ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN DƢƠNG THÀNH THÔNG HOẠT ĐỘNG CỦA NGƯỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TRƯỚC KHI THỰC DÂN PHÁP TIẾN HÀNH CHIẾN TRANH XÂM LƯỢC (THẾ KỶ XVII ĐẾN NĂM 1858) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH LỊCH SỬ VIỆT NAM MÃ SỐ: 60 22 54 CÁN BỘ HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ HỮU PHƢỚC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, THÁNG 3-2015 2 MAÁY LÔØI CAÛM ÔN Công trình khoa học này đối với học viên là thành quả nghiên cứu của bản thân trong một thời gian dài, đồng thời cũng là kết quả của sự giúp đỡ, hỗ trợ hết sức to lớn từ quý Thầy Cô; Anh Chị Em bạn bè, đồng nghiệp và Gia đình, thân hữu. Nhân thời điểm công trình còn nhiều hạn chế này - mà trách nhiệm hoàn toàn thuộc về tác giả - được hoàn thành, học viên xin phép được có mấy lời cám ơn được gửi đến: - Tiến sĩ Lê Hữu Phước, Thầy hướng dẫn khoa học, đồng thời là người chỉ dạy, động viên, giúp đỡ học viên không chỉ trong quá trình thực hiện luận văn; Người mà nếu không có sự quan tâm chỉ dạy tận tình và chu đáo của Thầy, học viên chắc chắc sẽ không hoàn thành được công trình này. Với tình cảm đặc biệt đó, học viên xin kính gửi đến Thầy lời tri ân sâu sắc nhất! - Quý Thầy Cô ở Khoa Lịch sử - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG-HCM. Trong suốt quá trình học tập tại Khoa, học viên luôn cảm nhận được từ quý Thầy Cô những tri thức bổ ích, quý báu cùng với những tình cảm, sự quan tâm giúp đỡ tận tình. Nhân dịp này, học viên xin kính gửi đến quý Thầy Cô lời tri ân sâu sắc! - Quý Thầy Cô, Anh Chị đồng nghiệp tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG-HCM, đặc biệt tại đơn vị Bảo tàng Lịch sử - Văn hóa – nơi học viên đang công tác. Sự động viên và giúp đỡ chân tình về nhiều mặt của quý Thầy Cô, Anh Chị là nguồn động viên to lớn và hết sức trân quý đối với học viên. Xin cho phép học viên được ghi nhận và cảm ơn nhưng tình cảm đặc biệt đó! - Quý Thầy Cô trong Hội đồng đánh giá luận văn. Các Thầy Cô đã có nhiều chỉ dạy, đóng góp nhiều ý kiến quý báu để học viên hoàn thiện hơn công trình này. Xin gửi lời cảm ơn chân thành của học viên đến quý vị. - Quý bạn bè, thân hữu và gia đình. Xin cám ơn mọi người đã luôn bên cạnh động viên, chia sẽ, giúp đỡ học viên hoàn thành những mục tiêu, hoài bão, trong đó có việc hoàn thành công trình này. Một lần nữa xin tri ân tất cả quý Thầy Cô, Anh Chị! Kính chúc quý vị sức khỏe và thành đạt! Trân trọng. Sài Gòn, tháng 4/2015 Dương Thành Thông 3 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ........................................................................................ 7 2.TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ....................................................... 9 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU .................................................. 17 4. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU .................................................. 18 5. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................ 19 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN ....................................................................... 19 7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN ............................................................................. 20 Chƣơng 1 HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TRONG NHỮNG THẾ KỶ XVII, XVIII 1.1. VIỆT NAM TRONG NHỮNG THẾ KỶ XVII, XVIII ..................................... 21 1.1.1. Tình hình chính trị ............................................................................................ 21 1.1.2. Tình hình kinh tế ............................................................................................... 24 1.1.3. Tình hình văn hóa – giáo dục – tƣ tƣởng .......................................................... 26 1.2. NƢỚC PHÁP TRONG NHỮNG THẾ KỶ XVII, XVIII ................................. 29 1.2.1. Sự phát triển của nền kinh tế Pháp ................................................................... 29 1.2.2. Giáo hội Thiên Chúa giáo ở Pháp ..................................................................... 32 1.3. NHỮNG HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TRONG NHỮNG THẾ KỶ XVII, XVIII ................................................................................. 37 1.3.1. Hoạt động truyền bá đạo Thiên Chúa ............................................................... 37 1.3.1.1. Khái quát hoạt động truyền giáo của các giáo sĩ phương Tây ở Việt Nam dưới sự bảo trợ của Giáo hội Bồ Đào Nha trước khi Hội Thừa sai Paris thành lập (1533-1663) ....................................................... 38 1.3.1.2. Sự thành lập Hội Thừa sai Paris (Hội Truyền giáo ngoại quốc) và hoạt động của giáo sĩ người Pháp ở Việt Nam trong những thế kỷ XVII, XVIII. ........................................................................................ 42 4 1.3.2. Hoạt động thƣơng mại ...................................................................................... 63 1.3.3. Ngƣời Pháp đến Đàng Trong giúp đỡ Nguyễn Ánh trong cuộc chiến với Tây Sơn cuối thế kỷ XVIII ......................................................................... 75 Chƣơng 2 HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TRONG NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX (1802-1858) 2.1. VIỆT NAM TRƢỚC LÀN SÓNG CỦA CHỦ NGHĨA THỰC DÂN PHƢƠNG TÂY NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX ............................................................... 81 2.1.1. Triều Nguyễn thống nhất và xây dựng đất nƣớc .............................................. 81 2.1.2. Nƣớc Pháp sau cuộc cách mạng tƣ sản 1789.................................................... 85 2.2. NHỮNG HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM (1802-1858) .... 89 2.2.1. Hoạt động truyền bá đạo Thiên Chúa ............................................................... 