ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN Đỗ Bạch Kim Tác động của các phương tiện truyền thông đại chúng đến công tác phát hành sách Luận văn ThS Truyền thông đại chúng Nghd. : PGS.TS. Nguyễn Thị Minh Thái NĂM 2006 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG I: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA HOẠT ĐỘNG PHÁT 6 HÀNH SÁCH Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Khái niệm "phát hành sách" 6 1.1.1. Khái niệm 6 1.1.2. Phát hành sách trong hệ thống phát hành xuất bản phẩm 6 1.1.3. Phát hành sách và phát hành báo chí 11 1.2. Hoạt động phát hành sách ở Việt Nam hiện nay 12 1.2.1. Vài nét về lịch sử ngành phát hành sách Việt Nam 12 1.2.2. Thực trạng của hoạt động phát hành sách ở Việt Nam hiện nay 18 1.2.3. Những vấn đề mới nảy sinh và thách thức đối với hoạt động 20 phát hành sách ở Việt Nam hiện nay 1.3. Hoạt động phát hành của Nhà xuất bản Giáo dục 24 1.3.1. Hệ thống phát hành sách của ngành giáo dục trong hệ thống 24 phát hành sách cả nước 1.3.2. Đặc điểm của hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản 25 Giáo dục 1.3.3. Ưu thế đặc biệt của hệ thống phát hành sách của Nhà xuất 29 bản Giáo dục trong hệ thống phát hành sách cả nước 1.4. Vài nét về vai trò của các phƣơng tiện truyền thông đại chúng 34 trong việc thúc đẩy hoạt động sản xuất - kinh doanh của một doanh nghiệp nói chung, doanh nghiệp xuất bản nói riêng CHƢƠNG II: SỰ TÁC ĐỘNG QUA LẠI GIỮA CÁC PHƢƠNG TIỆN 38 TRUYỀN THÔNG ĐẠI CHÚNG VÀ HOẠT ĐỘNG PHÁT HÀNH SÁCH CỦA NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC 2.1. Mối quan hệ giữa các phƣơng tiện truyền thông đại chúng và 38 hoạt động quan hệ công chúng 2.2. Hoạt động thông tin của các phƣơng tiện truyền thông đại 41 chúng đối với hoạt động phát hành của Nhà xuất bản Giáo dục từ năm 2000 đến nay 2.2.1. Hoạt động phát hành của Nhà xuất bản Giáo dục từ năm 2000 41 đến nay 2.2.2. Khảo sát thực tế hoạt động thông tin 43 2.3. Tác động của phƣơng tiện truyền thông đại chúng đối với 80 hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản Giáo dục 2.3.1. Các phương tiện truyền thông đại chúng tác động tích cực tới 80 hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản Giáo dục 2.3.2. Các phương tiện truyền thông đại chúng tác động tiêu cực tới 85 hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản Giáo dục CHƢƠNG III: NÂNG CAO HIỆU QUẢ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC PHƢƠNG 89 TIỆN TRUYỀN THÔNG ĐẠI CHÚNG ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG PHÁT HÀNH SÁCH CỦA NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC 3.1. Một số vấn đề còn tồn tại trong mối quan hệ qua lại giữa các 89 phƣơng tiện truyền thông đại chúng và hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản Giáo dục 3.1.1. Về phía Nhà xuất bản Giáo dục 89 3.1.2. Về phía các phương tiện truyền thông đại chúng 92 3.2. