.. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH TRIỆU THỊ THÚY ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ, BẢO VỆ RỪNG ĐẾN PHÁT TRIỂN RỪNG Ở HUYỆN ĐƠN DƯƠNG, TỈNH LÂM ĐỒNG LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2020 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH TRIỆU THỊ THÚY ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ, BẢO VỆ RỪNG ĐẾN PHÁT TRIỂN RỪNG Ở HUYỆN ĐƠN DƯƠNG, TỈNH LÂM ĐỒNG Ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 8.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN ĐÌNH TUẤN THÁI NGUYÊN - 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng” là công trình nghiên cứu của tôi, với sự hướng dẫn tận tình, trách nhiệm của PGS.TS Trần Đình Tuấn. Các nội dung nghiên cứu và các kiến nghị, đề xuất trong luận văn là thành quả lao động tích cực, nghiêm túc, sự nỗ lực của bản thân. Tôi không sao chép từ bất kỳ một nguồn nào và dưới bất kỳ hình thức nào. Trong quá trình viết luận văn tôi có tham khảo các tài liệu liên quan nhằm khẳng định thêm sự tin cậy và sự cấp thiết của đề tài khi thực hiện. Việc tham khảo các tài liệu đã được thực hiện trích dẫn và ghi nguồn tài liệu tham khảo theo đúng quy định. Thái Nguyên, ngày tháng 10 năm 2020 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Triệu Thị Thúy ii LỜI CẢM ƠN Trong thời gian 2 năm học tại Lớp Cao học Quản lý kinh tế - Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh, khóa học 2018-2020 được tổ chức tại tỉnh Bắc Kạn đến nay tôi đã hoàn thành toàn bộ chương trình của khóa học và thực hiện xong Luận văn Thạc sĩ Kinh tế. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới các thầy cô giáo Trường Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh trong suốt quá trình đào tạo thạc sĩ đã cung cấp kiến thức và phương pháp để tôi có thể áp dụng trong nghiên cứu luận văn của mình. Xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới PGS.TS: Trần Đình Tuấn - Trưởng khoa Kế toán, Người đã nhiệt tình trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tôi với những chỉ dẫn khoa học quý báu trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi cũng chân thành cảm ơn Lãnh đạo đơn vị nơi công tác, Phòng chuyên môn huyện Đơn Dương, các doanh nghiệp, các chủ rừng, các hộ gia đình đã tạo điều kiện, giúp đỡ tôi được tìm hiểu tình hình cụ thể về quản lý và bảo vệ rừng tại địa phương, đồng thời đã dành thời gian chỉ bảo, hướng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Trong quá trình thực hiện luận văn sẽ không thể tránh khỏi những hạn chế, khiếm khuyết nhất định. Do vậy, tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các thầy cô giáo, các nhà khoa học, cùng bạn bè đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 9 tháng 10 năm 2020 NGƯỜI VIẾT LUẬN VĂN Triệu Thị Thúy iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN............................................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ....................................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................................... vii MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................................. 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................................ 4 5. Kết cấu của luận văn ............................................................................................................. 4 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CƠ BẢN VỀ ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ, BẢO VỆ RỪNG ĐẾN PHÁT TRIỂN RỪNG.................................................................................................. 5 1.1. Một số vấn đề lý luận cơ bản về rừng và tác động chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng............................................................................................................ 5 1.1.1. Khái niệm về rừng .......................................................................................................... 5 1.1.2. Đặc điểm và phân loại rừng ........................................................................................... 6 1.1.3. Vai trò của rừng............................................................................................................... 7 1.2. Một số vấn đề lý luận về tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng .................................................................................................................................... 9 1.2.1. Các khái niệm cơ bản ..................................................................................................... 9 1.2.2. Đặc trưng của chính sách quản lý, bảo vệ rừng ......................................................... 