cũng là bản du ca của những kẻ lưu vong không còn đất sống khắp thế giới và bị tiêu diệt trên chính quê hương. Các tác phẩm của ông đều mang khuynh hướng phê phán và tố cáo mạnh mẽ sức hủy hoại kinh hoàng của chiến tranh đối với con người, phản ánh chiến tranh và số phận của con người sau cuộc chiến đầy phức tạp trong cuộc lưu vong. Đồng thời, tiểu thuyết về đề tài chiến tranh của Erich Maria Remarque còn ca ngợi tình người, tình yêu, tình thương giữa con người với con người, dù không cùng chung chiến tuyến. 1.3 Tự sự học (Narratologie/ Narratology)3 là một phân môn nghiên cứu cấu trúc diễn ngôn truyện kể. Tự sự học vừa kế thừa được những thành tựu ưu việt của các lĩnh vực nghiên cứu ra đời trước nó (rõ nét nhất là cấu trúc luận và thi pháp học), vừa có sự đóng góp - phát hiện thiên tài của các nhà khoa học hàng đầu như Roland Barthes, Gérard Genette, Tzvetan Todorov, Chatman, G. Prince, Rimon Kenan, H. Whiter,... Tính hiệu quả của nó trong nghiên cứu văn chương đã được thực chứng trên phạm vi toàn thế giới và vẫn đang là một trong những phương pháp khoa học được áp dụng rất rộng rãi. Lí thuyết tự sự học hiện đại lần đầu tiên tập trung nghiên cứu vai trò của người trần thuật trong việc “can dự” vào cấu trúc văn bản, nói đúng hơn đó là “quá trình vận hành” của một cấu trúc truyện kể. Như vậy, có thể thấy rằng việc ứng dụng hệ thống lý thuyết tự sự học vào nghiên cứu văn học không chỉ giúp khám phá cấu trúc nội tại tác phẩm mà còn giúp chỉ ra vai trò, những đóng góp của nhà văn với tư cách là người sáng tạo, “người kể chuyện”. Mặc dù chuyên ngành tự sự học đã trải qua hai giai đoạn là tự sự học kinh điển (narratologie clasique) và tự sự học hậu kinh điển (narratologie post - classique), nhưng ở Việt Nam hiện nay, tự sự học vẫn là khuynh hướng nghiên cứu đang có tính thời sự. Nó đã và đang là một hướng nghiên cứu mới: vừa hấp dẫn, vừa phức tạp trong giới lý luận - phê bình, đặc biệt tại các trường đại học của nước ta. Như vậy, trước nhu cầu nghiên cứu về lĩnh vực tự sự học, cũng như những đặc sắc về giá trị nội dung và nghệ thuật trong những sáng tác của E.Remarque về đề tài chiến tranh, chúng tôi mạnh dạn đi vào nghiên cứu, tìm hiểu đề tài: NGHIÊN CỨU TIỂU THUYẾT VỀ ĐỀ TÀI CHIẾN TRANH CỦA ERICH MARIA REMARQUE TỪ 3 Thuật ngữ này dùng với ý nghĩa của tự sự học, để phân biệt với trần thuật học. -5- GÓC ĐỘ TỰ SỰ HỌC. Đề tài mang ý nghĩa của sự vận dụng lý thuyết tự sự học vào việc nghiên cứu những tiểu thuyết viết về đề tài chiến tranh của Remarque. Hi vọng đề tài chúng tôi sẽ có một số đóng góp nhất định trong việc nghiên cứu E. Remarque - từ góc độ tự sự học. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Erich Maria Remarque bắt đầu sự nghiệp văn chương năm 1920 và trở nên nổi tiếng khắp thế giới năm 1929 khi nhà xuất bản Propylaeen cho ra mắt cuốn tiểu thuyết Phía Tây không có gì lạ. Bộ phim Phía Tây không có gì lạ được giải Oscar và trở thành một trong những bộ phim nói kinh điển đầu tiên trên thế giới về đề tài chiến tranh. Cùng với Phía Tây không có gì lạ, các tác phẩm của ông như Một thời để yêu và một thời để chết, Đêm Lisbon, Khải Hoàn Môn, Bản du ca cuối cùng của loài người không còn đất sống, Ba người bạn… nhanh chóng chiếm được cảm tình của độc giả khắp thế giới bằng một lối viết nhẹ nhàng, giàu ẩn ý, mang sức sống và giá trị tư tưởng cao. Với sự