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả tác động của các 94 phƣơng tiện truyền thông đại chúng đối với hoạt động phát hành của Nhà xuất bản Giáo dục 3.2.1. Nhà xuất bản Giáo dục trong tình hình mới 94 3.2.2. Một số giải pháp 99 KẾT LUẬN 106 TÀI LIỆU THAM KHẢO 110 PHỤ LỤC 117 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Sách là sản phẩm văn hoá do con người tạo ra. Theo định nghĩa của các nhà khoa học, sách có hai thuộc tính: vật chất - tinh thần. Một mặt, sách là sản phẩm của sản xuất, nên có đầy đủ các tính chất của một sản phẩm: giá trị, giá trị sử dụng, chu kỳ sống, trị giá và lưu hành trên thị trường với vai trò hàng hóa, tham gia vào quan hệ “cung - cầu” như một sản phẩm kinh tế. Mặt khác, sách là một sản phẩm của đời sống văn hóa tinh thần, có liên hệ với các phạm trù triết học như thẩm mĩ, nhận thức và giáo dục, nội dung và hình thức, cái chung và cái riêng, cái đẹp, cái cao cả… Sách là loại sản phẩm hàng hóa tinh thần, có chức năng thoả mãn những nhu cầu về nhận thức, giáo dục, thẩm mỹ và đạo đức của người mua. Sách là kết tinh kiến thức của loài người. Chỉ có sách mới ghi lại được đầy đủ nhất những sáng tạo về văn học nghệ thuật, những công trình nghiên cứu về khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Chỉ có sách mới truyền từ đời nọ qua đời kia những kết quả vĩ đại của trí tuệ con người một cách trung thực nhất. Câu nói lịch sử của Lênin: "Không có sách, không có tri thức, không có tri thức thì không có chủ nghĩa cộng sản" đã nhận xét đúng đắn và sâu sắc về vị trí của sách và những hoạt động liên quan đến sách. Câu nói đó cũng khẳng định vị thế đặc biệt của sách, của hoạt động xuất bản so với các lĩnh vực thông tin khác. So với nhu cầu về các loại hàng hóa thông thường, nhu cầu về sách của con người xuất phát từ những cơ sở khác biệt. Xuất phát từ những nhu cầu về thông tin và nhận thức, con người tìm kiếm cuốn sách mà mình cần. Như vậy, bất kỳ ấn phẩm xuất bản nào, trong đó có sách, đều là một thành tố quan trọng của hệ thống giao tiếp. 1 Sách là phương tiện quan trọng để thực hiện các mục tiêu như tuyên truyền đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước ta, phổ biến kiến thức khoa học, kỹ thuật, sáng kiến, kinh nghiệm, phổ biến các tác phẩm văn học nghệ thuật… Từ năm 1930, Đảng ta đã có Nghị quyết về công tác tuyên truyền, cổ động, về vị trí của sách báo như sau: "Bây giờ phong trào cộng sản ở Đông Dương bắt đầu bành trướng, những mục đích của Đảng chưa phổ thông trong quảng đại quần chúng, Đảng phải làm cho càng ngày càng đông quần chúng biết mục đích của Đảng và ý kiến của Đảng đối với các việc quan trọng xảy ra. Muốn được như thế, Đảng phải mở rộng việc tuyên truyền, cổ động, ra sách báo, truyền đơn, diễn thuyết, v.v.. Tài liệu huấn luyện phải viết cho rõ ràng dễ hiểu và in cho sạch sẽ" [10, tr.12]. Việc giáo dục ở nhà trường cần phải có sách. Vì vậy, sách giáo dục là một thành phần đặc biệt quan trọng trong hệ thống sách nói chung. Nó là một trong những thành phần quyết định chất lượng dạy và học, chất lượng thế hệ trẻ của một xã hội. Hoạt động xuất bản là một quá trình phức tạp, gồm hai khâu chính : biên tập và sản xuất. Kết thúc quá trình sản xuất là những sản phẩm sách được phát hành, được đưa ra thị trường phục vụ bạn đọc. Vấn đề quan trọng lúc này là làm sao để sách đến được với đông đảo người đọc có nhu cầu về những thông tin mà cuốn sách chuyên chở trong nội dung của nó. Để tạo dựng hình ảnh thuận lợi cho hoạt động kinh doanh của mình, các NXB cần sử dụng các hãng quảng cáo vào việc chuẩn bị chiến dịch quảng cáo sản phẩm, sử dụng các hãng tư vấn để giải quyết những vấn đề phát sinh, sử dụng các PTTTĐC (gồm báo in, phát thanh, truyền hình, điện ảnh, internet, tờ bướm, panô, áp phích, và các hoạt động truyền thông