Lêi më ®Çu Nh chóng ta ®· biÕt häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña M¸c ra ®êi trªn c¬ së quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vÒ x· héi. Häc thuyÕt cña mac vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lÇn ®Çu tiªn cung cÊp nh÷ng tiªu chuÈn thùc sù duy vËt, khoa häc cho viÖc ph©n kú lÞch sö, gióp con ngêi hiÓu ®îc logic kh¸ch quan cña qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ x· héi hay nãi c¸ch kh¸c häc thuyÕt chÝnh lµ c¬ së ®Ó ph©n chia sù kh¸c nhau gi÷a c¸c thêi kú lÞch sö, t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n cña sù xuÊt hiÖn vµ biÕn ®æi cña c¸c hiÖn tîng x· héi, gióp chóng ta cã ph¬ng ph¸p khoa häc ®Ó nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña lÞch sö. VËn dông ®óng luËt sÏ gióp chóng ta nghiªn cøu ®îc mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cô thÓ trªn c¬ së ®ã t×m ra ®îc m« h×nh kinh tÕ - x· héi cña x· héi ®ã. Tuy nhiªn tríc sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc kü thuËt vµ sù sôp ®æ cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« vµ §«ng ¢u, kÎ thï t tëng cña chñ nghÜa M¸c l¹i më ®ît tÊn c«ng míi vµo häc thuyÕt M¸c nãi chung vµ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nãi riªng. MÆt kh¸c, trong bèi c¶nh t×nh h×nh quèc tÕ diÔn biÕn nhanh chãng, phøc t¹p nh hiÖn nay, ë níc ta l¹i thØnh tho¶ng bïng lªn ý kiÕn ®ßi xem l¹i con ®êng mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ §¶ng ta ®· lùa chän. Hay l¹i cã ý kiÕn cho r»ng cô Hå "nhËp" chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo ViÖt Nam qu¸ sím v× thÕ chñ nghÜa x· héi bÞ "®Î non" dÉn tíi t×nh tr¹ng yÕu ít, cßi cäc. §ã chÝnh lµ lý do lµm cho ViÖt Nam chËm tiÕn, l¹c hËu, × ¹ch m·i mµ kh«ng "cÊt c¸nh lªn ®îc". Së dÜ cã sù ph¸t sinh nh÷ng t t- ëng chèng ®èi ®ã lµ do sau khi dµnh ®îc ®îc ®éc lËp, §¶ng vµ Nhµ níc ta ®· lùa chän con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi, x¸c ®Þnh ®ã lµ môc tiªu cÇn ®¹t ®îc trong qu¸ tr×nh x©y dùng ®Êt níc. Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh c¶i t¹o do chñ quan duy ý chÝ, nãng véi nªn chóng ta ®· m¾c ph¶i nhiÒu sai lÇm lµm cho kÎ thï cã ®iÒu kiÖn ®¶ kÝch, chèng ph¸. Níc ta ®ang trªn con ®êng qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, do ®ã viÖc nghiªn cøu kh«ng chØ dõng l¹i ë møc ®é b×nh thêng mµ cÇn ph¶i nghiªn cøu mét c¸ch s©u s¾c, toµn diÖn ®Ó cã hiÓu hÕt ®îc ý nghÜa cña lý luËn, cã nh thÕ th× míi vËn dông ®îc mét c¸ch s¸ng t¹o vµo t×nh h×nh cô thÓ cña ®Êt níc. Nghiªn cøu lý luËn sÏ gióp chóng ta nhËn thøc mét c¸ch kh¸ch quan h¬n vÒ sù lùa chän con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi cña B¸c Hå vµ §¶ng ta - sù lùa chän ®ã lµ mét tÊt yÕu lÞch sö bëi v× lÞch sö ®ßi hái ph¶i nh thÕ chø kh«ng thÓ kh¸c ®îc. Trong khu«n khæ cña mét bµi tiÓu luËn, t«i chØ xin ®Ò cËp mét c¸ch kh¸i qu¸t nhÊt, tæng quan nhÊt vÒ lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña M¸c víi viÖc vËn dông vµo sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë níc ta hiÖn nay. 1 A. Lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña M¸c 1. Ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi H×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh víi mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt ®Æc tr- ng cho x· héi ®ã phï hîp víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ víi mét kiÕn tróc thîng tÇng t¬ng øng ®îc x©y dùng trªn nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ®ã. 2. KÕt cÊu h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi Mçi mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi bao giê còng gåm ba bé phËn cÊu thµnh: Lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc thîng tÇng. Mçi bé phËn cã mét vÞ trÝ, vai trß nhÊt ®Þnh vµ cã quan hÖ biÖn chøng víi c¸c bé phËn kh¸c trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi. 2.1 Lùc lîng s¶n xuÊt Lùc lîng s¶n xuÊt lµ sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi tù nhiªn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Nã lµ kÕt qu¶ cña n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ngêi trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng vµo tù nhiªn. 2 Lùc lîng s¶n xuÊt lµ sù kÕt hîp gi÷a ngêi lao ®éng vµ t liÖu s¶n xuÊt trong ®ã ngêi lao ®éng lµ yÕu tè quan träng nhÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt. Ngêi lao ®éng víi t c¸ch lµ mét bé phËn cña lùc lîng s¶n xuÊt ph¶i lµ ngêi cã tr×nh ®é chuyªn m«n nghiÖp vô, cã kinh nghiÖm, kü n¨ng, kü x¶o, thãi quen ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh do møc ®é vµ tÝnh chÊt cña tõng c«ng viÖc quy ®Þnh. Bªn c¹nh ngêi lao ®éng th× t liÖu s¶n xuÊt còng lµ mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®îc cÊu thµnh nªn lùc lîng s¶n xuÊt. Cïng víi ®èi tîng lao ®éng th× c«ng cô lao ®éng còng lµ mét thµnh tè c¬ b¶n cña lùc lîng s¶n xuÊt. Trong mäi thêi ®¹i th× c«ng cô s¶n xuÊt lu«n lµ yÕu tè ®éng nhÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt, biÓu hiÖn n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ngêi ngµy mét t¨ng thªm, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng lµ thíc ®o tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ngêi. Lùc lîng s¶n xuÊt lµ nÒn t¶ng vËt chÊt - kü thuËt cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt xÐt ®Õn cïng lµ nguån gèc x©u xa cña sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Lùc lîng s¶n xuÊt lu«n ®ãng vai trß quan träng nhÊt, lµ nÒn t¶ng vËt chÊt - kü thuËt trong mäi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. MÆt kh¸c, sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt còng thÓ hiÖn tÝnh liªn tôc trong sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi, tÝnh liªn tôc cã sù kÕ thõa truyÒn thèng. 2.2 Quan hÖ s¶n xuÊt Quan hÖ s¶n xuÊt lµ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, lµ quan hÖ c¬ b¶n chi phèi vµ quyÕt ®Þnh mäi quan hÖ x· héi. Quan hÖ s¶n xuÊt bao gåm quan hÖ së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt, quan hÖ trong tæ chøc vµ qu¶n lý, quan hÖ vÒ ph©n phèi s¶n phÈm. Ba mÆt nãi trªn thèng nhÊt h÷u c¬ t¹o thµnh quan hÖ s¶n xuÊt trong ®ã th× quan hÖ vÒ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt gi÷ vai trß quan träng nhÊt nhng kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt. Quan hÖ vÒ tæ chøc qu¶n lý vµ quan hÖ vÒ ph©n phèi s¶n phÈm còng cã sù t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi quan hÖ së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt ®îc hiÓu lµ nh÷ng quan hÖ vËt chÊt, quan hÖ kinh tÕ cña ®êi sèng x· héi hay nãi c¸ch kh¸c quan hÖ s¶n xuÊt chÝnh lµ nÒn t¶ng vËt chÊt - x· héi cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Quan hÖ s¶n xuÊt tiªu biÓu cho b¶n chÊt kinh tÕ cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh. Mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi ®Òu h×nh thµnh dùa trªn nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x¸c ®Þnh, trong ®ã quan hÖ së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt quy ®Þnh b¶n chÊt cña quan hÖ x· héi. TÝnh vËt chÊt cña quan hÖ s¶n xuÊt thÓ hiÖn ë chç nã tån t¹i kh¸ch