11 1.2.3. Tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ......................... 12 1.2.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng .................................. 15 1.3. Kinh nghiệm quản lý, bảo vệ rừng tại một số địa phương trong nước và bài học rút ra cho huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng ..................................................................... 17 1.3.1. Kinh nghiệm tại một số địa phương trong nước về thực hiện chính sách quản lý, bảo vệ rừng ......................................................................................................................... 17 iv 1.3.2. Bài học rút ra cho huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng trong việc thực hiện chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng....................................................................... 24 Chương 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ................................................. 26 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................................... 26 2.2. Khung phân tích và phương pháp phân tích .................................................................. 26 2.3. Phương pháp thu thập, xử lý và phân tích thông tin ..................................................... 27 2.3.1. Phương pháp thu thập thông tin................................................................................... 27 2.3.2. Phương pháp xử lý số liệu............................................................................................ 28 2.3.3. Phương pháp phân tích thông tin................................................................................. 28 2.4. Hệ thống các chỉ tiêu phân tích đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng .................................................................................................... 29 Chương 3: ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ, BẢO VỆ RỪNG ĐẾN PHÁT TRIỂN RỪNG Ở HUYỆN ĐƠN DƯƠNG ......................... 31 3.1. Khái quát về đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng ................................................................................................................................ 31 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên ......................................................................................................... 31 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội huyện Đơn Dương ............................................................ 35 3.1.3. Đánh giá chung về ảnh hưởng của đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội đến quản lý, bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Đơn Dương ..................................................... 42 3.2. Thực trạng tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương ................................................................................................................... 45 3.2.1. Tình hình triển khai thực hiện một số chính sách cơ bản trong quản lý, bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Đơn Dương ................................................................................ 45 3.2.2. Đánh giá tác động của các chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương................................................................................................................ 48 3.3. Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng của việc thực thi chính sách quản lý, bảo vệ đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương .............................................................................. 59 3.3.1. Ảnh hưởng của các nhân tố tự nhiên .......................................................................... 60 3.3.2. Ảnh hưởng của nhân tố con người .............................................................................. 62 3.3.3. Ảnh hưởng của các nhân tố kinh tế - xã hội ............................................................... 63 v 3.3.4. Ảnh hưởng của nhân tố môi trường sinh thái............................................................. 64 3.3.5. Ảnh hưởng của các nhân tố khác ................................................................................ 65 3.4. Đánh giá chung về tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương ...................................................................................................... 66 3.4.1. Những kết quả đạt được ............................................................................................... 66 3.4.2. Những hạn chế và nguyên nhân của hạn chế ............................................................. 