ra đời của cuốn tiểu thuyết chống chiến tranh nổi tiếng khắp thế giới All Quiet on the Western Front (Phía Tây không có gì lạ)4 năm 1929, Remarque trở thành nhà văn khả kính khi đã dũng cảm đối đầu trực diện với Đức quốc xã, “đã nhận xuống bùn danh dự của những người lính Đức trong cuộc Thế Chiến”, “một ý niệm chống Đức phản quốc”. Khi vừa ra đời, Phía Tây không có gì lạ đã gây chấn động nước Đức - một đất nước có hàng triệu người tham chiến mang tinh thần lý tưởng cống hiến hiện đang chịu những di chứng và sụp đổ nặng nề về tinh thần và thể xác. Nhiều người ca ngợi tiểu thuyết Phía Tây không có gì lạ của ông là “bản di chúc của tất cả những người đã ngã xuống trên chiến trường”, một tác phẩm như vậy “trăm năm mới xuất hiện một lần” - Leonhard Frank. Theo lời nhận xét của nhà phê bình đương thời Henry Louis Mencken thì “không nghi ngờ gì nữa, đây là cuốn tiểu thuyết hay nhất về thế chiến thứ nhất”. 4 Trước E.Remarque đã có những tác phẩm rất hay về chiến tranh, như Henri Barbusse đã viết Khói lửa vào năm 1916 tố cáo, lên án chiến tranh phi nghĩa và khẳng định tương lai thuộc về những người nộ lệ. John Dos Passos viết Ba người lính vào năm 1921, Giã từ vũ khí của Hemingway xuất hiện vào năm 1929, cùng năm với Phía Tây không có gì lạ. Nhưng tác phẩm của E.Remarque đã chiếm được cảm tình của độc giả khắp thế giới bởi đã mô tả chân thực sự tàn bạo của chiến tranh từ góc nhìn của người lính trẻ 20 tuổi. Phía Tây không có gì lạ trở thành bản di chúc của tất cả người lính đã ngã xuống trên khắp chiến trường. -6- Ngay khi cuốn Phía Tây không có gì lạ ra đời đã gây nên những cuộc tranh cãi gay gắt. Chính quyền Đức quốc xã lúc bấy giờ coi tác phẩm của ông như “một mưu toan bôi nhọ người quân nhân Đức”. Những bộ phim được người Mỹ dựng từ tác phẩm của ông bị bọn quốc xã căm thù, tác phẩm của ông bị thiêu hủy, bản thân ông bị trục xuất. Hơn nữa, ở Đức, ngay cả khi chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, người ta cũng muốn chôn hết mọi thứ thuộc về quá khứ. Nhưng người ta cũng không thể quên, Erich Maria Remarque là tác giả của những cuốn tiểu thuyết hay nhất về Thế chiến thứ nhất và Thế chiến thứ hai. Riêng cuốn Phía Tây không có gì lạ của ông với doanh số 8 triệu bản mãi là một trong những cuốn sách bán chạy nhất châu Âu thế kỷ XX. Tính đến nay, Phía Tây không có gì lạ được phiên dịch ra 50 ngôn ngữ khác nhau, đưa tên tuổi của Erich Maria Remarque lên địa vị nhà văn hàng đầu của nền văn chương hòa bình, đi vào lịch sử văn học như một “Hemingway của người Đức”5 ở nước ngoài. Độc giả thế giới hâm mộ Erich Maria Remarque phải chăng vì Erich Maria Remarque không chỉ là “nhà văn viết về chiến tranh” mà còn là “người viết về tình yêu cuộc sống”6. Các tác phẩm của ông đạt đến tầm vóc mà nói theo ông Marvin J.Taylor - giám đốc Thư viện Fales, Đại học New York thì: “Nó là một vinh dự cho Thư viện Fales và Đại học New York… hơn 62.000 trang nhật ký, bản thảo, thư từ, hình ảnh, tài liệu, các bản sao của tất cả các cuốn sách của ông. Chúng tôi thực sự rất vui khi E.Remarque tìm thấy ngôi nhà của mình tại Đại học New York”. Năm 1971, chính quyền Osnabruck cũng lấy tên ông để đặt tên cho một con đường chạy quanh thành phố là Erich Maria Remarque. Tựu trung lại, khi tìm hiểu về các tác phẩm viết về đề tài chiến tranh của E.Remarque, chúng tôi phân tư liệu thành bốn