quan ®éc lËp hoµn toµn víi ý thøc cña con ngêi. ChÝnh v× ®iÒu nµy mµ con ngêi kh«ng thÓ tuú ý lùa chän quan hÖ s¶n xuÊt cho riªng m×nh bëi v× chóng lu«n lu«n lµ kÕt qu¶ tån t¹i tÊt yÕu kh¸ch quan cña mét lùc lîng s¶n xuÊt hiÖn cã t¬ng øng víi nã, quan hÖ s¶n xuÊt chÝnh lµ 3 bé x¬ng cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, lµ tiªu chuÈn kh¸ch quan ®Ó ph©n biÖt h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµy víi h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi kh¸c. 2.3 KiÕn tróc thîng tÇng Bé phËn c¬ b¶n th¸i thø ba trong h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ kiÕn tróc thîng tÇng t¬ng øng nghÜa lµ mét kiÓu kiÕn tróc thîng tÇng do c¬ së h¹ tÇng sinh ra trong ®ã c¬ së h¹ tÇng lµ sù tæng hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt. KiÕn tróc thîng tÇng lµ toµn bé nh÷ng t tëng, nh÷ng thiÕt chÕ t¬ng øng vµ nh÷ng quan hÖ néi t¹i cña thîng tÇng ®îc h×nh thµnh trªn mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh. 2.4 Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c bé phËn cña h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi 2.4.1 Quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt cña tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt TÊt c¶ chóng ta ®Òu biÕt lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt lµ hai mÆt hîp thµnh ph¬ng thøc s¶n xuÊt, gi÷a chóng cã sù t¸c ®éng qua l¹i biÖn chøng víi nhau h×nh thµnh quy luËt x· héi phæ biÕn cña toµn bé lÞch sö loµi ngêi. Quy luËt vÒ sù phï hîp quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt v¹ch râ tÝnh chÊt phï hîp kh¸ch quan cña quan hÖ s¶n xuÊt vµ sù ph¸t triÓn cña lùc l îng s¶n xuÊt. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt còng lµ mét c¸ch kh¸ch quan. Nh ®· nãi ë trªn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. §Ó t×m hiÓu quy luËt nµy th× tríc hÕt chóng ta cÇn ph¶i hiÓu thÕ nµo lµ tÝnh chÊt lùc lîng s¶n xuÊt, thÕ nµo lµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t th× tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt chÝnh lµ tÝnh c¸ nh©n hay tÝnh x· héi cña lùc lîng s¶n xuÊt, cßn tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt chÝnh lµ tr×nh ®é cao hay thÊp tinh x¶o hiÖn ®¹i hay l¹c hËu cña lùc lîng s¶n xuÊt, cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi trong mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ x· héi mµ tr- íc hÕt lµ quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh quan hÖ s¶n xuÊt. Ta ph¶i kh¼ng ®Þnh mét ®iÒu r»ng chÝnh tõ viÖc con ngêi t¸c ®éng vµo tù nhiªn (lùc lîng s¶n xuÊt) ®· lµm n¶y sinh mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi nhau trong quan hÖ s¶n xuÊt mµ quan hÖ s¶n xuÊt l¹i biÓu hiÖn mèi quan hÖ gi÷a con ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt. Do ®ã, quan hÖ s¶n xuÊt n¶y sinh trùc tiÕp tõ lùc lîng s¶n xuÊt, kh«ng nh÷ng thÕ lùc lîng s¶n xuÊt cßn quyÕt sù ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi cña quan hÖ s¶n xuÊt. Nh chóng ta ®· biÕt xu híng cña s¶n xuÊt vËt chÊt lµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn, sù biÕn ®æi ®ã bao giê còng b¾t ®Çu b»ng sù biÕn ®æi cña lùc l îng s¶n xuÊt. Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®Ó cho lao ®éng bít nÆng nhäc vµ ®¹t hiÖu 4 qu¶ cao h¬n th× con ngêi kh«ng ngõng c¶i tiÕn, hoµn thiÖn vµ t¹o ra nh÷ng c«ng cô s¶n xuÊt tinh x¶o h¬n. §ång thêi víi sù tiÕn bé cña c«ng cô, tri thøc khoa häc, tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt vµ mäi kü n¨ng cña ngêi lao ®éng ngµy cµng ph¸t triÓn. YÕu tè n¨ng ®éng nµy cña lùc lîng s¶n xuÊt ®ßi hái quan hÖ s¶n xuÊt thÝch øng víi nã, khi lùc lîng s¶n xuÊt biÕn ®æi, ph¸t triÓn th× sím hay muén nã còng sÏ lµm cho quan hÖ s¶n xuÊt biÕn ®æi theo. Lùc lîng s¶n xuÊt nh thÕ nµo th× quan hÖ s¶n xuÊt nh thÕ Êy, lùc lîng s¶n xuÊt biÕn ®æi th× quan hÖ s¶n xuÊt biÕn ®æi theo. T¬ng øng víi mét lùc lîng s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh th× cã quan hÖ s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh phï hîp víi nã vÒ tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é. Tuy nhiªn th× khi phï hîp còng nh lóc kh«ng phï hîp víi lùc lîng s¶n xuÊt th× quan hÖ s¶n xuÊt lu«n cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt, ®iÒu ®ã ®îc thÓ hiÖn trong néi dung sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nh chóng ta ®· biÕt, quan hÖ s¶n xuÊt lµ h×nh thøc x· héi mµ lùc lîng s¶n xuÊt dùa vµo ®ã ®Ó ph¸t triÓn. Quan hÖ s¶n xuÊt quy ®Þnh môc ®Ých cña nÒn s¶n xuÊt nªn nã quy ®Þnh th¸i ®é cña con ngêi ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt. MÆt kh¸c, quan hÖ s¶n xuÊt còng lµ h×nh thøc x· héi cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt cßn lùc lîng s¶n xuÊt lµ néi dung cña qu¸ tr×nh ®ã mµ theo biÖn chøng duy vËt th× h×nh thøc t¸c ®éng trë l¹i néi dung, do ®ã quan hÖ s¶n xuÊt lu«n cã sù t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt vµ lu«n t¸c ®éng th«ng qua c¸c quy luËt kinh tÕ - x· héi ®Æc biÖt lµ quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n. Nhng cÇn chó ý lµ ë ®©y cã sù t¸c ®éng hai chiÒu: chiÒu phï hîp vµ chiÒu kh«ng phï hîp. Khi quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt th× nã sÏ trë thµnh ®éng lùc chÝnh ®Ó ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt. Nhng khi quan hÖ s¶n xuÊt kh«ng cßn phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt th× nã sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt thËm chÝ cßn ph¸ ho¹i lùc lîng s¶n xuÊt. Tõ sù phï hîp ®Õn kh«ng phï hîp lµ xu thÕ kh¸ch quan cña m©u thuÉn biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt. Thùc tÕ th× kh«ng ph¶i lóc nµo quan hÖ s¶n xuÊt còng phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, h¬n n÷a ngay c¶ khi quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi lùc lîng s¶n xuÊt ®· bao hµm trong nã c¶ sù kh«ng phï hîp råi nghÜa lµ gi÷a chóng cã m©u thuÉn. Gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn nµy ph¶i xuÊt ph¸t tõ tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt mµ ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu cho viÖc ®iÒu chØnh quan hÖ s¶n xuÊt cho phï hîp. 2.4.2 Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng Nh ®· nãi ë trªn, c¬ së h¹ tÇng lµ sù tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Mçi mét h×nh th¸i kinh 5 tÕ - x· héi cã mét c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng x¸c ®Þnh, nã h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan vµ g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi cô thÓ. Trong ®ã c¬ së h¹ tÇng, toµn bé nh÷ng quan hÖ kinh tÕ cña x· héi bao giê còng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh mµ tríc hÕt lµ quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh, quyÕt ®Þnh néi dung vµ tÝnh chÊt cña kiÕn tróc thîng tÇng. C¬ së h¹ tÇng nµo th× kiÕn tróc thîng tÇng Êy hay giai cÊp nµo thèng trÞ vÒ mÆt kinh tÕ th× ®ång thêi còng lµ giai cÊp thèng trÞ x· héi vÒ tÊt c¶ c¸c mÆt kh¸c. C¬ së h¹ tÇng thay ®æi th× nhÊt ®Þnh sím hay muén sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi cña kiÕn tróc thîng tÇng, qu¸ tr×nh nµy diÔn ra ngay