khác…) nhằm mục đích tác động tích cực đến người tiêu dùng, khiến người tiêu dùng phải mua sách của mình. 2 Nhưng sách là một loại hàng hóa đặc biệt, bởi vậy việc quảng bá cho loại sản phẩm này không đơn thuần như các loại sản phẩm tiêu dùng khác. Hoạt động PHS của NXBGD có đặc thù, ưu thế riêng theo quy định của pháp luật nhưng việc tận dụng các PTTTĐC phục vụ cho hoạt động quảng bá sách của NXBGD còn chưa được quan tâm đúng mức. Do vậy trong luận văn này, chúng tôi đặt vấn đề nghiên cứu tác động của các PTTTĐC đến công tác PHS, khảo sát trong phạm vi một NXB cụ thể là NXBGD, với những nét đặc thù của một NXB chuyên ngành, trong bối cảnh chung của hoạt động xuất bản ở Việt Nam, từ năm 2000 đến hết tháng 10 năm 2006. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Sự tác động của các PTTTĐC đến hoạt động PHS của NXBGD trong điều kiện hiện nay, với sự thay đổi về chương trình và SGK mới, cũng như tăng cường văn hóa đọc theo Chỉ thị 42 của Ban Bí thư Trung ương Đảng; dựa trên cơ sở khảo sát các tin, bài viết về NXBGD và sản phẩm của NXBGD trên 20 tờ báo in và báo trực tuyến lớn (Nhân Dân, Hà Nội mới, Sài Gòn giải phóng, Thanh niên, Tuổi trẻ, Lao động, Giáo dục và Thời đại, tạp chí Thế giới mới, Vnexpress, Vietnamnet, Dantri.com.vn…). - Phạm vi nghiên cứu: Các văn kiện, văn bản pháp quy, các tài liệu liên quan đến hoạt động PHS Việt Nam hiện nay. Thực tế hoạt động phát hành của NXBGD - một NXB thuộc lĩnh vực giáo dục với những điểm đặc thù. - Về thời gian khảo sát: từ năm 2000 đến hết tháng 10 năm 2006. 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu * Mục đích nghiên cứu: 3 - Chỉ ra những tác động tích cực, tiêu cực của các PTTTĐC và những tồn tại trong việc tận dụng các PTTTĐC phục vụ hoạt động PHS của NXBGD. - Đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động PHS của NXBGD, thông qua việc tận dụng các PTTTĐC. * Nhiệm vụ nghiên cứu: Với mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ: - Nêu những vấn đề lý luận cơ bản của hoạt động PHS - Khảo sát thực tế tác động của các PTTTĐC tới hoạt động PHS của NXBGD. - Đề xuất một số biện pháp nâng cao hiệu quả tác động của các PTTTĐC đối với hoạt động PHS của NXBGD. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu * Cơ sở lý luận: Đề tài được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, dựa trên đường lối chính sách, quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về công tác tư tưởng, định hướng chiến lược thông tin và hoạt động PHS; đồng thời kế thừa kết quả nghiên cứu của các công trình khoa học có liên quan đã được công bố. * Phương pháp nghiên cứu: Đề tài dựa trên cơ sở phương pháp luận khoa học của chủ nghĩa Mác – Lênin, kết hợp chặt chẽ giữa lý luận và thực tiễn, logic và lịch sử, phân tích và tổng hợp, điều tra xã hội học, đặc biệt coi trọng phương pháp tổng kết thực tiễn. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn Qua nghiên cứu, luận văn đưa ra những đánh giá tổng quan nhất về các lực lượng PHS trong xã hội. Nêu những nhận xét, đánh giá về thực tế tác động của các PTTTĐC với công tác PHS của NXBGD và những kinh nghiệm. 