69 Chương 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG THỰC HIỆN CÁC CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ, BẢO VỆ RỪNG ĐỂN PHÁT TRIỂN RỪNG Ở HUYỆN ĐƠN DƯƠNG .................................................................................................. 74 4.1. Quan điểm tăng cường thực hiện chính sách quản lý, bảo vệ rừng để phát triển rừng ở huyện Đơn Dương ...................................................................................................... 74 4.2. Định hướng tăng cường chính sách quản lý, bảo vệ rừng ở huyện Đơn Dương ....... 76 4.2.1. Định hướng chung ........................................................................................................ 76 4.2.2. Định hướng cụ thể trong giai đoạn 2021-2025 .......................................................... 79 4.3. Một số giải pháp chủ yếu nhằm tăng cường thực hiện chính sách quản lý, bảo vệ rừng để phát triển rừng ở huyện Đơn Dương ....................................................................... 80 4.3.1. Các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ rừng ............................................. 81 4.3.2. Các giải pháp về phát triển rừng.................................................................................. 84 4.3.3. Đề xuất các chính sách hỗ trợ cho phát triển rừng..................................................... 87 4.4. Một số kiến nghị đối với các cấp quản lý ...................................................................... 98 4.4.1. Ủy ban nhân dân tỉnh Lâm Đồng ................................................................................ 98 4.4.2. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn .................................................................... 99 4.4.3. UBND huyện Đơn Dương ......................................................................................... 100 4.4.4. Sở Tài nguyên và Môi trường.................................................................................... 102 4.4.5. Sở Tài chính, Sở Kế hoạch và Đầu tư....................................................................... 102 4.4.6. Chi cục Kiểm lâm Lâm Đồng.................................................................................... 102 4.4.7. Hạt Kiểm lâm Đơn Dương ........................................................................................ 103 4.4.8. Đài Phát thanh - Truyền hình tỉnh, Báo Lâm Đồng ................................................ 103 KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................. 106 PHỤ LỤC.............................................................................................................................. 109 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa NSNN Ngân sách Nhà nước OCOP Hội thi đánh giá và phân hạng sản phẩm PAM Chương trình lương thực thế giới PCCCR Phòng cháy chữa cháy rừng PTNT Phát triển nông thôn QH Quốc Hội UBND Ủy ban nhân dân IFAD Quỹ phát triển nông nghiệp Quốc tế WB Ngân hàng thế giới vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Các yếu tố khí hậu huyện Đơn Dương năm 2019.................................. 32 Bảng 3.2: Hiện trạng đất huyện Đơn Dương phân theo loại đất năm 2019 ........... 34 Bảng 3.3: Hiện trạng rừng ở huyện Đơn Dương năm 2019 ................................... 34 Bảng 3.4: Hiện trạng đất phân theo loại cây trồng năm 2019 ................................ 35 Bảng 3.5: Tình hình giao khoán quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương giai đoạn 2017-2019 .............................................................................. 49 Bảng 3.6: Số vụ cháy, chặt phá rừng huyện Đơn Dương giai đoạn 2017-2019..... 52 Bảng 3.7: Tình hình phát triển các loại rừng trồng của huyện Đơn Dương giai đoạn 2017 - 2019 ................................................................................... 54 Bảng 3.8: Thu nhập của người dân huyện Đơn Dương giai đoạn 2017-2019 ....... 56 Bảng 3.9: Ý kiến đánh giá của các hộ gia đình về việc thực hiện chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại địa phương giai đoạn 2017-2019 .................... 57 Bảng 3.10: Ý kiến đánh giá của các hộ gia đình về tác động của các chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng.......................................................... 57 Bảng 3.11: Đánh giá của cán bộ về điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương .................................. 60 Bảng 3.12: Đánh giá của người dân về điều kiện tự nhiên ảnh hưởng đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương .................................. 