nhóm để khảo sát: 2.1. Về tình hình nghiên cứu Erich Maria Remarque và các tác phẩm của ông ở nước ngoài Trong sự hiểu biết còn nhiều hạn chế của chúng tôi, có thể kể đến những công 5 Theo Thomas Staedeli trên trang http://www.cyranos.ch/litrem-e.htm nhận xét: “His big creative urge, the detailed accounts of outsiders, the descriptions of the feeling of life of the post - war generations let him go down in literature history as "Hemingway of the Germans" abroad” (tạm dịch: “Với sự thúc giục đầy sáng tạo lớn lao, sự tường thuật chi tiết của người ngoài cuộc, sự miêu tả cảm giác về cuộc đời của thế hệ thời hậu chiến, E.Remarque đã đi vào lịch sử văn chương như là “Hemingway của người Đức”). 6 Dẫn theo lời của Đinh Văn Thuần trong Cảm nghĩ của một độc giả đối với các tác phẩm của Remarque đăng trên trang http://vihocsinhthanyeu.blogpot.com ngày 1/12/2011. -7- trình, bản tin, bài báo, bài phê bình tương đối tiêu biểu như sau: - Số phận lịch sử của chủ nghĩa hiện thực của Boris Suchkov. - Erich Maria Remarque by John Simkin in http://www.spartacus.schoolnet.co.uk. - Erich Maria Remarque by Thomas Staedeli in http://www.cyranos.ch/litrem- e.htm. - Erich Maria Remarque Quotes, Read lines from the works of Erich Maria Remarque by Esther Lombardi in http://classiclit.about.com. - Erich Maria Remarque Is Dead; Novels Recorded Agony of War by The New York Times on September 26, 1970 in http://www.nytimes.com/learning. - Erich Maria Remarque by Marvin J.Taylor in http://www.nyu.edu/library. Nhìn chung, các bài viết trên chỉ tập trung giới thiệu tiểu sử và một số đánh giá ban đầu có tính khái quát về phong cách nghệ thuật và những đóng góp của E. Remarque. Trong đó có bài viết Erich Maria Remarque Is Dead; Novels Recorded Agony of War trên trang đặc biệt của tờ The New York Times đã đúc kết lại quá trình sống, đóng góp về văn chương lẫn điện ảnh của E.Remarque. Bằng việc phân tích hầu hết các tác phẩm của E.Remarque, bài viết nhấn mạnh đến sự đóng góp mà lối viết của E.Remarque đem lại cho nền văn học Đức: “A rash critic once ranked Mr. Remarque just below Thomas Mann as the finest writer of his age in Germany. This is hardly so, for Mann, like Proust, dissected a whole society, an entire era. Nonetheless, Mr. Remarque helped to liberate German writing from its stodgy formalism by bending language to his will”7. Đáng lưu ý nhất là công trình chuyên đề lý luận Số phận lịch sử của chủ nghĩa hiện thực của Boris Suchkov do Hoàng Ngọc Hiến, Lại Nguyên Ân, Nguyễn Hải Hà dịch. Công trình bàn đến “Thực tại và chủ nghĩa hiện thực”, “Lịch sử và chủ nghĩa hiện thực” và “Thời hiện đại và chủ nghĩa hiện thực”. Boris Suchkov đề cập đến nhiều vấn đề về cơ sở của chủ nghĩa hiện thực, suy nghĩ về phương pháp sáng tác, nguyên tắc tái hiện thực tại của văn nghệ sĩ, sáng tác của các nhà văn hiện thực 7 Tạm dịch: “Có một nhà phê bình đã đánh giá vị trí của E.Remarque chỉ đứng sau Thomas Mann như là nhà văn xuất sắc nhất ở Đức trong thời đại của mình. Điều này rất khó để đánh giá như vậy, với Mann, cũng như với Proust vì phải phân tích toàn bộ xã hội, cả một vùng văn hóa rộng lớn. Dù sao chăng nữa, E.Remarque đã giải phóng nền văn học Đức thoát khỏi chủ nghĩa hình thức tẻ nhạt bằng cách sử dụng ngôn ngữ văn chương theo ý mình” -8- chủ nghĩa, hiện thực lãng mạn, hiện thực chủ nghĩa xã hội, hiện