4 Luận văn góp thêm tài liệu tham khảo phục vụ sinh viên, cán bộ về công tác phát hành, công tác QHCC và những người quan tâm đến hoạt động này. 5 6. Kết cấu của luận văn Ngoài các phần Mở đầu và Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chƣơng I: Một số vấn đề lý luận của hoạt động phát hành sách ở Việt Nam hiện nay. Chƣơng II: Sự tác động qua lại giữa các phương tiện truyền thông đại chúng và hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản Giáo dục. Chƣơng III: Nâng cao hiệu quả tác động của các phương tiện truyền thông đại chúng đối với hoạt động phát hành sách của Nhà xuất bản Giáo dục. 6 CHƢƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA HOẠT ĐỘNG PHÁT HÀNH SÁCH Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Khái niệm "phát hành sách" 1.1.1. Khái niệm Theo Từ điển Tiếng Việt [24, tr.759], phát hành là đƣa ra lƣu hành những gì mới in, mới xuất bản (như phát hành tiền mới, phát hành sách mới, phát hành báo chí,…). 1.1.2. PHS trong hệ thống phát hành XBP 1.1.2.1. Khái niệm về phát hành XBP Điều 4, chương I, Luật Xuất bản của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam (ban hành chính thức ngày 14/12/2004) quy định: "Xuất bản phẩm là tác phẩm, tài liệu về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, văn học, nghệ thuật được xuất bản bằng tiếng Việt, tiếng dân tộc thiểu số Việt Nam, tiếng nước ngoài và còn được thể hiện bằng hình ảnh, âm thanh trên các vật liệu, phương tiện kỹ thuật khác nhau. Tài liệu theo quy định của Luật này bao gồm tài liệu tuyên truyền, cổ động, hướng dẫn học tập, thi hành chỉ thị, nghị quyết của Đảng và pháp luật của Nhà nước; hướng dẫn kỹ thuật sản xuất; phòng chống thiên tai, dịch bệnh; kỷ yếu hội thảo". Điều 37, chương IV, Luật Xuất bản quy định: Phát hành xuất bản phẩm bao gồm các hình thức mua, bán, phân phát, cho thuê, triển lãm, hội chợ, xuất khẩu, nhập khẩu xuất bản phẩm và đưa xuất bản phẩm lên mạng thông tin máy tính (internet) để phổ biến đến nhiều người. XBP có nội dung rất phong phú. XBP có thể đề cập tới tất cả các lĩnh vực tri thức và mỗi XBP trình bày một cách đầy đủ, trọn vẹn về một hay vài vấn đề 7 nào đó. XBP có thể ở các dạng khác nhau như sách in, sách điện tử, các loại băng, đĩa… xuất bản thường xuyên, liên tục bằng nhiều thứ tiếng khác nhau theo định hướng của nhà nước và nhu cầu xã hội. Các XBP chủ yếu trên thị trường nước ta là sách, các ấn phẩm thông tin không định kỳ, tài liệu các loại, phim nhựa, băng video, cát-xét, đĩa CD, VCD, CD-ROM, lịch, tranh, ảnh nghệ thuật, các loại cataloge, áp-phích, bưu ảnh… Sách là một dạng XBP. PHS là hoạt động lưu thông, phân phối loại hàng hóa đặc biệt - sách - trong xã hội. Nếu hiểu xuất bản theo nghĩa là đầu vào (tức khai thác chất xám, tìm đề tài, biên tập, in ấn,…) thì phát hành là đầu ra (hay là lưu thông, phân phối, tiêu thụ sản phẩm). Nếu biên tập, xuất bản thuộc khâu sản xuất thì phát hành thuộc khâu tiêu thụ. Do vậy, PHS là một hoạt động đòi hỏi nhiều kĩ năng khai thác thị trường tiêu thụ. 1.1.2.2. Chức năng của hoạt động phát hành XBP * Thực hiện việc lưu chuyển hàng XBP trên thị trường Quá trình tổ chức lưu thông XBP trong nền kinh tế là nhằm thoả mãn nhu cầu đa dạng về XBP của khách hàng. Đây chính là chức năng xã hội của doanh nghiệp phát hành XBP. Thông qua lưu chuyển XBP, các doanh nghiệp thực hiện việc phổ biến tri thức về chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật… chứa đựng trong XBP cho mọi người ở mọi vùng lãnh thổ, nhằm tuyên truyền về chủ trương, đường lối phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, giáo