89 2.2.1.1. Thời vua Gia Long (1802 – 1820) .............................................................. 89 2.2.1.2. Thời vua Minh Mạng (1820 – 1840) .......................................................... 93 2.2.1.3. Thời vua Thiệu Trị (1841-1847) và thập niên đầu thời vua Tự Đức (1848-1858) .............................................................................................. 102 2.2.2. Hoạt động thƣơng mại và những nỗ lực thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nhà nƣớc .............................................................................................. 115 2.2.3. Hoạt động gây hấn và can thiệp quân sự ........................................................ 124 Chƣơng 3 ĐỘNG CƠ VÀ TÁC ĐỘNG TỪ NHỮNG HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TRƢỚC KHI THỰC DÂN PHÁP TIẾN HÀNH CHIẾN TRANH XÂM LƢỢC 3.1. ĐỘNG CƠ TÔN GIÁO, CHÍNH TRỊ VÀ KINH TẾ CỦA NGƢỜI PHÁP 131 3.1.1. Động cơ tôn giáo và chính trị ......................................................................... 131 1.3.2. Động cơ chính trị và kinh tế trong chiến lƣợc “cƣờng quốc biển” của nƣớc Pháp ................................................................................................. 139 3.2. TÁC ĐỘNG TỪ NHỮNG HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP ................... 143 3.2.1. Tác động chính trị ........................................................................................... 144 5 3.2.2. Tác động văn hoá - xã hội............................................................................... 154 3.2.3. Tác động kinh tế ............................................................................................. 161 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 166 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 175 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 191 Phụ lục 1: HUẤN THỊ NĂM 1659........................................................................... 191 Phụ lục 2: HIỆP ƢỚC LIÊN MINH TẤN CÔNG VÀ PHÒNG THỦ PHÁP – NAM KÌ (28-11-1787) ............................................................................... 203 Phụ lục 3: “THẬP ĐIỀU GIÁO HUẤN” NGÀY 15-7-1834 CỦA VUA MINH MẠNG ................................................................................................. 207 Phụ lục 4: NHỮNG BỨC THƢ CHỮ NÔM CỦA NGUYỄN ÁNH DO GIÁO SĨ CADIÈRE SƢU TẬP ......................................................................... 208 Phụ lục 5: DANH SÁCH CÁC GIÁM MỤC NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XVII ĐẾN NĂM 1858 ............................................................. 214 Phụ lục 6: MỘT SỐ HÌNH ẢNH CÓ LIÊN QUAN ĐẾN HOẠT ĐỘNG CỦA NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM TRONG NHỮNG THẾ KỶ XVII-XIX ........................................................................................................... 217 Phụ lục 7: CHÂN DUNG MỘT SỐ GIÁM MỤC NGƢỜI PHÁP Ở VIỆT NAM THẾ KỶ XVII-XIX ............................................................................. 249 6 BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN CHỮ CÁI VIẾT TẮT NGHĨA Missions Étrangères de Paris (Hội Thừa sai MEP hải ngoại Paris) La Compagnie Française des Indes CIO Orientales (Công ty Đông Ấn Pháp) TCG Thiên Chúa giáo, đạo Thiên Chúa… 7 MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Viết về cuộc đối đầu Việt – Pháp giữa thế kỷ XIX, Philippe Devillers - nhà sử học ngƣời Pháp có nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử Việt Nam - trong lời nói đầu tác phẩm Français et Annamites – Partenaires ou Ennemis? (Người Pháp và người Annam - Bạn hay Thù?) đã có một cái nhìn khá lý thú: “Người Pháp và người Việt đã chiến đấu với nhau bằng những con người và vũ khí của mỗi bên, nhưng thật ra cuộc chơi đã được dựng lên và được quyết định chỉ vài trăm, thậm chí chỉ vài chục cá nhân thôi, một phía là những sĩ quan hải quân, những quan chức cai trị, những nhà truyền giáo và phía đối diện là một số đại thần và ở giữa họ là những tên “phản quốc” và những người thông dịch…” [27: 12]. Trƣớc nay, khi nhìn lại lịch sử nƣớc Việt Nam vào giữa thế kỷ XIX, ngƣời ta thƣờng đặt ra những câu hỏi: Việc nƣớc ta bị mất vào tay thực dân Pháp là tất yếu hay không? Liệu dân tộc Việt Nam có khả năng tránh khỏi một cuộc xâm chiếm thuộc địa từ tƣ bản phƣơng Tây nhƣ Thái Lan và Nhật Bản? Trách nhiệm của vua quan triều Nguyễn nhƣ thế nào trong việc để đất nƣớc rơi vào tay thực dân Pháp? v.v… Để trả lời cho những câu hỏi đó, ngƣời ta thƣờng căn cứ vào những nhân tố mang tính “vĩ mô” nhƣ: xu hƣớng của sự phát triển chủ nghĩa thực dân và bành trƣớng thuộc địa; tƣơng quan lực lƣợng giữa các nƣớc phƣơng Đông nói chung, Việt Nam nói riêng so với các quốc gia phƣơng Tây; tiềm năng, nội lực, truyền thống lịch sử, vai trò của các nhà nƣớc ở mỗi quốc gia trƣớc cuộc bành trƣớng thuộc địa v.v… để lý giải, chứng minh cho quan điểm của mình. Tuy nhiên, nhận định của tác giả Philippe Devillers vừa nêu trên đây gởi cho chúng ta một suy nghĩ rằng: phải chăng chúng ta đã bỏ qua hay xem nhẹ vai trò của mỗi cá nhân, mỗi con ngƣời trong cuộc đụng độ ấy? Liệu những suy nghĩ, hành động của từng cá nhân, hay một nhóm cá nhân trong bối cảnh lịch sử nhƣ vậy có thể quyết định đến vận mệnh của cuộc chiến? Mỗi cá nhân, với tƣ cách là một chủ thể trong cuộc đụng độ ấy do đâu mà hành động nhƣ vậy, xuất phát từ động cơ, mục đích gì? Nếu cái “vĩ mô” của thời cuộc và nội lực của cả một quốc gia dân tộc là yếu tố quyết định đến kết quả của chiến, thì vai trò của mỗi cá nhân có tác động ra sao đến hiện thực lịch sử?... Những câu hỏi đó hẳn sẽ rất khó trả lời nếu ngƣời ta không chú ý đúng mức đến những hoạt động cụ thể, hết sức sinh động và vô cùng phức tạp của từng cá nhân, nhóm cá nhân trong mấy thế kỷ trƣớc đó, kể từ khi ngƣời Pháp đặt chân đến Việt Nam với tƣ cách của ngƣời “khách” cho đến khi họ trở thành những “ông chủ”. Nƣớc Việt ta từ thế kỷ XVII trở đi, đặc biệt là thời kỳ triều Nguyễn, cũng nhƣ nhiều nhà nƣớc phƣơng Đông khác, đứng trƣớc những thử thách cam go trong việc bảo 8 vệ chủ quyền của quốc gia dân tộc trƣớc sự xâm nhập, bành trƣớng của chủ nghĩa thực dân phƣơng Tây. Làm thế nào để chống lại sự bành trƣớng đó đã từng là câu hỏi lớn nhất đặt ra cho các quốc gia phƣơng Đông khi trở thành những “miếng mồi ngon” trong con mắt của những kẻ thực dân xâm lƣợc. Mỗi quốc gia lại có những biện pháp, chính sách, hành động đối phó khác nhau. Có nƣớc mở cửa, cải cách để phát triển, canh tân đất nƣớc, nhƣng cũng có nƣớc đóng cửa, tuyệt giao với phƣơng Tây đã trở thành quốc sách… Có quốc gia bảo vệ đƣợc độc lập chủ quyền và phát triển, nhƣng cũng có quốc gia trở thành thuộc địa dƣới gót giày xâm lƣợc của chủ nghĩa thực dân. Trong giai đoạn lịch sử đặc biệt này, sự hiện diện đông đảo của những ngƣời ngoại quốc đến từ phƣơng Tây là điều trƣớc nay chƣa có tiền lệ. Họ là những nhà truyền giáo, những thƣơng nhân, sĩ quan hải quân hay đơn thuần là những ngƣời thích chu du khám phá những vùng đất mới… đến nƣớc ta với nhiều động cơ, mục tiêu khác nhau. Cùng với dấu chân của họ là một nền văn hóa mới, một tôn giáo mới, những hàng hóa mới, cách thức làm ăn mới, những trang bị vũ khí mới… đƣợc mang đến nƣớc ta thông qua những con ngƣời cụ thể. Tất cả, có tác động mạnh mẽ đến đời sống văn hóa - chính trị - kinh tế - xã hội của đất nƣớc, dƣới những mức độ khác nhau. Trong những cuộc tiếp xúc Đông - Tây đó, tuy còn hạn chế trong một vài lĩnh vực nhất định, nhƣng cũng đã xuất hiện những dấu hiệu của sự tiếp thu lẫn bài trừ lẫn nhau do những tƣơng đồng và khác biệt từ hai phía. Mỗi nhà nƣớc, trong mỗi thời kỳ, xuất phát từ lợi ích của nhà cầm quyền và hoàn cảnh cụ thể của đất nƣớc, đã có những thái độ khác nhau đối với hoạt động của ngƣời ngoại quốc trong lãnh thổ của mình. Thái độ đó có tác động quan trọng, chi phối nội dung, cách thức và hiệu quả hoạt động của ngƣời nƣớc ngoài. Thế kỷ XVII, XVIII là thời kỳ chứng kiến sự nở rộ trong hoạt động của ngƣời nƣớc ngoài ở nƣớc ta, về cả thành phần (đến từ các nƣớc phƣơng Đông lẫn phƣơng Tây), số lƣợng đến phạm vi hoạt động (truyền giáo, ngoại thƣơng, du hành, thám hiểm…). Dƣới triều Nguyễn, những hoạt động này có phần giảm sút nhƣng vẫn có tác động to lớn đến tình hình chính trị - xã hội của đất nƣớc. Ngƣời Pháp đặt chân đến nƣớc ta muộn hơn nhiều ngƣời châu Âu khác (giữa thế kỷ XVII), nhƣng cũng chính vì vậy mà họ tỏ ra là những cá nhân tích cực nhất trong các hoạt động của mình, chủ yếu là truyền giáo và thƣơng mại. Từ sau khi Hội Thừa sai Paris và Công ty Đông Ấn Pháp ra đời (1663, 1664), những hoạt động của ngƣời Pháp ở nƣớc ta đã thực sự đƣợc đẩy mạnh. Họ dần đóng vai trò là lực lƣợng chủ đạo trong số những ngƣời châu Âu ở Việt Nam. Trong hơn một thế kỷ hoạt động, cho đến cuối thế kỷ XVIII, ngƣời Pháp đã thiết lập đƣợc những dấu ấn quan trọng trong xã hội cũng nhƣ những cơ sở tiền đề cho mối quan hệ Việt - Pháp trong nỗ lực tìm kiếm một chỗ đứng, chí ít là một quốc gia đồng minh ở châu Á trong cuộc tranh giành quyền lợi với các quốc gia phƣơng Tây khác tại khu vực này. Để có đƣợc những kết quả đó, cần 9 phải ghi nhấn những nỗ lực không biết mệt mỏi và sự tinh tƣờng, khôn khéo của mỗi cá nhân ngƣời Pháp ở Việt Nam trong giai đoạn này, khi vai trò của nhà nƣớc Pháp là chƣa rõ nét. Bƣớc sang thế kỷ XIX, hoạt động của ngƣời Pháp ở nƣớc ta đƣợc đẩy mạnh với sự năng nỗ của các giáo sĩ, những thƣơng nhân, các nhà vận động ngoại giao và cả những sĩ quan hải quân. Tình hình đó một mặt thúc đẩy những mối quan hệ giữa hai nƣớc, nhƣng mặt khác cũng gây nên những mối quan ngại sâu sắc từ phía triều đình Huế cũng nhƣ những xáo trộn, chia rẽ trong nội bộ xã hội Việt Nam. Nƣớc Pháp trong cơn khát thuộc địa từ sau sự bùng nổ của cách mạng công nghiệp trong nƣớc, càng đẩy nhanh hơn các mối liên hệ với nƣớc ta và rõ ràng không thể không chú ý đến vai trò của những ngƣời Pháp đang hiện diện tại đây. Ngày nay, đất nƣớc đã thống nhất, giang sơn quy về một mối, nhƣng những vết thƣơng từ sự chia rẽ ấy đâu đó vẫn còn thấm thía và trỗi dậy. Những nỗ lực hàn gắn đã phần nào đƣợc thực hiện, nhƣng có lẽ vẫn chƣa đủ; đâu đó vẫn tồn tại những mối nghi kỵ, hiềm khích, những cách nhìn hẹp hòi, biệt phái, kỳ thị...; trở thành những trở lực lớn trong bƣớc đƣờng phát triển của đất nƣớc. Do đó, thiết nghĩ, nhìn lại lịch sử đã qua của dân tộc bằng sự công tâm và bình tĩnh, bằng con mắt chia sẽ và cảm hóa, bằng tinh thần xây dựng và vun đắp tinh thần đoàn kết - không chỉ trong nội bộ dân tộc, mà còn ở phạm vi nhân loại tiến bộ - là việc làm cần thiết để nƣớc Việt ta có những bƣớc tiến xa hơn, mạnh hơn, vững hơn trong tƣơng lai gần. Sẽ là khập khiễng và không thoả đáng nếu so sánh hoàn cảnh đất nƣớc ta vào giai đoạn thế kỷ XVII-XIX với thời đại ngày nay; tuy nhiên sẽ là có cơ sở nếu xem xét hai khung thời gian ấy trong phạm vi của các vấn đề nhƣ: vai trò và cách ứng phó của nhà nƣớc đối với sự xâm nhập của các yếu tố nƣớc ngoài; vấn đề giải quyết mối quan hệ giữa bản chất nhà nƣớc (giai cấp) với những vấn đề của quốc gia dân tộc; vấn đề giải quyết mâu thuẫn giữa “tự lực tự cƣờng” với xu hƣớng “hội nhập quốc tế” ngày càng sâu rộng; vấn đề huy động nội lực của đất nƣớc và tranh thủ thời cơ, thuận lợi quốc tế trong phát triển đất nƣớc; các vấn đề tôn giáo v.v…; thì chúng ta lại bắt gặp những điểm tƣơng đồng đáng quan tâm của cả hai thời kì. Do đó, thiết nghĩ “ôn cố tri tân”, học xƣa để làm nay là việc làm cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn. Vì những lí do và vấn đề đặt ra nhƣ trên, Học viên đã chọn đề tài “Hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trƣớc khi thực dân Pháp tiến hành chiến tranh xâm lƣợc (thế kỷ XVII đến năm 1858)” làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình. 2.TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trong giai đoạn từ giữa thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX đã có nhiều công trình ghi chép, nghiên cứu, sách và bài viết đề cập đến dƣới nhiều góc độ và