61 Bảng 3.13: Đánh giá của cán bộ về yếu tố con người ảnh hưởng đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương........................................... 62 Bảng 3.14: Đánh giá của cán bộ về tình hình kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương ........................ 63 Bảng 3.15: Đánh giá của cán bộ về ảnh hưởng của môi trường sinh thái đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương ........................ 64 Bảng 3.16: Đánh giá của người dân về ảnh hưởng của môi trường sinh thái đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương ........................ 65 Bảng 3.17: Đánh giá của cán bộ về ảnh hưởng của các nhân tố khác đến chính sách quản lý, bảo vệ rừng tại huyện Đơn Dương .................................. 66 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Rừng là tài nguyên quý báu của đất nước, có khả năng tái tạo, là bộ phận quan trọng của môi trường sinh thái, có giá trị to lớn đối với nền kinh tế quốc dân, gắn liền với đời sống của nhân dân và sự sống còn của dân tộc. Tuy nhiên, tài nguyên rừng lại dễ bị thay đổi và mất đi do con người tác động như phá rừng, khai thác rừng quá mức, cháy rừng,... Do vậy, yêu cầu đặt ra là rừng cần phải được bảo vệ và sử dụng một cách hợp lý. Công tác quản lý và bảo vệ rừng luôn được Nhà nước ta đặc biệt quan tâm và chú trọng. Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật trong lĩnh vực quản lý và bảo vệ rừng được ban hành tương đối đầy đủ và ngày càng hoàn thiện, tạo cơ sở hành lang pháp lý cho chính quyền địa phương, lực lượng Kiểm lâm thực thi nhiệm vụ. Các chính sách của Nhà nước về quản lý và bảo vệ rừng được thể hiện trong các đạo Luật, Nghị định, Thông tư, Chỉ thị, Quyết định và qua các Chương trình, dự án… được ban hành, thực hiện trong những thời kỳ nhất định. Trong đó, Luật Đất đai số 45/2013/QH13, Luật Lâm nghiệp số 16/2017/QH14, Nghị định 01/2019/NĐ- CP ngày 01/01/2019 của Chính phủ về Kiểm lâm và Lực lượng chuyên trách bảo vệ rừng hiện là những căn cứ pháp lý cơ bản và quan trọng để Nhà nước và các địa phương ban hành, thực thi các chính sách liên quan đến công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Năm 2019, đánh dấu bước ngoặt lớn với Luật Lâm nghiệp có hiệu lực thi hành, nhiều chủ trương, chính sách lớn đã được sửa đổi, bổ sung và ban hành mới tạo điều kiện thuận lợi, đặc biệt trong bối cảnh ngành nông nghiệp đang quyết liệt thực hiện tái cơ cấu để hội nhập và phát triển. Nhiều bước tiến lớn về cải cách chính sách như ngừng chuyển đổi mục đích sử dụng đất, rừng tự nhiên và ngừng khai thác rừng tự nhiên tại Tây Nguyên và toàn quốc nói chung; cải cách thể chế qua việc sát nhập giữa Chi cục Lâm nghiệp và Chi cục Kiểm lâm theo Thông tư số 14/2015/TTLT-BNNPTNT-BNV nhằm hướng một lực lượng bảo vệ rừng có tính chuyên nghiệp cao. Đề án bảo vệ, khôi phục và phát triển rừng bền vững vùng Tây Nguyên nhằm ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn 2016-2020 được Thủ tướng 2 Chính phủ phê duyệt tại Quyết định 297/QĐ-TTg ngày 18/3/2019 về việc phê duyệt đề án bảo vệ, khôi phục và phát triển rừng bền vững vùng Tây Nguyên giai đoạn 2016-2020, theo hướng phát triển bền vững, chuyển từ nền lâm nghiệp chủ yếu dựa vào khai thác, lợi dụng tài nguyên rừng sang tăng cường quản lý, bảo vệ và phát triển rừng; khai thác giá trị dịch vụ môi trường rừng nhằm tạo nguồn tài chính bền vững cho bảo vệ, khôi phục và phát triển rừng. Trong những năm qua công tác quản lý và bảo vệ rừng tại tỉnh Lâm Đồng vẫn diễn biến hết sức phức tạp như: tình trạng ken cây, phá rừng, hủy hoại rừng bằng phương thức khoan lỗ đổ hóa chất gây chết cây rừng hàng loạt đã xảy ra tại nhiều địa phương gây dư luận không tốt về công tác quản lý bảo vệ rừng trên địa bàn tỉnh. Nguyên nhân khách quan, đó là: cơ chế, chính sách, quy định của pháp luật chưa đồng bộ; một số cơ quan chức năng, cấp ủy, chính quyền cơ sở chưa thật sự quyết liệt thực hiện Chỉ thị số 13-CT/TW của Ban Bí thư, Chỉ thị số 30-CT/TU của Ban Thường vụ Tỉnh ủy. Do vậy, số vụ vi phạm chưa phát hiện được đối tượng vi phạm còn nhiều trách nhiệm của một số người đứng đầu đơn vị, địa phương trong thực hiện công tác quản lý bảo vệ rừng chưa cao; công tác điều tra, xử lý chưa quyết liệt, chưa triệt để… Đối với huyện Đơn Dương, công tác trồng rừng có sự phát triển nhưng kém bền vững, tính đa dạng sinh học của rừng tự nhiên vẫn tiếp tục bị suy giảm, phát triển chưa đi đôi với quản lý và bảo vệ rừng, vẫn còn tình trạng rừng bị tàn phá nghiêm trọng, rừng trồng và rừng tự nhiên bị cháy vào 3 tháng cao điểm mùa khô. Lâm tặc tàn sát rừng, phá rừng già vẫn còn xảy ra trong vực hồ thủy điện Đa Nhim; đặc biệt khu vực YAHOA giáp với huyện Ninh Sơn tỉnh Ninh Thuận với chiều dài hơn 60km chủ yếu là rừng, đường đi lại để quản lý và bảo vệ rừng của cả 2 địa phương là hết sức khó khăn, dốc núi cao, xa khu dân cư. Sức ép tác động trái pháp luật lên tài nguyên rừng ngày càng gia tăng trước xu thế phát triển kinh tế xã hội hiện nay và xuất phát từ thực tiễn công tác quản lý bảo vệ, phát triển rừng. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài “Đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng” là cần thiết và cấp bách, góp phần giải quyết các hạn chế nêu ở trên. 3 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng nhằm đề xuất các giải pháp tăng cường quản lý, bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Đơn Dương. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng. - Đánh giá thực trạng tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng trong giai đoạn 2017 - 2020. - Đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng cho huyện Đơn Dương giai đoạn 2021 - 2025 và tầm nhìn đến 2030. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Là tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: Đề tài được thực hiện trên địa bàn huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng. - Phạm vi về thời gian: Đề tài tập trung thu thập thông tin đánh giá thực trạng trong giai đoạn 2017-2020, các giải pháp được xây dựng cho giai đoạn 2021-2025 và tầm nhìn 2030. - Về nội dung : Đề tài nghiên cứu, đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng trong phạm vi huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng. Trong đó tập trung vào những nội dung chính như: Tình hình thực hiện các chính sách quản lý, bảo vệ và phát triển rừng của Nhà nước và của địa phương ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng; Đánh giá tác động của các chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng của huyện; Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng của huyện Đơn Dương; Đề xuất các định hướng, giải pháp tăng cường bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Đơn Dương trong giai đoạn tới. 4 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 4.1. Ý nghĩa khoa học Thực hiện đề tài sẽ góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn và tổng quan các nghiên cứu về rừng, về quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Là cơ sở khoa học cho việc nghiên cứu đánh giá thực trạng tác động và đề xuất các giải pháp thực hiện có hiệu quả các chính sách của Nhà nước và địa phương về quản lý, bảo vệ và phát triển rừng của huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng. 4.2. Ý nghĩa thực tiễn Việc đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng sẽ chỉ ra được những tác động mặt tích cực và những hạn chế, yếu kém còn tồn tại trong các chính sách quản lý, bảo vệ rừng và nguyên nhân của những tồn tại. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện các chính sách quản lý, bảo vệ rừng để phát triển rừng ở huyện Đơn Dương một cách bền vững và hiệu quả. - Các kết quả nghiên cứu sẽ giúp cho các nhà quản lý của huyện Đơn Dương nói riêng, tỉnh Lâm Đồng nói chung và các địa phương có điều kiện tương tự xây dựng chính sách và định hướng trong quản lý, bảo vệ và phát triển rừng cho địa phương trong thời gian tới. - Các kết quả của luận văn có thể tham khảo để sử dụng cho việc giảng dạy, học tập trong nhà trường, phục vụ cho công tác nghiên cứu của các đối tượng khác có quan tâm. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu và phụ lục, luận văn gồm có 4 chương như sau: - Chương 1: Những vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng - Chương 2: Phương pháp nghiên cứu đề tài - Chương 3: Đánh giá tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng ở huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng. - Chương 4: Định hướng và giải pháp tăng cường thực hiện các chính sách quản lý, bảo vệ rừng nhằm bảo vệ và phát triển rừng ở huyện Đơn Dương. 5 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CƠ BẢN VỀ ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA CHÍNH SÁCH QUẢN LÝ, BẢO VỆ RỪNG ĐẾN PHÁT TRIỂN RỪNG 1.1. Một số vấn đề lý luận cơ bản về rừng và tác động chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng 1.1.1. Khái niệm về rừng Ngay từ thủa sơ khai, con người đã có những khái niệm cơ bản nhất về rừng, bởi lẽ rừng chính là nơi cung cấp mọi thứ phục vụ cuộc sống của họ. Như chúng ta đã biết, rừng là tài nguyên quý của đất nước, có khả năng tái tạo và có vị trí quan trọng đối với mỗi quốc gia bởi nó gắn liền với đời sống của con người. Theo đó, lịch sử ngày càng phát triển thì những khái niệm về rừng được tích lũy, hoàn thiện thành những học thuyết về rừng. Năm 1912, G.F.Morodop