dục, động viên, trợ giúp và khích lệ mọi người dân thực hiện chủ trương, đường lối xây dựng và bảo vệ đất nước. Thông qua phổ biến XBP, các doanh nghiệp góp phần tích cực vào việc phổ biến tri thức, nâng cao trình độ văn hóa và dân trí. * Tiếp tục quá trình sản xuất trong lưu thông Chức năng này được thể hiện ở các doanh nghiệp lưu thông tiếp tục làm những công việc mà doanh nghiệp sản xuất chưa có điều kiện thực hiện. Đó là 8 thực hiện phân loại các XBP, ghép bộ để tuyên truyền, quảng cáo theo các chủ đề mục tiêu kinh doanh; là tổ chức đóng gói, lên nhãn hiệu mã hóa hàng hoá, bảo quản và tổ chức vận chuyển XBP đến nơi tiêu thụ. Những hoạt động trên đây góp phần làm tăng giá trị của XBP về mặt thẩm mỹ, đảm bảo giá trị sử dụng lâu bền. Tiếp tục quá trình của sản xuất trong lưu thông còn làm cho XBP có khả năng xâm nhập thị trường sâu hơn, nhiều hơn và đáp ứng đòi hỏi của văn minh thương nghiệp. Từ đó sẽ có tác động tích cực đến khả năng tiêu thụ XBP trên thị trường, mang lại lợi nhuận cao cho các nhà sản xuất - kinh doanh XBP và lợi ích cho xã hội. * Thực hiện trao đổi giá trị cho XBP Trong nền kinh tế thị trường có sự phân công lao động xã hội sâu sắc, các doanh nghiệp XBP chuyên môn mua và bán các loại hàng hóa XBP. Khi mua XBP, các doanh nghiệp làm nhiệm vụ tiêu thụ các sản phẩm cho các cơ sở sản xuất, làm lợi cho sản xuất và nền kinh tế. Khi bán XBP, nhà kinh doanh thực hiện việc trao đổi giá trị của hàng hóa và đáp ứng nhu cầu hưởng thụ (sử dụng) XBP của xã hội. 1.1.2.3. Vai trò của hoạt động phát hành XBP * Phát hành XBP góp phần quan trọng vào việc tái sản xuất các XBP Kinh doanh XBP là khâu nối liền giữa nhà sản xuất và người sử dụng XBP, là khâu cuối cùng giữ vị trí quan trọng trong quá trình xuất bản - lưu thông XBP. Trong điều kiện nền kinh tế hàng hóa thì sản xuất XBP là để bán. Kinh doanh XBP chính là sự vận động của quá trình đưa XBP từ người sản xuất đến người sử dụng. Kinh doanh XBP đạt hiệu quả cao có nghĩa XBP đáp ứng đòi hỏi đích thực về văn hóa tinh thần của xã hội. Đó là vì hàng hóa XBP được khách hàng thừa nhận và chấp nhận mua để sử dụng. 9 * Phát hành là góp phần tuyên truyền, giáo dục, phổ biến văn minh và đáp ứng nhu cầu XBP cho xã hội. Kinh doanh XBP là một hoạt động đặc thù. Bởi hàng hóa của nó là sản phẩm của tinh thần, trí tuệ. Thông qua việc thoả mãn nhu cầu của xã hội, doanh nghiệp XBP thực hiện việc phổ biến các tri thức về chính trị - xã hội, khoa học - kỹ thuật, kinh tế, văn hóa nghệ thuật và thẩm mỹ thể hiện trong XBP. Kinh doanh XBP là một hoạt động trên lĩnh vực văn hóa tư tưởng, nhằm tuyên truyền, giáo dục cho khách hàng về chủ trương, đường lối, các chế độ chính sách của Đảng, Nhà nước. Đã từ lâu và đặc biệt là hiện nay, các nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam sử dụng XBP như một công cụ đặc biệt, một phương tiện tuyên truyền hữu hiệu về mặt chính trị của đất nước mình. * Phát hành XBP là đảm bảo sự phát triển của doanh nghiệp Kinh doanh đạt hiệu quả cao sẽ có ý nghĩa lớn đối với doanh nghiệp. Bởi vì đây là động lực quan trọng kích thích mỗi cá nhân và toàn bộ doanh nghiệp năng động, sáng tạo để không ngừng tăng lợi nhuận. Kinh doanh XBP đạt hiệu quả cao là yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển và mở rộng doanh nghiệp XBP. * Phát hành đảm bảo sự thu hút nguồn