phạm vi nhất định. 10 Trƣớc hết là những công trình, ghi chép đƣơng thời. Ngay từ thời Lê và đặc biệt dƣới triều Nguyễn, các công trình quốc sử đã ghi lại những mối liên hệ của ngƣời phƣơng Tây - trong đó có ngƣời Pháp - có thể kể tới các bộ: Đại Việt sử ký toàn thư, Lê triều hội điển, Bản kỷ tục biên… của Sử thần triều Lê; Đại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện, Quốc triều chính biến toát yếu, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Khâm định tiễu bình lưỡng kỳ nghịch phỉ chính biên, Quốc triều sử toát yếu, Minh Mạng chính yếu… của Quốc sử quán triều Nguyễn. Bên cạnh đó, các tƣ liệu, tài liệu đƣơng thời xuất hiện ngày một nhiều hơn ở những thế kỷ tiếp theo qua ghi chép của các sử gia, học giả, nhóm tác giả nhƣ Lê Quý Đôn (Phủ biên tạp lục, Đại Việt thông sử), Nguyễn Khoa Chiêm (Nam triều công nghiệp diễn chí), Ngô Cao Lãng (Hậu Lê lịch triều tạp kỷ), Ngô gia văn phái (Hoàng Lê nhất thống chí), Phan Huy Chú (Lịch triều hiến chương loại chí), Phan Thúc Trực (Quốc sử di biên), Đặng Xuân Bảng (Việt sử Cương mục tiết yếu, Việt sử chính biên tiết yếu); Trần Trọng Kim (Việt Nam sử lược)... trở thành các bộ “tƣ sử” có giá trị. Nhìn chung, đó là những công trình lịch sử đồ sộ, cung cấp nhiều nguồn tƣ liệu quý cho nghiên cứu lịch sử thời kì này. Tuy nhiên, các công trình này mang tính chất biên niên, ghi chép sự kiện là chính, ít phân tích, đánh giá, bình luận, và không đề cập riêng lẻ hoạt động của ngƣời phƣơng Tây ở nƣớc ta giai đoạn này. Bên cạnh đó, các tác phẩm này cũng chƣa cung cấp một cách đầy đủ các hoạt động của ngƣời Pháp của khi phần lớn chỉ đề cập đến các hoạt động có liên quan đến triều đình vốn rất hạn chế do nhiều nguyên nhân. Bên cạnh đó, một mảng tài liệu có giá trị đặc biệt, có ý nghĩa nhƣ là những công trình nghiên cứu đƣơng đại là những tập du ký, hồi ký... của thƣơng nhân, giáo sĩ... phƣơng Tây đã có thời từng sống và hoạt động ở Việt Nam nhƣ Cristophoro Borri, Alexandre de Rhodes, Jean Baptiste Tavernier, Samuel Baron, Luis Gaspar, Wiliiam Dampier, John Barrow, John White, Je Roma Richard... Nhiều tập du ký, hồi ký này đã đƣợc dịch sang tiếng Việt, đã mô tả khá chi tiết về mọi mặt đời sống của cƣ dân Đại Việt thế kỷ XVI-XVIII. Từ cái nhìn của ngƣời ngoại quốc, những tác phẩm này cho thấy những góc nhìn sinh động, khách quan, chân thực, hiếu kỳ trong nhận thức về một xứ sở phƣơng Đông dƣới lăng kính của ngƣời Tây phƣơng. Thời kỳ này, còn có nhiều báo cáo dƣới hình thức thƣ từ qua lại giữa các giáo sĩ. Số thƣ từ này hiện còn đang đƣợc lƣu giữ tại Hội Thừa sai Paris ở Pháp. Số thƣ từ này là nguồn tƣ liệu quan trọng đƣợc khai thác sử dụng trong các công trình nghiên cứu lịch sử truyền bá TCG của nhiều nhà nghiên cứu. Việc khai thác mảng tài liệu quan trọng này ở Việt Nam còn hạn chế do không có điều kiện tiếp cận với tài liệu gốc. Trong đó có thể kể đến hai tập tƣ liệu gốc rất quý và khó tiếp cận là bộ Lettres édifiantes et curieuses (Những bức thư khuyến thiện và kỳ thú) và Annales de la propagation de la foi (Biên niên công cuộc truyền bá niềm tin). Tập tƣ liệu thứ nhất là tập hợp các bức thƣ đƣợc gửi về châu Âu của các Giáo sĩ Dòng Tên ở Trung Quốc, xứ 11 Đông Ấn, châu Mỹ... trong thời gian từ 1702 - 1776. Trong các tập đó có tập 4 liên quan đến châu Á đƣợc xuất bản ở Paris năm 1821, cung cấp rất nhiều thông tin hữu ích về tình hình tôn giáo ở đây. Tập tƣ liệu thứ hai xuất bản ở Pháp năm 1825, là báo cáo thƣờng niên gửi về Pháp cho biết tình hình và sứ mệnh truyền giáo ở những nơi đó. Ở Việt Nam, gần đây, trên cơ sở cuốn Lettres édifiantes des missions de la Chine et des Indes Orientales, dịch giả Nguyễn Minh Hoàng đã chuyển thể thành sách Thư của các Giáo sĩ Thừa sai (Trung tâm nghiên cứu quốc học, Nhà xuất bản Văn học, 2013). Là một công trình dịch và chƣa đầy đủ (chỉ trong khoảng 20 năm của thế kỷ XVIII: 1766- 1786), tuy nhiên công trình này đã góp phần bổ khuyết một mảng tƣ liệu quan trọng để nghiên cứu lịch sử Việt Nam nói chung, lịch sử truyền TCG nói riêng trong thế kỷ XVIII. Đối với các công trình nghiên cứu liên quan đến những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam, số lƣợng là khá lớn, đặc biệt là về lĩnh vực truyền giáo. Trước hết là những công trình nghiên cứu biên khảo mang tính khái quát chung, có ít nhiều đề cập đến các cuộc tiếp xúc Việt – Pháp thời kỳ tiền thực dân. Có thể kể tới các tác phẩm nhƣ: Việt Pháp bang giao lược sử (từ thế kỷ XVII tới đầu thế kỷ XX) (1950), Việt Nam Pháp thuộc sử (1961), Việt sử xứ Đàng Trong (Cuộc Nam tiến của dân tộc Việt Nam) (1970) của Phan Khoang; Sơ thảo lược sử Việt Nam của Minh Tranh (1955); Việt Nam ngoại giao sử của Ƣng Trình (1953); Chống xâm lăng của Trần Văn Giàu (1956, 1957); Việt sử tân biên của Phạm Văn Sơn (1956-1972); Lịch sử Việt Nam sơ giảng của Văn Tân (1963); Lịch sử Việt Nam (2 tập) của Đào Duy Anh (1958); Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam của tập thể tác giả Phan Huy Lê - Chu Thiên - Vƣơng Hoàng Tuyên (1965); Kinh tế xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn của Nguyễn Thế Anh (1971); Lịch sử Việt Nam (1428-1858) của các tác giả Nguyễn Phan Quang - Trƣơng Hữu Quýnh - Nguyễn Cảnh Minh (1980); Lịch sử Việt Nam tập II do Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam biên soạn (1985); Lịch sử Việt Nam của nhóm tác giả Phan Huy Lê - Trần Quốc Vƣợng - Hà Văn Tấn (1991); Triều Nguyễn: Những vấn đề về lịch sử, tư tưởng và văn hoá của Nguyễn Minh Tƣờng - Nguyễn Thị Đảm - Ngô Thời Đôn (1992); Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến nay của Nguyễn Đình Lễ (1998); Đại cương lịch sử Việt Nam (tập 2) của Đinh Xuân Lâm chủ biên (1998); Ngoại giao Đại Việt của Lƣu Văn Lợi (2000); Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến 1884 của Nguyễn Phan Quang và Võ Xuân Đàn (2000); Lịch sử Việt Nam giản yếu của Lƣơng Ninh (2000); Tiến trình lịch sử Việt Nam của Nguyễn Quang Ngọc (chủ biên, 2002); Lược sử ngoại giao Việt Nam các thời trước của Nguyễn Lƣơng Bích (2003); Bang