trong tõng h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi còng nh chuyÓn tiÕp tõ h×nh th¸i nµy sang h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi kh¸c. Trong c¸c x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, m©u thuÉn cña c¬ së h¹ tÇng ®îc biÓu hiÖn lµ m©u thuÉn gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ giai cÊp bÞ trÞ. Khi c¬ së h¹ tÇng cò bÞ xo¸ bá th× kiÕn tróc thîng tÇng cò còng mÊt ®i thay vµo ®ã lµ kiÕn tróc thîng tÇng míi ®îc h×nh thµnh tõng bíc thÝch nghi víi c¬ së h¹ tÇng míi. Tuy nhiªn sù biÕn ®æi cña c¬ së h¹ tÇng dÉn ®Õn sù biÕn ®æi cña kiÕn tróc thîng tÇng lµ mét qu¸ tr×nh diÔn ra phøc t¹p. §ã lµ qu¸ tr×nh ®Êu tranh l©u dµi trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng vµ x· héi. C¸c bé phËn cña kiÕn tróc thîng tÇng kh«ng ph¶i phô thuéc mét chiÒu vµo c¬ së h¹ tÇng mµ trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn chóng cã t¸c ®éng qua l¹i víi nhau vµ quan hÖ lín ®Õn c¬ së h¹ tÇng còng nh c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi. §iÒu nµy cã nghÜa lµ kiÕn tróc thîng tÇng lu«n cã tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, sù phô thuéc cña nã vµo c¬ së h¹ tÇng thêng kh«ng trùc tiÕp vµ kh«ng ®¬n gi¶n, kiÕn tróc thîng tÇng kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm thô ®éng cña c¬ së h¹ tÇng mµ chóng cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng trë l¹i m¹nh mÏ ®èi víi c¬ cÊu kinh tÕ cña x· héi. KiÕn tróc thîng tÇng thùc hiÖn nhiÖm vô cñng cè, b¶o vÖ, duy tr× sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng sinh ra nã vµ ®Êu tranh chèng l¹i c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng ®èi lËp víi nã. Trong c¸c bé phËn cña kiÕn tróc thîng tÇng th× nhµ níc lµ bé phËn quan träng nhÊt vµ t¸c ®éng m¹nh mÏ nhÊt xuèng c¬ së h¹ tÇng v× Nhµ níc lµ c«ng cô b¹o lùc, tËp trung trong tay søc m¹nh kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña giai cÊp thèng trÞ. Khi ®Ò cËp ®Õn viÖc t¸c ®éng trë l¹i cña kiÕn tróc thîng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng chóng ta ph¶i hiÓu ë ®©y cã sù t¸c ®éng hai chiÒu: chiÒu tÝch cùc vµ chiÒu tiªu cùc. NÕu kiÕn tróc thîng tÇng phï hîp víi c¬ së h¹ tÇng vµ phï hîp víi kinh tÕ tiÕn bé th× nã sÏ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng do ®ã sÏ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ - x· héi. Ngîc l¹i, nÕu kiÕn tróc thîng tÇng t¸c ®éng ngîc chiÒu víi sù vËn ®éng c¶u c¬ së h¹ tÇng, khi nã lµ s¶n phÈm cña nh÷ng kinh tÕ lçi thêi th× nã sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng vµ do ®ã k×m h·m sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ - 6 x· héi. Nhng t¸c ®éng k×m h·m ®ã chØ lµ t¹m thêi, sím muén sÏ bÞ c¸ch m¹ng kh¾c phôc vÒ c¬ b¶n. 3. Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn Sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn Lµ bëi v× mét ®iÒu ®¬n gi¶n lµ con ngêi muèn sèng tríc hÕt ph¶i ¨n, mÆc, ë råi míi cã thÓ nãi ®Õn chÝnh trÞ khoa häc . Mµ muèn nãi ®îc ®iÒu ®ã th× con ngêi ph¶i tiÕn hµnh s¶n xuÊt vËt chÊt . ChÝnh s¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së tån t¹i vµ ph¸t triÓn x· héi, lÞch sö cña x· héi loµi ngêi thùc chÊt lµ sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vËt chÊt . Sù ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi kh«ng ngõng cña lùc lîng s¶n xuÊt kÐo theo sù thay thÕ lÉn nhau cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt , ph¬ng thøc s¶n xuÊt.Ph¬ng thøc s¶n xuÊt thay ®æi kÐo theo toµn bé trËt tù x· héi thay ®æi lµ sù thay ®æi cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi theo quy luËt h×nh th¸i kinh tÕ x· héi sau cao h¬n , tiÕn bé h¬n thay thÕ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi tríc. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nµy lµ mét qu¸ tr×nh chÞu sù t¸c ®éng cña nh÷ng quy luËt kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con ngêi bëi ngay yÕu tè ®Çu tiªn , yÕu tè quan träng nhÊt lµ lùc lîng s¶n xuÊt ®· thÓ hiÖn sù kh¸ch quan . Lùc lîng s¶n xuÊt tuy ®îc t¹o ra b»ng n¨ng lùc thùc tiÔn cña con ngêi xong kh«ng ph¶i con ngêi lµm ra theo ý muèn chñ quan , ngêi ta lµm ra lùc lîng s¶n xuÊt cña m×nh dùa trªn nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt ®· ®¹t ®îc tríc ®ã, lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn do tÝnh tÊt yÕu cña nh÷ng nhu cÇu vµ ham muèn cña con ngêi. MÆt kh¸c th× sù ph¸t triÓn cña x· héi, sù thay thÕ lÉn nhau cña c¸c h×nh th¸I\i kinh tÕ x· héi còng tu©n theo quy luËt kh¸ch quan vèn cã cña nã, ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi n»m ngay trong lßng cña x· héi ®ã lµ sù vËn ®éng cña c¸c m©u thuÉn x· héi mµ tríc hÕt lµ m©u thuÉn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt, m©u thuÉn gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng. Khi ®Ò cËp ®Õn sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸I kinh tÕ x· héi ta kh«ng thÓ phñ nhËn tÝnh phong phó nhiÒu vÎ cña nã bëi lÏ sù ph¸t triÓn cña x· héi kh«ng nh÷ng phô thuéc vµo nh÷ng quy luËt chung , quy luËt ®Æc thï cña tong h×nh th¸i trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ cßn bÞ phô thuéc, chi phèi bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý , tÝnh ®éc ®¸o cña nÒn v¨n ho¸ d©n téc, hÖ t tëng t©m lý x· héi…Sù phô thuéc vµ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó n¸y sinh sù phong phó vµ ®a d¹ng cña ®êi sèng x· héi. 7 B. VËn dông lý thuyÕt vÒ h×nh th¸I kinh tÕ x· héi vµo sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam. §¶ng ta sau khi nghiªn cøu lý luËn vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ nhËn thÊy ®îc b¶n chÊt tèt ®Ñp cña h×nh th¸i x· héi chñ nghÜa ®· quyÕt t©m ®a ®Êt níc ta tiÕn lªn theo ®Þnh híng ®ã. §Ó xem xÐt sù lùa trän ®ã cña ®¶ng ta lµ ®óng hay sai, cã phï hîp víi quy luËt ph¸t triÓn chung hay kh«ng ?. Chóng ta h·y cïng ph©n tÝch mét c¸ch kh¸i qu¸t nhÊt mét sè vÊn ®Ò sau ®©y : 1. §i lªn chñ nghÜa x· héi con ®êng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam Tríc hÕt ph¶i nãi r»ng khuynh híng ph¸t triÓn ®i lªn chñ nghÜa x· héi bá qua chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ kÕt qu¶ cña chñ quan duy ý trÝ mµ lµ mét khuynh híng ph¸t triÓn kh¸ch quan, cã thùc trong ®êi sèng x· héi. Chóng ta lùa trän con ®êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi bá qua chñ nghÜa t b¶n lµ do tÝnh tÊt yÕu cña thêi ®¹i, do nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan còng nh chñ quan quy ®Þnh. 2. Nguyªn lý vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chi phèi ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë níc ta 2.1.Sù nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ chñ nghÜa x· héi trong t×nh h×nh míi X©y dùng x· héi chñ nghÜa lµ môc tiªn cña ®¶ng vµ nh©n d©n ta. §æi míi lµ kh«ng ph¶i lµ thay ®æi môc tiªu x· héi chñ nghÜa mµ lµ lµm sao chu môc tiªu Êy ®îc thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ b»ng nh÷ng quan niÖm ®óng ®¾n vÒ chñ nghÜa x· héi, b»ng h×nh thøc , bíc ®i vµ biÖn ph¸p thÝch hîp . Chñ nghÜa M¸c- Lªnin sÏ lµ nÒn t¶ng t t- ëng vµ lµ kim chØ nam cho hµnh ®éng cña §¶ng ta.Lo¹i bá nh÷ng quan niÖm