lực của quốc gia và thế giới, làm hoà nhập thị trường XBP trong nước và thị trường thế giới Kinh doanh XBP góp phần thay đổi bộ mặt kinh tế, văn hóa - xã hội. Kinh doanh XBP không chỉ có ý nghĩa nối liền nhu cầu xã hội với các đơn vị sản xuất lưu thông, và giữa các đơn vị sản xuất - kinh doanh với nhau mà nó còn gắn các quá trình sản xuất - kinh doanh XBP quốc gia với thế giới. Việc xuất, nhập khẩu các XBP phát triển đã làm các quốc gia xích lại gần nhau trên lĩnh vực văn hóa tinh thần, hoàn thiện sự giao lưu văn hóa tinh thần giữa các nước. Ngày nay, thương mại quốc tế nói chung, kinh doanh xuất - nhập khẩu XBP nói riêng giữ vai trò quan trọng trong nền kinh tế xã hội. Vì nó mở rộng khả năng 10 sử dụng XBP của mỗi quốc gia, từ đó nâng cao đời sống văn hóa tinh thần và vật chất của nhân dân mỗi nước. Ở Việt Nam, buôn bán trao đổi XBP với thế giới đã được thực hiện từ năm 1957 và cho đến nay lĩnh vực này tiếp tục được phát triển và mở rộng. Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm tới vấn đề giao lưu văn hóa giữa các vùng, các cộng đồng dân tộc và các quốc gia. Chính hội nhập đã làm cho nền kinh tế đất nước thêm phồn vinh, văn hóa phát triển phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, đối với các XBP cần có sự thẩm định kỹ càng về nội dung trước khi nhập cũng như đưa ra thị trường quốc tế. Hoạt động xuất bản sách cũng là hoạt động truyền thông vì sách đưa đến cho con người những thông tin, từ đó dẫn tới sự thay đổi trong nhận thức. Mua và đọc cuốn sách, con người được thoả mãn nhu cầu về tinh thần của bản thân. Hoạt động xuất bản sách cũng là hoạt động nhằm trao đổi và chia sẻ thông tin, tình cảm, kỹ năng để tạo sự liên kết lẫn nhau, dẫn tới sự thay đổi trong nhận thức và hành vi. Chỉ khi nào đối tượng tiếp nhận thông tin có cơ hội tiếp xúc với sách thì nội dung thông điệp mà cuốn sách mang trong nó mới có thể làm thay đổi nhận thức, hành vi của họ trong hoạt động thực tiễn. Trong quá trình truyền thông nói trên, phát hành là một khâu quan trọng. Nó giúp cho thông điệp mà cuốn sách muốn chuyển tải đến được với người đọc, góp phần thay đổi nhận thức và hành vi của họ. Thông điệp không đến được người đọc, tức là sách không phát hành được, thì quá trình truyền thông xem như bước đầu thất bại. 1.1.2.4. Tính chất của công tác PHS * Tính chính trị: tính tư tưởng, tính quần chúng, tính nhanh chóng là nội dung chủ yếu của công tác phát hành. Nội dung của tính chính trị là làm cho sách thực sự là công cụ truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước,… Công tác PHS phải luôn 11 nắm vững tính chính trị của việc phổ biến sách, lấy chính trị làm yêu cầu hàng đầu trong mọi trường hợp. * Tính quần chúng: Xuất bản là hoạt động mang rõ rệt tính quần chúng. Bản chất của nó là hoạt động truyền bá, phổ biến các tác phẩm cho nhiều người. Mỗi XBP phát hành cần được kiểm tra trong quần chúng, coi trọng ý kiến phê bình của quần chúng. * Tính nhanh chóng: Mặc dù tính định kỳ của hoạt động xuất bản sách không cao song hoạt động PHS cũng đặt ra yêu cầu trong thời gian ngắn nhất, sản phẩm đến được với người tiêu dùng nhanh nhất. * Tính chuyên biệt: Mỗi nhóm độc giả có nhu cầu khác nhau về sách, tuỳ theo trình độ, nghề nghiệp, giới tính, lứa tuổi, địa bàn cư trú… Do đó, mỗi loại XBP chỉ có thể phù hợp với một hoặc vài đối tượng khách hàng