giao Đại việt (Tập 5: Triều Nguyễn) của Nguyễn Thế Long (2005); Việt Nam thế kỷ XIX của Nguyễn Phan Quang (2005); Ngoại giao giữa Việt Nam và các nước phương Tây dưới triều Nguyễn của Trần Nam Tiến (2006)… Nhìn chung đây là những công trình mang tính biên khảo, giáo khoa hoặc những chuyên khảo về tình hình 12 chính trị - xã hội, văn hóa, kinh tế hay ngoại giao của nƣớc ta trong giai đoạn thế kỷ XVII-XIX, chƣa nghiên cứu những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam dƣới vai trò là chủ thể nghiên cứu độc lập. Các vấn đề có liên quan đến những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XIX đã đƣợc giới nghiên cứu trong và ngoài nƣớc đề cập tới trong các hội thảo khoa học về triều Nguyễn. Có thể kể tới các đợt hội thảo vào các năm 1993, 1994, 1995, và gần đây nhất là vào tháng 10/2008. Qua đó đã có nhiều bài viết đƣợc công bố trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 6-1993 về “Nhà Nguyễn trong lịch sử nửa đầu thế kỷ XIX”. Trong các năm 1994, 1995, ở Thành phố Hồ Chí Minh đã diễn ra các cuộc hội thảo về triều Nguyễn và cho ra đời hai công trình tổng kết: Một số vấn đề về nhà Nguyễn (1994) và Những vấn đề văn hoá – xã hội thời Nguyễn (1995). Năm 2008, Kỷ yếu hội thảo khoa học do Uỷ ban nhân dân tỉnh Thanh Hoá – Hội khoa học lịch sử Việt Nam tổ chức đƣợc công bố: Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử dân tộc (NXB Thế giới, Hà Nội, 2008). Trải qua các kỳ hội thảo, nhìn chung, các học giả về cơ bản đã thống nhất ý kiến trong nhiều vấn đề quan trọng của nhà Nguyễn. Tuy nhiên, trong khuôn khổ của các tham luận, các tác giả chƣa thể khái quát hết những hoạt động của ngƣời Pháp, cũng nhƣ những hệ quả tác động trong đời sống xã hội Việt Nam trong thời kì này. Đối với các công trình nghiên cứu bằng tiếng nƣớc ngoài (chủ yếu là tiếng Pháp) mang tính “thông sử”, có thể kể đến các công trình của Charles Maybon (Histoire moderne du pays d'Annam (1592-1820), 1919), Jean Chesneaux (Contribution à l’histoire de la nation Vietnamienne, 1955), Lê Thành Khôi (Le Vietnam - Histoire et Civilisations, 1955); Histoire du Vietnam des origines à 1858, 1981), Nguyễn Phúc Tấn (A Modern History of Vietnam (1802 - 1954), 1964), J.Buttinger (The smaller Dragon, A political of Vietnam, 1966; Vietnam-A Dragon embattled (2 tập), 1967), Philippe Devillers (Français et Annamites–Partenaires ou Ennemis?, 1998), Jean Le Pichon (France-Indochine, Au coeur d'une rencontre1620-1820, 2005), Nguyễn Thế Anh (Parcours d'un historien du Việt Nam, 2008)…), Jean-Pierre Pecqueur (Indochine - France, conquête et rupture 1620-1954, 2009)… Nhìn chung, số lƣợng các công trình nghiên cứu về lịch sử Việt Nam giai đoạn thế kỷ XVII-XIX bằng tiếng nƣớc ngoài là khá lớn. Đây đều là những công trình đồ sộ với nguồn tƣ liệu phong phú và nhiều lý giải, phân tích rất đáng quan tâm. Trong hầu hết các công trình này, những cuộc tiếp xúc và xâm nhập của phƣơng Tây nói chung, ngƣời Pháp và nƣớc Pháp nói riêng, cùng với đó là những tác động, ảnh hƣởng và hệ quả của nó, đã đƣợc các tác giả phân tích, lý giải dƣới nhiều góc độ. Tuy vậy, do xuất phát từ nhiều góc nhìn, quan điểm khác nhau, nên các tác giả vẫn chƣa đi đến thống nhất, đồng thuận trong nhiều vấn đề, nhƣ về vai trò, tác động của chủ nghĩa thực dân Pháp đối với lịch sử Việt Nam, về vấn đề “đạo Thiên Chúa” trong cuộc xâm lƣợc của thực dân Pháp v.v… 13 Về hoạt động của các giáo sĩ Thiên Chúa giáo và các vấn đề liên quan đến vai trò của Thiên Chúa giáo trong đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa Việt Nam ở những thế kỷ XVII-XIX cũng có nhiều công trình đề cập tới. Những công trình bằng tiếng Việt về lịch sử truyền giáo ở nƣớc ta có thể kể tới: - Tháng 8-1942, Đại Việt Thiện Bản (Huế) đã có kế hoạch viết một bộ Lịch sử TCG ở Việt Nam dày 2.000 trang, nhƣng sau đó chỉ mới phát hành đƣợc tập I; - Năm 1958, ở Sài Gòn, Linh mục Phan Phát Huồn cho xuất bản cuốn Việt Nam giáo sử gồm 2 tập, tập I từ năm 1533 đến năm 1933; tập II từ năm 1933 đến năm 1960. Đây có thể đƣợc xem là bộ sách về lịch sử TCG ở Việt Nam đầu tiên; - Năm 1972, Linh mục Bùi Đức Sinh, trong bộ Lịch sử Giáo hội Công giáo đã dành một chƣơng để trình bày về “Công cuộc truyền giáo tại Việt Nam”. Trên cơ sở đó, năm 1998, Linh mục Bùi Đức Sinh đã hoàn thành bộ Giáo hội Công giáo Việt Nam gồm hai tập; - Năm 1959 cũng xuất bản tại Sài Gòn, cuốn Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam của Linh mục Nguyễn Hồng, đã xử lý đƣợc nhiều sử liệu, nhƣng chỉ dừng lại ở cuối thời kỳ Dòng Tên. Gần đây, công trình này đã đƣợc in lại, gồm 2 tập (do Nhà Xuất bản Từ điển Bách Khoa ấn hành năm 2009); - Một công trình quan trọng khác là của Giáo sƣ Nguyễn Văn Kiệm mang tên Sự du nhập của đạo Thiên Chúa giáo vào Việt Nam từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX (Nhà xuất bản Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2001). Công trình này là một tập sách khá công phu, trình bày khái lƣợt về quá trình truyền bá TCG vào nƣớc ta từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX. Công trình này cũng đề cập đến nhiều vấn đề có liên quan nhƣ mối quan hệ giữa việc truyền giáo với công cuộc thực dân của Pháp; những đóng góp, tác động của TCG đối với đời sống văn hóa, tín ngƣỡng ở Việt Nam; - Năm 2002, tác giả Cao Thế Dung cho ra đời bộ sách Việt Nam Công giáo sử tân biên (1553-2000) gồm 3 quyển. Quyển 1: Thời khai nguyên và truyền giáo. Quyển 2: Thời phát triển và bách đạo. Quyển 3: Phục hưng phát triển, sát đạo và thân Pháp. Bộ sách của tác giả Cao Thế Dung là một công trình khá công phu, trình bày lịch sử truyền bá TCG vào nƣớc ta trong khoảng thời gian dài (hơn 4 thế kỷ), trên cơ sở tổng hợp nhiều nguồn tƣ liệu trong và ngoài nƣớc với nhiều quan điểm, nhận định mới mẻ, đáng chú ý; - Từ năm 1988, Tuần báo Công giáo và Dân tộc đã có dự án biên soạn một bộ “Lịch sử Công giáo Việt Nam” gồm 2 phần (Phần I về sự phát triển của Công giáo ở Việt Nam; phần II về vị trí của Công giáo Việt Nam giữa lòng dân