thực phê phán,…từ thế kỷ XV đến thế kỷ XX. Những trang viết của ông về F.Kafka, T.Mann, S.Zweig, M.Proust và E.Remarque… đã làm nổi bật một số xu hướng đặc trưng của văn học thế kỷ XX. Ông cũng dành nhiều trang viết về bước lùi trong lịch sử của chủ nghĩa phát xít và Đế chế thứ ba. Ông đặt vấn đề so sánh nhân vật trong sáng tác của E.Remarque với sáng tác của Parizê. Hầu hết nhân vật trong tác phẩm của E.Remarque thiên về hành động, cả những diễn biến xung đột về nội tâm, sẵn sàng giết chết kẻ thù khi có cơ hội. Sáng tác của ông tiêu biểu cho hàng loạt tác phẩm của các nhà hiện thực phê phán hiện đại: “chống thái độ thụ động của con con người trước cuộc sống” [95; tr.337]. 2.2. Về lịch sử nghiên cứu Erich Maria Remarque và các tác phẩm của ông ở Việt Nam Mặc dù tác phẩm của E.Remarque thu hút đông đảo độc giả thế giới và Việt Nam trong nhiều thập kỉ qua, nhưng hiện tại, ngoài những tác phẩm được in ở Việt Nam và nước ngoài, chúng tôi thấy các công trình nghiên cứu về tác giả E.Remarque phần lớn là những bài viết ở dạng giới thiệu về tác giả hoặc các tác phẩm của tác giả. Đến nay, chúng tôi đã khảo sát được khá nhiều công trình, bài giới thiệu, đánh giá. Tiêu biểu có: - Công trình Đại cương văn học Đức, Lược sử văn học Đức, Hợp tuyển văn học Đức (8 tập) của Lương Văn Hồng. - Công trình 108 nhà văn hiện đại thế kỷ XX-XXI của Đoàn Tử Huyến. - Công trình Tuyển tập văn học Đức của Đỗ Ngoạn (tuyển dịch và giới thiệu). - Công trình Tinh hoa văn học Đức của Ngọc Quang (tuyển chọn). - Nhà văn Đức Erich Maria Remarque - Một kiếp cô đơn của Phạm Huy Dũng trên báo An ninh thế giới, ngày 26/9/2008. - Trái tim lạc thời của Phạm Huy đăng trên báo Công an Nhân dân ngày 29/06/2013. - Cảm nghĩ của một độc giả với các tác phẩm của E.Remarque của Đinh Văn Thuần đăng trên trang http://vihocsinhthanyeu.blogpot.com ngày 1/12/2011. - Erich Maria Remarque - Người đi qua chiến tranh của Lưu Sơn Minh đăng trên trang http://tusach.mobi/2.truyen-dai. -9- - Nhà văn Erich Maria Remarque: Phía Tây vẫn lạ của Trần Trọng Nghĩa đăng trên báo Công an Nhân dân, ngày 12/10/2010. - Erich Maria Remarque - Một thời để sống và một thời để chết của Mai Ninh đăng trên http://amvc.fr/Damvc tháng 1/2005. - Lời giới thiệu Một thời để yêu và một thời để chết của Lê Phát đăng trên http://m.alezaa.com. - Erich Maria Remarque - văn hào Hoa Kỳ gốc Đức của Từ Vũ đăng trên trang http://newvietart.com. Ở Việt Nam, có thể khẳng định, người có nhiều công trình về văn học Đức là Lương Văn Hồng. Cùng với hàng loạt những công trình như Lược sử văn học Đức, Đại cương văn học Đức, Tục ngữ Đức, Ngụ ngôn Đức…, chúng tôi lưu ý nhất là Hợp tuyển văn học Đức (trọn bộ gồm 8 tập, nhưng Nxb Văn học liên kết với DNTN Sách Thành Nghĩa chỉ mới xuất bản tập 1 và tập 2). Lương Văn Hồng dành gần trọn Hợp tuyển văn học Đức, tập 5 để tổng hợp những tác phẩm của E.Remarque như: Thời gian để sống và để chết, Ba người bạn, Đêm Lisbon, Phía Tây không có gì lạ, Khải Hoàn Môn và Đài tưởng niệm đen của bầy diều hâu gãy cánh. Công trình 108 các nhà văn hiện đại thế kỷ XX-XXI do Đoàn Tử Huyến biên soạn cũng có bài viết về Erich Maria Remarque: “Erich Maria Remarque - Nhà văn của những ám ảnh chiến tranh”. Bài viết đưa ra nhận xét quan trọng về vai trò của E.Remarque trong nền văn học thế giới thế kỷ XX, cũng như về giá trị các tác phẩm của