nhất định. Đặc trưng này do nội dung tri thức thể hiện trong XBP quyết định. Có thể phân loại các mảng sách như sau : + Theo lĩnh vực tri thức, có: sách chính trị - xã hội; sách khoa học - kỹ thuật và công nghệ; sách văn hóa - văn học, nghệ thuật; sách giáo khoa, giáo trình; sách cho thanh thiếu nhi; sách dịch. + Theo loại hình, có: sách phục vụ cho nghiên cứu khoa học và phát minh sáng chế; sách phục vụ học tập và nâng cao; sách ứng dụng nghề nghiệp; sách tra cứu; sách khoa học phổ thông. * PHS là hoạt động kinh doanh: Sách trước hết là sản phẩm văn hóa, tinh thần, trí tuệ, nhằm đáp ứng nhu cầu về văn hóa, tinh thần cho con người, do đó nó khác hoàn toàn với nhu cầu về vật chất đơn thuần khác. Tuy nhiên, hoạt động xuất bản (bao gồm các hoạt động xuất bản, in và phát hành) là hoạt động kinh doanh. Có thể nói, kinh doanh PHS vừa là hoạt động kinh tế, vừa là hoạt động trong lĩnh vực văn hóa tư tưởng. 12 1.1.3. PHS và phát hành báo chí Sách và báo chí là những ấn phẩm xuất bản thuộc lĩnh vực văn hoá tư tưởng. Chúng phục vụ các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, khoa học kỹ thuật, văn hóa, xã hội và mở rộng giao lưu với bạn bè quốc tế. Do vậy, hoạt động PHS và phát hành báo chí có những điểm chung. Đó là: 13 + Đều mang tính chính trị, công ích. + Đều là hoạt động kinh doanh. Hoạt động xuất bản sách mang những đặc trưng chung của truyền thông, đồng thời cũng có những nét khác biệt với những hoạt động truyền thông đại chúng khác như báo chí, điện ảnh, quảng cáo,… Hoạt động PHS và phát hành báo chí cũng có những nét khác biệt: + Tính định kỳ và thời gian tồn tại của báo chí không lâu, tuỳ thuộc vào định kỳ xuất bản. Khi thời gian qua đi, thông tin sự kiện sẽ giảm tác dụng, đôi khi mất tác dụng (do một trong những điều làm nên tính hấp dẫn nhất của thông tin là tính thời sự). Trong khi đó, định kỳ xuất bản sách dài hơn, thậm chí không có định kỳ xuất bản, mà phụ thuộc vào nhu cầu của thị trường. + Đối tượng phục vụ của báo chí nói chung là tất cả độc giả có nhu cầu, từ nông thôn đến thành thị, từ vùng núi cao đến hải đảo xa xôi. Đối tượng phục vụ của sách lại được phân vùng theo nhu cầu của từng nhóm, phụ thuộc rất nhiều vào nhu cầu thông tin, trình độ nhận thức, khả năng tài chính,… của từng nhóm đối tượng, nên địa bàn phục vụ của sách được khoanh vùng hẹp hơn với những đối tượng khách hàng tập trung hơn. 1.2. Hoạt động PHS ở Việt Nam hiện nay 1.2.1. Vài nét về lịch sử ngành PHS Việt Nam 1.2.1.1. PHS ở Việt Nam trong bối cảnh giao lưu với văn hóa phương Tây trước Cách mạng Tháng Tám Do ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa, chữ viết được người Việt sử dụng ban đầu là chữ Hán và chữ Nôm. Đến thế kỷ XIX, cùng với sự xâm lược của thực dân Pháp là sự xuất hiện chữ quốc ngữ. Trước đó sách chữ Hán và chữ Nôm cũng đã xuất hiện, song do kỹ thuật in ấn chưa phát triển nên việc nhân bản và lưu truyền gặp khó khăn. 14 Cùng với sự xuất hiện của chữ quốc ngữ là sự ra đời của báo chí và văn học viết bằng chữ quốc ngữ (tiểu thuyết, thơ, truyện ngắn,…). Nhiều bút ký, truyện ngắn, tiểu thuyết đã được đăng tải trên các báo và tạp chí trước khi được xuất bản thành sách. (Trước đó, trong phong trào Đông Kinh nghĩa thục do Lương Văn Can chủ trì đã biên soạn được nhiều công trình, SGK có giá trị nhằm cổ vũ công cuộc duy tân, dấy lên một phong