công bố tác phẩm Học thuyết về rừng. Sự phát triển hoàn thiện của học thuyết này về rừng gắn liền với những thành tựu về sinh thái học. [28] Năm 1952, M.E.Tcahenco đã định nghĩa: Rừng là một bộ phận của cảnh quan địa lý, trong đó bao gồm một tổng thể các cây gỗ, cây bụi, cây cỏ, động vật và cả vi sinh vật. Trong quá trình phát triển của mình, chúng có mối quan hệ sinh học và ảnh hưởng lẫn nhau và với hoàn cảnh bên ngoài. [29] Năm 1974, LS.Melekhop cho rằng: Rừng là sự hình thành phức tạp của tự nhiên, là thành phần cơ bản của sinh quyển địa cầu. [30] Theo Luật Lâm nghiệp số 16/2017/QH14, được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Khóa XIV, kỳ họp thứ 4 thông qua ngày 15/11/2017 và có hiệu lực thi hành từ 01/01/2019, trong đó nêu rõ: “ Rừng là một hệ sinh thái bao gồm các loài thực vật rừng, động vật rừng, nấm, vi sinh vật, đất rừng và các yếu tố môi trường khác, trong đó thành phần chính là một hoặc một số loài cây thân gỗ, tre, nứa, cây họ cau có chiều cao được xác định theo hệ thực vật trên núi đất, núi đá, đất ngập nước, đất cát hoặc hệ thực vật đặc trưng khác; diện tích liên vùng từ 0,3 ha trở lên; độ tàn che từ 0,1 trở lên” [17]. 6 Căn cứ vào mục đích sử dụng chủ yếu, rừng tự nhiên và rừng trồng được phân thành 03 loại: rừng đặc dụng; rừng phòng hộ và rừng sản xuất. Mặc dù một số khái niệm đưa ra vào các thời điểm khác nhau nhưng có thể khái quát lại, tác giả luận văn tổng hợp lại và đưa ra khái niệm về rừng như sau: Rừng là một hệ sinh thái bao gồm các yếu tố thực vật rừng tự nhiên hoặc do con người trồng mới, khoanh nuôi tái sinh trên đất trồng rừng, trong đó cây gỗ, tre nứa, cây họ cau có chiều cao được xác định theo hệ thực vật trên núi đất, núi đá, đất ngập nước, đất cát hoặc hệ thực vật đặc trưng khác là những thực vật chính chiếm ưu thế; động vật rừng sống hoang dã trong rừng; vi sinh vật rừng; quần xã thực vật rừng phải có một diện tích đủ lớn để tạo ra hoàn cảnh rừng đặc trưng và các yếu tố tự nhiên, môi trường do rừng tạo ra khác với hoàn cảnh bên ngoài, độ khép tán của quần xã thực vật phải lớn hơn 0,1 ha. 1.1.2. Đặc điểm và phân loại rừng 1.1.2.1. Đặc điểm của rừng - Thứ nhất, rừng là một thể tổng hợp phức tạp có mối quan hệ qua lại giữa các cá thể trong quần thể, giữa các quần thể trong quần xã và có sự thống nhất giữa chúng với hoàn cảnh trong tổng hợp đó. - Thứ hai, rừng luôn luôn có sự cân bằng động, có tính ổn định, tự điều hòa và tự phục hồi để chống lại những biến đổi của hoàn cảnh và những biến đổi về số lượng sinh vật, những khả năng này được hình thành do kết quả của sự tiến hóa lâu dài và kết quả của sự chọn lọc tự nhiên của tất cả các thành phần rừng. - Thứ ba, rừng có khả năng tự phục hồi và trao đổi cao. - Thứ 4, rừng có sự cân bằng đặc biệt về sự trao đổi năng lượng và vật chất, luôn luôn tồn tại quá trình tuần hoàn sinh vật, trao đổi vật chất năng lượng, đồng thời nó thải ra khỏi hệ sinh thái các chất và bổ sung thêm vào đó một số chất từ các hệ sinh thái khác. - Thứ năm, sự vận động của các quá trình nằm trong các tác động tương hỗ phức tạp dẫn tới sự ổn định bền vững của hệ sinh thái rừng. - Thứ sáu, rừng có phân bố địa lý theo vùng miền và địa phương. 7 1.1.2.2. Phân loại rừng Theo Luật Lâm nghiệp số 16/2017/QH14, hiện nay rừng được phân thành ba loại: rừng đặc dụng, rừng phòng hộ và rừng sản xuất. Cụ thể: [17] - Rừng đặc dụng được sử dụng chủ yếu để bảo tồn hệ sinh thái rừng tự nhiên, nguồn gen sinh vật rừng, nghiên cứu khoa học, bảo tồn di tích lịch sử - văn hóa, tín ngưỡng, danh lam thắng cảnh kết hợp du lịch sinh thái; nghỉ dưỡng, giải trí trừ phân khu bảo vệ nghiêm ngặt của rừng đặc dụng; cung ứng dịch vụ môi trường rừng bao gồm: + Vườn quốc gia; + Khu dự trữ thiên nhiên; + Khu bảo tồn loài - sinh cảnh; + Khu bảo vệ cảnh quan bao gồm rừng bảo tồn di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh; rừng tín ngưỡng; rừng bảo vệ môi trường đô thị, khu công nghiệp, khu chế xuất, khu kinh tế, khu công nghệ cao; + Khu rừng nghiên cứu, thực nghiệm khoa học; vườn thực vật quốc gia; rừng giống quốc gia. - Rừng phòng hộ được sử dụng chủ yếu để bảo vệ nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, sạt lở, lũ quét, lũ ống, chống sa mạc hóa, hạn chế thiên tai, điều hòa khí hậu, góp phần bảo vệ môi trường, quốc phòng, an ninh, kết hợp du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, giải trí; cung ứng dịch vụ môi trường rừng; được phân theo mức độ xung yếu bao gồm: + Rừng phòng hộ đầu nguồn; rừng bảo vệ nguồn nước của cộng đồng dân cư; rừng phòng hộ biên giới; + Rừng phòng hộ chắn gió, chắn cát bay; rừng phòng hộ chắn sóng, lấn biển. - Rừng sản xuất được sử dụng chủ yếu để cung cấp lâm sản; sản