tộc). Hiện nay, mới chỉ có phần I đƣợc khởi công do Linh mục Trƣơng Bá Cần biên soạn với sự góp phần của các ông Vƣơng Đình Chữ, Nguyễn Thanh Long, Nguyễn Nghị và Chƣơng Thâu. Bộ sách này dự kiến đƣợc xuất bản thành ba tập, khái quát một bức tranh toàn cảnh của 14 Công giáo Việt Nam từ khởi thủy đến mùa thu 1945. Tuy nhiên đến nay mới chỉ hoàn thành và cho xuất bản tập I và tập II (sách do Nhà xuất bản Tôn giáo phát hành năm 2008). Bên cạnh đó, các vấn đề có liên quan đến TCG ở Việt Nam trong những thế kỷ XVII-XIX cũng đƣợc đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu khác của nhiều học giả nhƣ Đỗ Quang Chính, Trần Tam Tỉnh, Hồng Nhuệ Nguyễn Khắc Xuyên, Đỗ Quang Hƣng, Trần Văn Toàn v.v… Đối với mảng công trình nghiên cứu về lịch sử truyền giáo viết bằng tiếng nƣớc ngoài, có thể nói số lƣợng công trình nghiên cứu là rất lớn với các tác giả nhƣ A.Launay, G.Taboulet, Louvet, Võ Đức Hạnh, Jacquenet, A.Faure, De Lanessan, C.Lange, J.Ramsay, Henri Chappoulie, Cao Huy Thuần, Trần Minh Triết... Trong số đó, có thể điểm qua các công trình quan trọng sau đây: - Đầu tiên phải kể đến bộ công trình của A.Launay về lịch sử của Hội Thừa sai Paris, Thừa sai Pháp ở Tonkin và Cochinchine (Histoire Générale de la Sosiété des Missions Étrangères (2 tập); Histoire de la Mission de Cochinchine (1658-1823) (3 tập); Histoire de la Mission du Tonkin...). Đây là những công trình có giá trị quan trọng khi nghiên cứu về những liên hệ về tôn giáo Pháp - Việt Nam giai đoạn tiền thực dân. Đây cũng là nguồn tƣ liệu quan trọng cho hầu hết các công trình nghiên cứu về sau này của học giả trong và ngoài nƣớc. - Tác phẩm La Cochinchine religieuse xuất bản tại Paris năm 1885 của Linh mục Louvet (tập 1, 1550-1779, tập 2, 1800-1884) là một chuyên khảo công phu, trình bày tình hình đời sống tôn giáo Đàng Trong cho tới năm 1884. Công trình đã cung cấp nhiều quan điểm cá nhân nhƣng trên cơ sở nền tài liệu khoa học lƣu trữ đáng tin cậy. - Công trình Aux origines d'une église. Roma et les missions d'Indochine au XVIIè siècle của Henri Chappoulie lại khái quát quá trình chuyển từ chế độ Bảo trợ sang chế độ Đại diện Tông tòa của Tòa Thánh Roma, phân tích những nỗ lực của Hội đồng Giáo sĩ Pháp, triều đình, Hội Thánh thể… trong việc vận động thành lập Hội Thừa sai Paris nhằm thay chân ngƣời Bồ Đào Nha truyền giáo ở Viễn Đông. - Công trình của tác giả Alain Forest: Les missionnaires Français au Tonkin et au Siam (3 tập) là công trình nghiên cứu so sánh việc truyền giáo của các giáo sĩ Pháp ở Việt Nam và Xiêm trong thế kỷ XVII-XVIII, lý giải nhiều nguyên nhân cơ bản tại sao công cuộc truyền giáo ở Xiêm đã không thu đƣợc nhiều thành quả khả quan nhƣ ở Đại Việt… - Công trình nghiên cứu của G.Taboulet: La geste Française en Indochine (1955) (tập 1) cũng là nguồn tƣ liệu có giá trị khi nghiên cứu những mối quan hệ Việt - Pháp trong giai đoạn tiền thực dân. 15 - Công trình của Võ Ðức Hạnh: La place du catholicisme dans les relations entre la France et le Viet Nam de 1851 à 1870, vốn là luận án tốt nghiệp của ông tại trƣờng Đại học Strasbourg II, năm 1956, (E.J.Brill, Lille, 1969, 3 tập). Trên cơ sở các nguồn tƣ liệu khai thác từ những trung tâm lƣu trữ tác giả đã phục dựng lại và đi đến lý giải vị trí của Thiên Chúa giáo trƣớc, trong và sau cuộc chiến của thực dân Pháp ở Việt Nam, đồng thời có nhiều phân tích nguyên nhân cấm đạo của nhà Nguyễn. - Tác phẩm của Cao Huy Thuần, Christianisme et colonialiste au Vietnam, 1857 - 1914 vốn là luận án Tiến sĩ đƣợc ông bảo vệ tại Đại học Paris năm 1969, sau đƣợc in lại với tên Les missionnaires et la politique coloniale française au Vietnam, 1857- 1914, đƣợc coi là “sách đầu tay của ai muốn tìm hiểu lịch sử mất chủ quyền của Việt Nam thế kỷ XIX” (Lời giới thiệu của sách xuất bản bằng tiếng Việt, Nguyên Thuận dịch, NXB Tôn giáo, Hà Nội, 2003). Công trình đã phân tích mối quan hệ giữa chính sách thuộc địa của ngƣời Pháp ở Việt Nam (giai đoạn 1857-1914) với hoạt động của các Giáo sĩ Thừa sai. Tác giả dành phần dẫn nhập và chƣơng 1 (phần 1) để phân tích vai trò của TCG đối với cuộc xâm lƣợc của Pháp vào năm 1858. Về hoạt động thƣơng mại của ngƣời Pháp ở Việt Nam trong những thế kỷ XVII- XIX, so với những nghiên cứu dày dặn về Thiên Chúa giáo trên đây, nghiên cứu về mảng hoạt động này lại ít ỏi. Một số công trình nghiên cứu trong nƣớc có thể kể đến: Ngoại thương Việt Nam hồi thế kỷ XVII, XVIII, đầu XIX (1961) của Thành Thế Vỹ, Việt sử xứ Đàng Trong (1967) của Phan Khoang; Kinh tế thương nghiệp Việt Nam dưới triều Nguyễn (1997) của Đỗ Bang v.v... Trong các tác phẩm này, các tác giả đã đề cập đến tình hình ngoại thƣơng Việt Nam, hay mở rộng ra là những liên hệ chính trị, tôn giáo... trong đó tập trung vào quan hệ với Pháp. Tuy vậy, những nghiên cứu này vẫn chỉ mang tính chất giới thiệu, đặt trong tổng thể lịch sử quan hệ bang giao quốc tế của Việt Nam, tuy có đề cập gần hơn các quan hệ Việt – Pháp. Một số tác giả nƣớc ngoài tiêu biểu nhƣ P.Haudrère (La Compagnie Française des Indes au XVIIIe siècle (1719- 1795), Paris, 1989, 4 tập), đã tập trung nghiên cứu về hoạt động buôn bán của Pháp thông qua Công ty Đông Ấn Pháp trên phạm vi thế giới, tuy nhiên sự quan tâm đối với hoạt động của Công ty Đông Ấn Pháp ở Việt Nam nói riêng và Viễn Đông nói chung lại chƣa đƣợc đề cập nhiều. Công trình Xứ Đàng Trong – lịch sử kinh tế xã hội thế kỷ XVII-XVIII của tác giả Li Tana trình bày khá toàn diện về tình hình kinh tế xã hội Đàng Trong thế kỷ XVII-XVIII nhƣng chƣa đề cập nhiều đến các hoạt động truyền giáo và ngoại thƣơng ở vùng đất này. Trong khi đó, công trình nghiên cứu của C.Maybon (Histoire moderne du pays d'Annam 1592-1820) - trên cơ sở khai thác nhiều nguồn tƣ liệu - đã phần nào cho thấy tình hình hoạt động của Công ty Đông Ấn Pháp ở Đại Việt. Đặc biệt, công trình đƣợc coi là nền tảng cho việc nghiên cứu hoạt động thƣơng mại Pháp ở Đông Dƣơng trong thế kỷ XVII có thể kể đến Les relations politiques et 16 commerciales entre la France et la péninsule Indochinoise