trào văn hóa dân tộc, một mặt đề cao tinh thần độc lập tự cường, một mặt kêu gọi học tập và đuổi kịp phương Tây, hiện đại hóa đất nước, hiện đại hóa văn học, giáo dục). Một trong những kênh có tác dụng phổ biến văn chương là kênh giáo dục (nhà trường). Quốc văn giáo khoa thư là các cuốn SGK viết bằng chữ quốc ngữ dành cho văn chương thuộc thế hệ thứ nhất… Nhờ có máy in, sách được in ra; rồi nhờ có hệ thống phát hành, sách được mang bán, nơi nào có nhu cầu là sách đi tới. Bên cạnh đó là những yếu tố mới không thể thiếu cho hệ thống PHS này, đó là sự hình thành một nhóm người viết chuyên nghiệp mà thế kỉ trước không có, nhất là các nhà văn. 1.2.1.2. PHS trong thời kỳ từ năm 1930 - 1954 - Giai đoạn 1930 - 1936, dưới sự lãnh đạo của Đảng, sách báo của Đảng được phát hành bí mật, nhất là các sách được “xuất bản và phát hành” trong tù, từ trại này sang trại khác như: Chủ nghĩa Lênin, Nhà nước và cách mạng, Luận cương chính trị,… - Trong những năm 1936 - 1939, Đảng ta lợi dụng hoạt động sách báo hợp pháp để tuyên truyền giáo dục quần chúng. Đi đôi với báo chí, nhiều sách mác- xít phổ thông trình bày dễ hiểu về quy luật phát triển của xã hội, về đấu tranh giai cấp được Đảng cho phát hành công khai để giáo dục đảng viên và quần chúng. Nhiều đảng viên, quần chúng tích cực tình nguyện tham gia vào đội ngũ PHS , tích cực tuyên truyền về sách báo Đảng. 15 - Từ năm 1939 - 1945, trong hoàn cảnh nhiều đảng viên và quần chúng cách mạng làm công tác xuất bản, phát hành công khai bị bắt, Đảng ta chủ trương: sách báo công khai không có thì phải dùng sách báo bí mật, ra truyền đơn, biểu ngữ, tranh vẽ… tổ chức những đội tuyên truyền bằng miệng, hoạt động phát hành phải đi vào bí mật. Các tài liệu có nội dung về công tác chính trị, chiến thuật du kích, chương trình huấn luyện cán bộ quân sự… được phát hành rộng rãi trong các chiến khu, huấn luyện cách đánh du kích cho đảng viên và quần chúng, chuẩn bị kháng chiến. - Cách mạng Tháng Tám thành công, hoạt động xuất bản - in - PHS có bước ngoặt lớn. Từ địa vị không hợp pháp, công tác PHS trở thành hợp pháp chính thống, sách báo từ chỗ lưu hành bí mật trong phạm vi hẹp đã trở thành một công cụ, một phương tiện để tuyên truyền giáo dục nâng cao kiến thức về mọi mặt cho đảng viên và quần chúng nhân dân. Đảng tổ chức những NXB của Đảng, NXB của các đoàn thể quần chúng. Đồng thời lập ra cơ quan “Tổng phát hành sách báo cứu quốc” làm nhiệm vụ nòng cốt trong hoạt động PHS, báo lúc bấy giờ. Sách mới xuất bản bắt đầu được tuyên truyền trên báo chí, tuy chưa nhiều và liên tục nhưng đã có ảnh hưởng tốt. - Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, Chính phủ cho tổ chức một cơ quan lấy tên là “Ban phân phát tài liệu Cứu quốc” có nhiệm vụ vận chuyển báo Cứu quốc, báo Sự Thật hàng ngày và một số công văn, tài liệu của chính quyền, Mặt trận Việt Minh từ Trung ương đi các tỉnh. Trong những năm kháng chiến trường kỳ gian khổ, cán bộ PHS đã vượt qua mọi khó khăn để những tác phẩm của Mác, Ăng-ghen, Lênin, Stalin, Hồ Chủ tịch và các đồng chí lãnh đạo Đảng đến với nhân dân. Từ năm 1953, Hồ Chủ tịch đã đặt tên chung cho các cơ sở phát hành là “Hiệu sách nhân dân”. Đây là một việc làm có ý nghĩa rất quan trọng, thể hiện 16 rõ phương châm phục vụ của ngành, một lần nữa khẳng định ý nghĩa to lớn của công tác PHS trong đời sống xã hội. 17