xuất, kinh doanh lâm, nông, ngư nghiệp kết hợp; du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, giải trí; cung ứng dịch vụ môi trường rừng. 1.1.3. Vai trò của rừng Rừng có vai trò rất quan trọng đối với cuộc sống của con người cũng như môi trường: cung cấp nguồn gỗ, củi, điều hòa, tạo ra oxy, điều hòa nước, là nơi cư trú động thực vật và tàng trữ các nguồn gen quý hiếm, bảo vệ và ngăn chặn gió bão, 8 chống xói mòn đất, đảm bảo cho sự sống, bảo vệ sức khỏe của con người. Tỷ lệ đất có rừng che phủ của một quốc gia là một chỉ tiêu an ninh môi trường quan trọng (diện tích đất có rừng đảm bảo an toàn môi trường của một quốc gia tối ưu là 45% tổng diện tích). Do vậy, không có một dân tộc, một quốc gia nào không biết rõ vai trò quan trọng của rừng trong cuộc sống. Tuy nhiên, ngày nay, nhiều nơi con người đã không bảo vệ được rừng, còn chặt phá bừa bãi làm cho tài nguyên rừng khó được phục hồi và ngày càng bị cạn kiệt, nhiều nơi rừng không còn có thể tái sinh, đất trở thành đồi trọc, sa mạc, nước mưa tạo thành những dòng lũ rửa trôi chất dinh dưỡng, gây lũ lụt, sạt lở cho vùng đồng bằng gây thiệt hại nhiều về tài sản, tính mạng người dân. Vai trò của rừng trong việc bảo vệ môi trường đang trở thành vấn đề thời sự và lôi quấn sự quan tâm của toàn thế giới. [13] - Rừng giữ không khí trong lành: Do chức năng quang hợp của cây xanh, rừng là một nhà máy sinh học tự nhiên thường xuyên thu nhận CO2 và cung cấp O2.. Đặc biệt ngày nay khi hiện tượng nóng dần lên của trái đất do hiệu ứng nhà kính, vai trò của rừng trong việc giảm lượng khí CO2 là rất quan trọng. - Rừng điều tiết nước, phòng chống lũ lụt, xói mòn: Rừng có vai trò điều hòa nguồn nước giảm dòng chảy bề mặt chuyển nó vào lượng nước ngấm xuống đất và vào tầng nước ngầm. Khắc phục được xói mòn đất, hạn chế lắng đọng lòng sông, lòng hồ, điều hòa được dòng chảy của các con sông, con suối (tăng lượng nước sông, nước suối vào mùa khô, giảm lượng nước sông suối vào mùa mưa). - Rừng bảo vệ độ phì nhiêu và bồi dưỡng tiềm năng của đất: ở vùng có đủ rừng thì dòng chảy bị chế ngự, ngăn chặn được nạn bào mòn, nhất là trên đồi núi dốc tác dụng ấy có hiệu quả lớn, nên lớp đất mặt không bị mỏng, mọi đặc tính lý hóa và vi sinh vật học của đất không bị phá hủy, độ phì nhiêu được duy trì. Rừng lại liên tục tạo chất hữu cơ. Điều này thể hiện ở qui luật phổ biến: rừng tốt tạo ra đất tốt và đất tốt nuôi lại rừng tốt. Ngoài ra Rừng có vai trò rất lớn trong việc chống cát di động ven biển, che chở cho vùng đất bên trong nội địa, rừng bảo vệ đê biển, cải hóa vùng chua phèn, cung cấp gỗ, lâm sản, Rừng nơi cư trú của rất nhiều các loài động vật. Động vật rừng nguồn cung cấp thực phẩm, dược liệu, nguồn gen quý, da lông, sừng thú là những mặt hàng xuất khẩu có giá trị. 9 1.2. Một số vấn đề lý luận về tác động của chính sách quản lý, bảo vệ rừng đến phát triển rừng 1.2.1. Các khái niệm cơ bản Rừng có vai trò rất quan trọng đối với cuộc sống của con người cũng như môi trường. Hiện nay, do khai thác trái phép quá mức nên đã ảnh hưởng không nhỏ đến cảnh quan, không khí khiến thời tiết nóng hơn, khắc nghiệt hơn…gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển của rừng nói riêng và cuộc sống con người nói chung. Chính vì vậy, thực hiện quản lý, bảo vệ và phát triển rừng là việc làm vô cùng cần thiết trong giai đoạn hiện nay. Nếu rừng bị phá hủy, đất bị xói, quá trình đất mất mùn và thoái hóa dễ xảy ra rất nhanh chóng và mãnh liệt. Ước tính ở nơi rừng bị phá hoang trơ đất trống mỗi năm bị rửa trôi mất khoảng 10 tấn mùn/ ha. Đồng thời các quá trình feralitic, tích tụ sắt, nhôm, hình thành kết von, hóa đá ong, lại tăng cường lên, làm cho đất mất tính chất hóa lý, mất vi sinh vật, không giữ được nước, dễ bị khô hạn, thiếu chất dinh dưỡng trở nên rất chua, kết cứng lại, đi đến cằn cỗi, trơ sỏi đá. 1.2.1.1. Khái niệm quản lý rừng và quản lý rừng bền vững Quản lý rừng được hiểu là các cơ quan quản lý rừng ban hành các chính sách, quy định, tổ chức các hoạt động nhằm bảo vệ rừng và các tài nguyên rừng; đảm bảo cho các chủ rừng thu được lợi ích về gỗ, lâm sản và giá trị dịch vụ từ rừng mà không làm thay đổi diện tích, trữ lượng và năng suất lâm sản trong đó và không làm ảnh hưởng tới lợi ích lâu dài của khu rừng. [15] Quản lý rừng bền vững là phương thức quản trị rừng bảo đảm đạt được các mục tiêu bảo vệ và phát triển rừng, không làm suy giảm các giá trị và nâng cao giá trị rừng, cải thiện sinh kế, bảo vệ môi trường, góp phần giữ vững quốc phòng, an ninh (Luật Lâm nghiệp số 16/2017/QH14). [17] Do vậy, rừng cần được quản lý bền vững về diện tích và chất lượng, bảo đảm hài hòa các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh, bảo tồn đa dạng