XVIIème siècle của Frédéric Mantienne (2003), nghiên cứu quan hệ chính trị và thƣơng mại của Pháp thế kỷ XVII... Gần đây, công trình Người Việt với biển (NXB Thế giới, Hà Nội, 2012) của tập thể Nhóm nghiên cứu thương mại châu Á đã tập trung khai thác và lí giải mối quan hệ giữa Việt Nam với thế giới bên ngoài qua thƣơng mại biển. Công trình có một số bài viết đề cập đến hoạt động thƣơng mại của nƣớc ta với Công ty Đông Ấn Pháp trong những thế kỷ XVII-XVIII… Trong năm 2013, một công trình của giáo sƣ Nguyễn Thanh Nhã - Trƣờng Đại Học Paris I (Sorbonne-Panthéon) đã đƣợc dịch sang tiếng Việt với tên Bức tranh kinh tế Việt Nam thế kỷ XVII và XVIII (Nguyễn Nghị dịch, Nhà xuất bản Tri thức). Đây vốn là luận án tiến sĩ quốc gia, bảo vệ tại Đại học Sorbonne, xuất bản năm 1970 tại Paris (NXB Cujas). Trong công trình này, tác giả xem thế kỷ XVII, XVIII là thời kỳ nhộn nhạo, đẫm máu và rối ren nhất của lịch sử Việt Nam; đất nƣớc đƣợc mở rộng về mặt diện tích, đối diện với chính những đòi hỏi phải “điều chỉnh”, bất ngờ mở ra trƣớc một đời sống quốc tế bị chủ nghĩa bành trƣớng châu Âu chế ngự, phải trải qua một cuộc phân tranh đau đớn trƣớc khi thấy lại sự thống nhất đƣợc củng cố. Nhìn chung, tình hình nghiên cứu hoạt động ngoại thƣơng - ngoại giao của nƣớc ta trong những thế kỷ này tuy đã đạt đƣợc một số thành tựu rất đáng kể nhƣng đến nay vẫn còn nhiều mảng trống trong nghiên cứu. Cùng với hai mảng vấn đề lớn là hoạt động truyền bá TCG và thƣơng mại, một số vấn đề khác có liên quan đến hoạt động của ngƣời Pháp ở nƣớc ta trong những thế kỷ XVII-XIX cũng đã đƣợc nghiên cứu, đáng giá, nhìn nhận dƣới nhiều góc nhìn khác nhau. Có thể kể tới các công trình nhƣ Tây Dương Giatô bí lục của các tác giả Phạm Ngộ Hiên, Nguyễn Hòa Đƣờng, Nguyễn Bá Am, Trần Trình Hiên (1981); Cuộc khởi binh Lê Văn Khôi ở Gia Định (1833 – 1835) của Nguyễn Phan Quang (1991); Việt Nam văn hoá sử cương của Đào Duy Anh (1992); Vài suy nghĩ về vấn đề tôn giáo ở miền Nam thời cận đại của Đỗ Quang Hƣng (2001); Góp phần tìm hiểu một số vấn đề lịch sử cận đại Việt Nam của Nguyễn Văn Kiệm (2003); Sự tiếp xúc văn hoá Việt Nam với Pháp của Phan Ngọc (2006); Thiên Chúa giáo ở Thành phố Hồ Chí Minh của các tác giả Nguyễn Nghị, Khổng Thành Ngọc, Hoàng Minh Thức, Cao Tự Thanh (2007)… Ngoài ra, các vấn đề về hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam cũng đã đƣợc đề cập đến trong nhiều luận án Tiến sĩ trong thời gian gần đây. Tiêu biểu là công trình của Cao Huy Thuần, Christianisme et Colonialisme au Vietnam, 1857 – 1914; Nước Đại Nam đối diện với Pháp và Trung Hoa đƣợc trích từ luận án tiến sĩ đệ tam cấp bảo vệ năm 1987 tại Đại học Pariscủa Yoshiharu Tsuboi (Giáo sƣ Lịch sử chính trị và xã hội Đông Nam Á, Đại học Waseda, Tokyo); hay luận văn thạc sĩ Triết học Công giáo Việt nam thời kỳ triều Nguyễn (1802-1883) của tác giả Nguyễn Quang Hƣng bảo vệ tại đại học Passau (xuất bản ở Đức năm 1998 và ở Việt Nam năm 2009)… Ở Trong nƣớc, có 17 thể kể đến luận án tiến sĩ của Đinh Thị Dung (Quan hệ ngoại giao của triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ 19, bảo vệ năm 2001 tại trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh); Nguyễn Mạnh Dũng (Quá trình xâm nhập của Pháp vào Việt Nam từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX: nguyên nhân và hệ quả, bảo vệ năm 2011 tại trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học quốc gia Hà Nội), Nguyễn Ngọc Quỳnh (Chính sách tôn giáo thời Tự Đức (1848-1883), bảo vệ năm 2011 tại trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học quốc gia Hà Nội)… Một nguồn tƣ liệu khác có giá trị tham khảo ngoài các công trình sách trên đây là báo chí... Về mảng tiếng Pháp, báo chí viết về thời kỳ tiền thực dân chƣa có nhiều công trình nghiên cứu. Tuy nhiên nguồn tƣ liệu từ B.A.V.H (tạp chí Bulletin des Amis du Vieux Huế) là nguồn tƣ liệu rất phong phú (từ thƣ viện Quốc gia Pháp, thƣ viện Hội Thừa sai Paris, Kho lƣu trữ tòa thánh Roma...), đa dạng (từ chữ Hán, Nôm, Ấn - Âu, La tinh, Ý, Tây Ban Nha...) và có giá trị về nhiều mặt. Bên cạnh đó, các tạp chí B.E.F.E.O (tạp chí Bulletin de l'École française d'Extrême-Orient của Viện Viễn Đông Bác cổ), B.S.E.I (Bulletin de la Société des Etudes Indochinoises)... cũng có nhiều bài viết đáng chú ý tuy số lƣợng không nhiều. Trong khi đó, các bài khảo cứu bằng tiếng Việt phần nhiều đƣợc công bố trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, Nghiên cứu quốc tế, Nghiên cứu tôn giáo, Tuần báo Công giáo và dân tộc, Nghiên cứu Huế… với số lƣợng khá lớn nhƣng chủ yếu dƣới góc nhìn hẹp. Nhìn chung, các công trình và bài viết trên đã đề cập đến hoạt động của ngƣời pháp trong khoảng hơn 200 năm ngƣời Pháp có mặt ở Việt Nam cho đến khi thực dân Pháp tiến hành chiến tranh xâm lƣợc ở nhiều khía cạnh, mức độ khác nhau. Tuy nhiên, hầu nhƣ chƣa có chuyên khảo nào nghiên cứu về những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trong giai đoạn từ thế kỷ XVII cho đến giữa thế kỷ XIX cùng với những hệ quả tác động của chúng đối với đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa Việt Nam nhƣ là một quá trình xuyên suốt, có chủ đích và đặt trong bối cảnh đan xen một cách phức tạp của nhiều vấn đề cùng tồn tại, để đi đến kết quả là cuộc viễn chinh xâm lƣợc của thực dân pháp vào nƣớc ta nửa sau thế kỷ XIX. Những công trình này là những nguồn tƣ liệu quan trọng và cần thiết, đã đƣợc chúng tôi tham khảo, khai thác, sử dụng trong quá trình thực hiện đề tài này. Tuy nhiên, do những hạn chế nhất định, chủ yếu là điều kiện tiếp cận tƣ liệu lƣu trữ ở nƣớc ngoài và năng lực ngoại ngữ, nên chúng tôi đã không thể tham khảo trực tiếp, đầy đủ một số tƣ liệu, công trình nghiên cứu quan trọng. 