sai lÇm kh¾c phôc nh÷ng quan niÖm l¹c hËu lçi thêi vÒ chñ nghÜa M¸c- Lªnin, vÒ chñ nghÜa X· Héi, vËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin trong ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ. §æi míi tæ chøc vµ ph¬ng thøc ho¹t ®éng cña hÖ thèng chÝnh trÞ lµ nh»m t¨ng c- êng vai trß l·nh ®¹o cña ®¶ng, hiÖu lùc qu¶n lý nhµ níc, ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n , nghÜa lµ t¨ng cêng søc m¹nh vµ hiÖu lùc cña chuyªn chÝnh v« s¶n lµm cho c¸c tæ chøc chÝnh trÞ ho¹t ®éng n¨ng ®éng cã hiÖu qu¶ h¬n. Sù l·nh ®¹o cña §¶ng lµ 8 ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh sù th¾ng lîi cña sù nghiÖp x©y dùng, b¶o vÖ thµnh qu¶ x· héi chñ nghÜa cña nh©n d©n ta. X©y dùng nÒn d©n chñ x· hé chñ nghÜa ph¸t huy quyÒn l¶m chñ cña nh©n d©n ta trªn mäi lÜnh vùc võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc cña sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi. D©n chñ ph¶i ®i ®«i víi tËp chung, kû luËt, ph¸p luËt víi ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n. D©n chñ ph¶i cã l·nh ®¹o ®Ó ph¸t huy d©n chñ ®óng híng. 2.2 Häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi lµ c¬ së cho lÝ luËn cña sù nghiÖp cña CNH- H§H ®Êt níc- ®iÒu kiÖn x©y dùng lùc lîng s¶n xuÊt cÇn thiÕt. Tríc hÕt ta cÇn ph¶i hiÓu c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ lµ t¹o nªn lùc l îng s¶n xuÊt cÇn thiÕt cho chÕ ®é x· héi míi. Chóng ta ®Ò biÕt r»ng tõ tíng ®ã ®Õn nay c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ khuynh híng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña mäi ®Êt níc. §èi víi níc ta, tõ mét nÒn kinh tÕ kiÓu n«ng muèn tho¸t khái nghÌo nµn l¹c hËu nhanh chãng ®¹t tíi tr×nh ®é mét níc ph¸t triÓn tÊt yÕu ph¶i ®Èy m¹nh sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ nh lµ mét cuéc c¸ch m¹ng toµn diÖn vµ s©u s¾c. §¹i héi ®¹i biÓu lÇn thø 8 cña §¶ng ®· kh¼ng ®Þnh " X©y dùng níc ta thµnh mét níc c«ng nghiÖp cã c¬ së vËt chÊt kÜ thuËt hiÖn ®¹i, cã c¬ cÊu kinh tÕ hîp lý quan hÖ s¶n xuÊt tiÕn bé phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña mét lùc lîng s¶n xuÊt", cã thÓ nãi nh÷ng lÝ luËn t¬ng tù c¬ b¶n trong häc thuyÕt cña M¸c vÒ h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi chÝnh lµ c¬ sá lÝ luËn cho phÐp chóng ta kh¶ng ®Þnh sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ë níc ta hiÖn nay lµ phï hîp víi quy luËt kh¸ch quan trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña d©n téc, cña thêi ®¹i. §èi víi vÊn ®Ò níc ta ®Ó phï hîp víi lùc lîng s¶n xuÊt §¶n ta ®· nªu c«ng nghiÖp ho¸ ph¶i ®i ®«i víi hiÖn ®¹i ho¸, kÕt hîp víi bíc tiÕn tuÇn tù vÒ c«ng nghÖ víi viÖc tranh thñ nh÷ng c¬ héi ®i t¾t, ®i ®Çu, h×nh thµnh nh÷ng mòi nhän ph¸t triÓn theo tr×nh ®é tiªn tiÕn cña khoa häc c«ng nghÖ chung. 2.3 TÝnh tÊt yÕu ph¶i ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn ®Þnh híng ®óng ®¾n vÒ mÆt quan hÖ s¶n xuÊt trong thêi k× míi. Nh ®· ph©n tÝch ,bÊt k× mét x· héi nµo muèn ph¸t triÓn th× còng ®Òu ph¶i tu©n theo quy luËt kh¸ch quan ®ã lµ quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. C«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®ai ho¸ ®Êt níc t¹o nªn lùc lîng s¶n xuÊt cÇn thiÕt cho chÕ ®é míi th× ®¬ng nhiªn ta còng ph¶ chó träng x©y dùng mét quan hÖ s¶n xuÊt míi cho phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Muèn vËy ta ph¶i chó träng x©y dùng vµ ph¸t nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh theo cí chÕ thÞ trîng cã sù ®iÒu tiÕt cña nhµ níc theo ®Þnh híng x· hé chñ nghÜa võa b¶o ®¶m ®Ó mäi thµnh phÇn kinh tÕ ph¸t