sinh học, nâng cao tỷ lệ che phủ rừng, giá trị dịch vụ môi trường rừng và ứng phó với biến đổi khí hậu. 1.2.1.2. Khái niệm tài nguyên rừng Tài nguyên rừng là một phần của tài nguyên thiên nhiên, thuộc loại tài nguyên tái tạo được nhưng nếu sử dụng không hợp lý, tài nguyên rừng có thể bị suy 10 thoái không thể tái tạo lại. Tài nguyên rừng có vai trò rất quan trọng đối với khí quyển, đất đai, mùa màng, cung cấp các nguồn gen động thực vật quý hiếm cùng nhiều lợi ích khác. Rừng giúp điều hòa nhiệt độ, nguồn nước và không khí. Con người có thể sử dụng tài nguyên thiên nhiên này để khai thác, sử dụng hoặc chế biến ra những sản phẩm phục vụ cho nhu cầu đời sống. Ở những vùng khí hậu khác nhau thì tài nguyên rừng cũng khác nhau. [17] 1.2.1.3. Khái niệm bảo vệ rừng Bảo vệ rừng bao gồm tổng hợp các biện pháp để duy trì diện tích có rừng và phát huy các tác dụng tổng hợp của rừng. Ngoài việc quản lý rừng bền vững, nhà nước cũng cần phải thực hiện bảo vệ rừng. Bảo vệ rừng là tổng thể các hoạt động nhằm bảo toàn, phát triển hệ sinh thái rừng hiện có, bao gồm thực vật, động vật rừng, đất lâm nghiệp và các yếu tố tự nhiên khác; phòng, chống những tác động gây thiệt hại đến đa dạng sinh học của rừng, bảo vệ nguồn nước, bảo vệ môi trường sinh thái. Bảo vệ rừng bao gồm các hoạt động sau: [15] - Phải thực hiện tốt công tác tổ chức phòng ngừa và ngăn chặn kịp thời các hành vi xâm hại đến rừng như: phá rừng, đốt rừng, lấn chiếm rừng, đất lâm nghiệp; khai thác, mua bán, vận chuyển lâm sản; xuất nhập khẩu thực vật rừng, động vật rừng; săn bắn động vật rừng, chăn thả gia súc vào rừng trái quy định của pháp luật. - Cần thực hiện các biện pháp phòng cháy, chữa cháy; phòng, trừ sâu bệnh hại cho cây rừng. - Hàng năm thực hiện thanh tra, kiểm tra và xử lý các hành vi vi phạm theo quy định của pháp luật trong lĩnh vực bảo vệ rừng. 1.2.1.4. Khái niệm phát triển rừng Theo cách hiểu thông thường: Phát triển rừng là tổng hợp các biện pháp tổ chức, kinh tế để đẩy mạnh sản xuất các sản phẩm từ rừng nhằm đáp ứng cho nhu cầu của thì trường và xã hội trên cơ sở sử dụng có hiệu quả nguồn lực cho sản xuất. “ Phát triển rừng là việc trồng mới rừng, trồng lại rừng sau khai thác, khoanh nuôi xúc tiến tái sinh phục hồi rừng, cải tạo rừng nghèo và việc áp dụng các biện pháp kỹ thuật lâm sinh khác để tăng diện tích rừng, nâng cao giá trị đa dạng sinh học, khả năng cung cấp lâm sản, khả năng phòng hộ và các giá trị khác của rừng”.[15]. 11 1.2.1.5. Khái niệm chính sách quản lý, bảo vệ rừng Để bảo vệ và phát triển rừng bền vững, Nhà nước cũng cần xây dựng các chính sách quản lý, bảo vệ rừng cho phù hợp. Chính sách quản lý, bảo vệ rừng là tập hợp các chủ trương và hành động về quản lý, bảo vệ rừng của chính phủ nhằm tạo cho rừng phát triển bằng cách tác động vào việc cung cấp các yếu tố đầu vào (đất đai, lao động, vốn), từ đó tác động tới sản xuất đầu vào và đầu ra, tác động đến việc thay đổi tổ chức và chuyển giao công nghệ cho ngành rừng tại Việt Nam (Nguyễn Huy Dũng, 2002). [13] 1.2.2. Đặc trưng của chính sách quản lý, bảo vệ rừng Chính sách quản lý, bảo vệ rừng được các cơ quan ban ngành rất quan tâm, bởi lẽ nó là kim chỉ nam giúp cho công việc quản lý và bảo vệ rừng bền vững. Các chính sách này cũng có những đặc trưng (Nguyễn Văn Tuấn, 2014) cụ thể như sau: Thứ nhất, chính sách quản lý, bảo vệ rừng được hình thành sớm. Các chính sách này được hình thành song hành cùng với các luật về rừng (từ năm 1991 tới nay) cho thấy Nhà nước hết sức quan tâm đến việc quản lý, bảo vệ rừng. Không những thế, Nhà nước cũng ban hành nhiều chủ trương, chính sách nhằm bảo vệ, quản lý và phát triển rừng ngày càng tốt hơn. Thứ hai, Nhà nước luôn xây dựng chính sách đầu tư cho việc bảo vệ và phát triển rừng gắn liền với các chính sách về kinh tế - xã hội, đồng thời thực hiện đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển nguồn lao động, ổn định và thực hiện cải thiện đời sống nhân dân tại những nơi có rừng. Thứ ba, hệ thống pháp luật về rừng từng bước được hoàn thiện. Từ năm 1991 tới nay, các luật, chính sách về rừng được thay đổi và hoàn thiện cho phù hợp với tình hình thực tế. Đồng thời các chính sách ngày càng khuyến khích việc phát triển, bảo vệ rừng. Thứ tư, thông qua việc thực hiện phân loại rừng (bao gồm rừng đặc dụng, rừng phòng hộ, rừng giống quốc gia), Nhà nước thực hiện đầu tư các hoạt động bảo vệ và phát triển rừng. Không những thế, chính sách của Nhà nước còn đề ra chủ trương bảo vệ và phát triển các loài thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm. Đồng thời ứng dụng kết quả nghiên cứu khoa học, thực hiện phát triển công nghệ và đào tạo nguồn lao động cho bảo vệ và phát triển rừng; xây dựng hệ thống