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Luận văn nghiên cứu những hoạt động của những cá nhân, tổ chức mang quốc tịch Pháp (sau đây gọi chung là ngƣời Pháp) trên cƣơng vực lãnh thổ nƣớc ta trong khoảng thời gian từ thế kỷ XVII cho đến năm 1858, trƣớc khi thực dân Pháp nổ súng tấn công Đà Nẵng, mở đầu cho cuộc xâm lƣợc. Những hoạt động của ngƣời Pháp trải rộng trên khá nhiều lĩnh vực. Trong đó, luận văn tập trung vào một số hoạt động nhƣ 18 truyền giáo (Thiên Chúa giáo1), ngoại giao, thƣơng mại và quân sự. Ngoài ra, luận văn còn tìm hiểu trong chừng mực nhất định một số hoạt động mang tính thăm dò, thám hiểm, nghiên cứu, khảo sát của một số nhà khoa học, nhà hàng hải ngƣời Pháp, chủ yếu là trong các thế kỷ XVII-XVIII. Nhƣ vậy, phạm vi nghiên cứu của luận văn là: - Về phạm vi thời gian: luận văn nghiên cứu giai đoạn lịch sử từ thế kỷ XVII đến năm 1858. Khoảng thời gian này trải dài trong khoảng hơn 2 thế kỷ, chứng khiến nhiều hoạt động của ngƣời Pháp trên các lĩnh vực của đời sống xã hội. Đây là thời kì thể hiện rõ dấu ấn, tác động của ngƣời Pháp đối với tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa – xã hội của nƣớc ta; đồng thời cũng là thời gian xâm nhập và chuẩn bị cho một cuộc can thiệp bằng quân sự của chủ nghĩa thực dân Pháp vào Việt Nam vào năm 1858. - Về phạm vi không gian: luận văn nghiên cứu những hoạt động của ngƣời Pháp trong không gian tƣơng ứng với cƣơng vực lãnh thổ nƣớc Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam ngày nay. Suốt hơn hai thế kỷ, tên gọi của lãnh thổ đất nƣớc có sự thay đổi, phân chia (Đại Việt, Đàng Trong, Đàng Ngoài, Đại Nam, Việt Nam), do đó trong luận văn này, tác giả sử dụng các tên gọi tƣơng ứng với từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Tuy nhiên, xuyên suốt phạm vi thời gian của luận văn, tác giả dùng tên gọi Việt Nam để chỉ chung cho phạm vi không gian của công trình này. 4. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Tác giả luận văn xác định cần tập trung thực hiện các mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu sau: - Phác dựng lại một cách có hệ thống và tƣơng đối đầy đủ những hoạt động của ngƣời Pháp trên lãnh thổ nƣớc ta từ thế kỷ XVII đến năm 1858. - Lý giải động cơ, mục tiêu và mối quan hệ giữa các hoạt động này với sự phát triển của chủ nghĩa tƣ bản Pháp và cuộc chiến tranh xâm lƣợc thuộc địa của chủ nghĩa thực dân Pháp vào giữa thế kỷ XIX. - Đánh giá các chính sách và vai trò của các chủ thể chính quyền nhà nƣớc (vua Lê – chúa Trịnh ở Đàng Ngoài, chúa Nguyễn ở Đàng Trong, triều đại Tây Sơn và vƣơng triều Nguyễn) đối với các hoạt động của ngƣời phƣơng Tây nói chung, ngƣời Pháp nói riêng trong giai đoạn lịch sử này. - Đánh giá tác động, hệ quả của các hoạt động của ngƣời Pháp đối với tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa – xã hội của nƣớc ta trong giai đoạn này. 1 Trong công trình này, chúng tôi thống nhất sử dụng danh từ “Thiên Chúa giáo” hay “đạo Thiên Chúa” để thay cho các tên gọi khác nhau của tôn giáo “Catholica” trong những giai đoạn lịch sử hoặc trong các tài liệu, công trình, sách báo (đạo Đức Chúa Trời, đạo Gia tô, đạo Hoa Lang, đạo Kitô, Công giáo…). 19 5. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đề tài đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận chủ nghĩa Mác – Lênin với hai bộ phận chính là phép biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Nghiên cứu đề tài này từ góc độ sử học, tác giả luận văn đã vận dụng chủ yếu hai phƣơng pháp nghiên cứu cơ bản của khoa học lịch sử, đó là phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic: - Phương pháp lịch sử nghiên cứu và trình bày các hoạt động của ngƣời Pháp trên lãnh thổ Việt Nam qua các thời kỳ và giai đoạn cụ thể, gắn với bối cảnh tình hình của mỗi thời kỳ, mỗi giai đoạn; làm rõ các sự kiện và vấn đề lịch sử một cách tôn trọng sự thật, chính xác trên cơ sở so sánh, xác minh, đối chiếu tƣ liệu; nhìn nhận sự kiện trong mối liên hệ sâu chuỗi, theo diễn trình lịch sử. - Kết hợp phương pháp logic với phương pháp lịch sử, luận văn lý giải, đánh giá và đúc kết làm rõ những động cơ, mục đích, mối quan hệ cũng nhƣ những tác động hệ quả của những hoạt động đó trong mối quan hệ toàn diện, khách quan và biện chứng. Bên cạnh đó, tác giả luận văn cũng chú trọng sử dụng phƣơng pháp liên ngành (còn gọi là phƣơng pháp sử học đa khoa học), sử dụng một số kết quả và thao tác nghiên cứu của một số ngành khoa học khác (nhƣ khoa học chính trị, tôn giáo học, luật học, kinh tế học, xã hội học…) để làm rõ một số nội dung hoạt động của của ngƣời Pháp trên các lĩnh vực: chính trị, tôn giáo, kinh tế, văn hóa - xã hội… Về hướng tiếp cận tài liệu thực hiện đề tài: - Tiếp cận theo nội dung tài liệu (đối tƣợng, thời gian, không gian). - Nhân thân tác giả tài liệu. - So sánh, đối chiếu tài liệu. - Đánh giá tài liệu. - Sử dụng, trích dẫn các nguồn tài liệu vào các nhận định của tác giả đề tài. Nguồn tài liệu: Các công trình, sách, bài viết, hồi ký, chuyên khảo… đã công bố. 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN Trên cơ sở tổng kết kết quả nghiên cứu của các công trình trƣớc đây, tác giả luận văn nhận thấy công trình này có những đóng góp sau đây: - Trƣớc hết, luận văn đã nghiên cứu những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam từ thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX với tƣ cách là một chủ thể nghiên cứu độc lập. - Thứ hai, công trình đã tổng hợp các nguồn tƣ liệu về những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam từ thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX, vốn còn khá rải rác ở nhiều tài liệu khác nhau. 20 - Thứ ba, luận văn đã nhìn nhận và đánh giá những hệ quả tác động (dƣới cả hai khía cạnh đóng góp tích cực và hệ lụy tiêu cực) từ những hoạt động của ngƣời Pháp trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội Việt Nam lúc bấy giờ. 7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung chính của luận văn gồm 3 chƣơng, cụ thể nhƣ sau: Chƣơng 1: Những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trong các thế kỷ XVII, XVIII Chƣơng 2: Những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XIX (1802 – 1858) Chƣơng 3: Động cơ và tác động từ những hoạt động của ngƣời Pháp ở Việt Nam trƣớc khi thực dân Pháp tiến hành chiến tranh xâm lƣợc.