ông. Đoàn Tử Huyến cho rằng: “E.Remarque là một trong những nhà văn viết tiếng Đức nổi tiếng và được đọc nhiều nhất trong thế kỷ XX, người phát ngôn xuất sắc cho một thế hệ bị tàn phá với những tiểu thuyết viết về chiến tranh đầy ám ảnh, xúc động, phản ánh nỗi đày đọa khủng khiếp mà con người phải chịu đựng trong sự bạo tàn của chiến tranh, độc tài và tội ác” [50; tr.259]. Đây là một trong những nhận định xác đáng về sáng tác của E.Remarque. Điểm qua các tác phẩm của ông, chiến tranh trở thành trục đề tài chính, thành “niềm ám ảnh” triền miên đối với thân phận con người trong và sau cuộc chiến. Bài viết cũng đưa ra những nhận xét về các tác phẩm tiêu biểu của E.Remarque như Phía Tây không có gì lạ, Một thời để yêu và một thời để chết, Đêm Lisbon,… để thấy rằng con người mang thân phận đầy bi kịch trong thời đại chiến tranh: “Tất cả họ đều lưu vong và đang tuyệt vọng, những con người này cảm nhận rõ - 10 - ràng hơn ai hết cuộc sống vật vờ, họ chỉ là những cái bóng trong cuộc đời, đang sống mà hầu như đã chết, ngay cả cái tên cũng không có hoặc là có cũng không quan trọng nữa” [50; tr.263]. Kết thúc bài viết, tác giả đưa ra kết luận mang tính khái quát về vị trí của E.Remarque trong nền văn học thế giới “như một nhà văn viết ám ảnh nhất về chiến tranh” [50; tr.263]. Đỗ Ngoạn trong công trình Tuyển tập văn học Đức cũng có bài giới thiệu ngắn về văn nghiệp của E.Remarque và trích dịch chương V, VI trong tác phẩm Phía Tây không có gì lạ [75; tr.281-333]. Tinh hoa văn học Đức của Ngọc Quang bên cạnh việc giới thiệu tác phẩm Bản du ca cuối cùng của loài người không còn đất sống (trích từ chương II đến chương IV) cũng đã nhấn mạnh đến tác phẩm của E.Remarque: “Các tiểu thuyết của ông in đậm dấu ấn cuộc sống và những trải nghiệm cá nhân” [80; tr.7]. Nhất là khi bàn tiểu thuyết Bản du ca cuối cùng của loài người không còn đất sống, bài viết bước đầu khai thác đến khía cạnh tự sự của E.Remarque: “Ngòi bút Remarque đặc trưng bởi lối kể chuyện ngắn gọn, hấp dẫn, chuyển cảnh nhanh và rất có tính thời sự…Đặc biệt khả năng tái hiện thực tại và bối cảnh xã hội nhanh nhạy qua số phận của các cá nhân” [80; tr.8]. Vấn đề dịch tác phẩm của E.Remarque ở Việt Nam (nhất là miền Nam) cũng là vấn đề đáng quan tâm. Nguyễn Văn Lục trong bài viết “20 năm văn học dịch thuật miền Nam 1955-1975” đăng trên http://vnthuquan.net khái quát lên vấn đề dịch tác phẩm của E.Remarque ở miền Nam. Nguyễn Văn Lục nhận xét: “Sách của Remarque mà nội dung chủ yếu là phản chiến, sự thăng hoa của tình bạn trong và sau chiến tranh, những tình bạn lưu vong vô tổ quốc, của những con người lạc loài không đất nước nào chấp nhận, đã được dịch ra rất nhiều”. Hầu hết các tác phẩm dịch ra đều được đông đảo giới thanh niên, sinh viên học sinh say mê, đón nhận một cách trân quý, phản ứng đúng tình thế chiến tranh ở miền Nam lúc bấy giờ. Tất nhiên, chiến tranh mà E.Remarque phản ánh không giống với chiến tranh ở Việt Nam. Nhưng đã là chiến tranh thì ở đâu cũng cùng chung mẫu số: sự sống, cái chết, nghĩa địa, bia mộ, đồng đội, lý tưởng, tình yêu, tội ác… Tác phẩm dịch thực sự trở thành chiếc cầu kết nối bao tâm hồn con người trong một thời đen tối của lịch sử nhân loại lại với nhau: “Erich Maria Remarque là tác giả của thân phận con người trong chiến tranh và không chấp nhận chiến tranh, một thân phận mà độc giả miền