triÓn vµ c¹nh tranh lµnh m¹nh, võa t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thµnh phÇn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa tõng b íc trÎ thµnh thµnh phÇn kinh tÕ chñ ®¹o trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. §óng nh lêi tæng bÝ 9 thu §ç Mêi ®· kh¶ng ®Þnh "nÕu c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i t¹o nªn lùc lîng s¶n xuÊt míi cho chÕ ®é míi th× viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn chÝnh lµ ®Ó x©y dùng hÖ thèng míi th× viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn chÝnh lµ ®Ó x©y dùng hÖ thèng quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp" §¹i héi 6 §¶ng chñ tr¬ng ph¸t triÓn mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn lµ ®óng bëi nã biÓu hiÖn sù lùa chän nh÷ng h×nh thø, nh÷ng bíc ®i, gi¶i ph¸p thÝch hîp v¬Ý tr¹ng th¸i kinh tÕ hiÖn nay. §êng líi ®ã xuÊt ph¸t tõ tr×nh ®é vµ tÝnh chÊt cña lùc lîng s¶n xuÊt cña níc ta hiÖn nay võa thÊp võa kh«ng ®Òu nªn kh«ng thÓ nãng véi nhÊt lo¹t x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt nhiÒu thµnh phÇn trªn s¬ së c«ng h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt nh tríc ®¹i héi 5. Thùc tiÔn cho thÊt chÝnh s¸ch kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn ®· g¸p phÇn gi¶i phãng vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt ®a ®Õn nh÷ng thµnh phÇn ®· gãp phÇn gi¶i phãng vµ ph¸t triÓn s¶n xuÊt ®a ®Õn nh÷ng thµnh tùu líp cã ý nghÜa quan träng. Do ®ã chóng ta cÇn ph¶i tiÕp tôc ®æi muèn vµ ph¸t triÓn cã hiÖu qu¶ kinh tÕ nhµ níc ®Ó lµm tèt vai trß chñ ®¹o, lµm ®ßn bÈy ®Èy nhanh t¨ng trëng kinh tÕ vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò x· héi, më ®êng, hç trî cho c¸c ngµnh kh¸c còng ph¸t triÓn trong khi ®ã th× kinh tÕ hîp t¸c mµ nßng cèt lµ c¸c hîp t¸c x· lµ h×nh thøc liªn kÕt tù nguyªn cña nh÷ng ngêi lao ®éng nh»m kÕt hîp søc m¹nh cña tõng thµnh viªn víi søc m¹nh tËp thÓ ®Ó gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ h¬n nhòng vÊn ®Ò cña s¶n xuÊt, x©y dùng vµ ®êi s«ng. Ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn còng cã nghÜa lµ chóng ta kh«ng bá qua thµnh phÇn kinh tÕ t b¶n níc ngoµi , kinh tÕ nhµ níc vai trß quan träng trong viÖc ®éng viªn tiÒm n¨n to lín vÒ c«ng nghÖ, kh¶ n¨ng tæ chøc qu¶n lÝ. Cïng víi c¸c lo¹i h×nh trªn th× §¶ng ta còng coi kinh tÕ c¸ thª, tiÓu chñ cã vai trß quan träng l©u dµi, kinh tÕ t b¶n trong níc cã kh¶ n¨ng g¸p phÇn x©y dùng ®Êt níc vµ c©ng ph¶i khuyÕn khÝch thµnh phÇn kinh tÕ nµy. §i liÒn víi quan hÖ s¶n xuÊt lµ sù x¸c lËp mét c¬ chÕ qu¶n lý thÝch hîp sù t×m tßi c¬ chÕ qu¶n lý cã hiÖn qu¶ lµ rÊt quan träng vµ khã kh¨n, phøc t¹p vµ ph¶i tr¶i qua thö nghiÖm. T¹i héi nghÞ lÇn thø 8 ban chÊp hµnh trung ¬ng kho¸ 6 (th¸ng 6 - 1985) §¶ng ta ®· quyÕt ®Þnh ph¶i døt kho¸t xo¸ bá chÕ ®é tËp trung quan liªu, bao cÊp, thùc hiÖn ®óng chÕ ®é tËp trung d©n chñ, ho¹ch to¸n kinh tÕ vµ kinh doanh x· héi chñ nghÜa th× míi ®Èy m¹nh ®îc s¶n xuÊt. T¹i ®¹i héi 6 (th¸ng 12-1986) quan ®iÓm nµy ®· ®îc chØ râ "ViÖc bè trÝ l¹i c¬ cÊu kinh tÕ ph¶i ®i ®«i víi c¬ chÕ qu¶n lý míi" §¶ng ta chñ tr¬ng ®i ®«i víi xo¸ bá c¬ chÕ cò chóng ta cÇn ph¶i x©y dùng c¬ chÕ qu¶n lý míi trong ®ã nhµ níc n¾m c¸c m¹ch m¸u kinh tÕ, do ®ã cã ®iÒu kiÖn vµ nhÊt thiÕt ph¶i qu¶n lý nÒn kinh tÕ quèc d©n theo mét thÓ thèng nhÊt. Víi c¬ chÕ nµy, c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ cã thÓ tù chñ s¶n xuÊt, quan hÖ b×nh ®¼ng, c¹nh tranh hîp ph¸p, Nhµ níc qu¶n lý nÒn kinh tÕ nh»m ®Þnh híng , dÉn d¾t c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, 10