a.Lêi nãi ®Çu Trong sè nh÷ng thµnh tÝch ®¹t ®îc cña c«ng cuéc ®æi míi nÒn kinh tÕ ®Êt níc, trong thêi gian qua, cã thÓ nãi n«ng nghiÖp lµ mét ngµnh ®· cã nh÷ng bíc ®ét ph¸ ngo¹n môc. Thu nhËp cña n«ng d©n kh«ng ngõng t¨ng lªn, bé mÆt n«ng th«n ®îc c¶i thiÖn ®¸ng kÓ. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®· ®¶m b¶o an toµn l¬ng thùc cho ®êi sèng x· héi. ThÕ nhng, sù ph¸t triÓn Êy so víi yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ chung trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc vµ trong ®iÒu kiÖn héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ m¹nh mÏ nh hiÖn nay th× vÉn cßn qu¸ thÊp vµ nhá bÐ. Cho ®Õn b©y giê, n«ng nghiÖp ViÖt Nam nãi chung vµ n«ng nghiÖp vïng §ång b»ng S«ng Hång vÉn lµ mét nÒn s¶n xuÊt kÐm hiÖu qu¶ vµ thiÕu tÝnh hîp lý. CÇn ph¶i h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng h×nh thøc s¶n xuÊt phï hîp h¬n, mµ trong ®ã, kinh tÕ trang tr¹i lµ mét m« h×nh tèt cã thÓ ¸p dông ®Ó ®¸p øng yªu cÇu nµy. §· manh nha tõ rÊt l©u, nhng chØ trong kho¶ng chôc n¨m trë l¹i ®©y, vai trß cña kinh tÕ trang tr¹i míi thùc sù ®îc c«ng nhËn vµ ®îc quan t©m chó ý, ®Æc biÖt lµ sau khi nghÞ quyÕt sè 03/2000 - CP cña ChÝnh phñ ngµy 02/2/2000 vÒ kinh tÕ trang tr¹i ra ®êi, th× kinh tÕ trang tr¹i ë ViÖt Nam míi cã ®îc mét sù trî gióp cña Nhµ níc vÒ c¬ chÕ, chÝnh s¸ch nh lµ hç trî cho c¸c doanh nghiÖp th«ng thêng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Sù t¨ng nhanh vÒ sè lîng, gia t¨ng vÒ gi¸ trÞ s¶n lîng ®· chøng tá ®©y lµ mét m« h×nh tæ chøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp phï hîp víi ®Æc thï kinh tÕ n«ng nghiÖp, n«ng th«n níc ta, gióp n«ng d©n lµm giµu, t¨ng thu nhËp cho b¶n th©n hä vµ cho x· héi. Kh«ng cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i víi quy m« ®Êt ®ai lín nh ë vïng trung du miÒn nói phÝa B¾c hay vïng ®ång b»ng phÝa Nam, nhng ®ång b»ng s«ng Hång vèn lµ vïng cã truyÒn thèng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp l©u ®êi, tr×nh ®é th©m canh cao nhÊt c¶ níc. Nhng ®Ó ngµnh n«ng nghiÖp cña vïng ®¸p øng ®îc yªu cÇu ph¸t triÓn trong thêi k× míi th× ph¶i hîp lý ho¸, hiÖu qu¶ ho¸ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh»m khai th¸c mét c¸ch triÖt ®Ó tiÒm n¨ng vÒ ®Êt ®ai còng nh kh¶ n¨ng lao ®éng cña con ngêi vïng ch©u thæ nµy, vµ m« h×nh kinh tÕ trang tr¹i lµ phï hîp h¬n c¶. Nh÷ng n¨m qua kinh tÕ trang tr¹i vïng ®ång b»ng s«ng Hång ®· cã nhiÒu thµnh tÝch ®¸ng khÝch lÖ, nhng thËt sù vÉn cha ph¸t triÓn t¬ng xøng víi tiÒm n¨ng cña ---------------------------------------------------------------------------------------- 1 nã. C©u hái ®Æt ra lµ: kh¶ n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i cña vïng ®Õn ®©u? Lµm sao ®Ó m« h×nh ®îc ¸p dông ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi cao nhÊt? Tr¶ lêi cho c©u hái nµy chÝnh lµ môc ®Ých cña ®Ò tµi: “thùc tr¹ng và gi¶i ph¸p ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i vïng ®ång b»ng s«ng Hång”. B.NỘI DUNG Ch¬ng I: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i I. Kh¸i niÖm, ®Æc trng vµ ph©n lo¹i 1. Kh¸i niÖm vÒ kinh tÕ trang tr¹i 1.1. Trang tr¹i GÇn víi kh¸i niÖm trang tr¹i, ngêi ta hay sö dông kh¸i niÖm ®iÒn trang hay n«ng trang. Nhng vÒ b¶n chÊt, chóng lµ c¸c c¸ch gäi kh¸c nhau cña mét ®¬n vÞ s¶n xuÊt n«ng, l©m, ng nghiÖp víi quy m« lín theo híng s¶n xuÊt hµng ho¸. 1.2. Kinh tÕ trang tr¹i ---------------------------------------------------------------------------------------- 2 VÒ kinh tÕ trang tr¹i, cã nhiÒu quan ®iÓm, nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau: Cã quan ®iÓm cho r»ng: “Kinh tÕ trang tr¹i lµ lo¹i h×nh c¬ së s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng tõ khi ph- ¬ng thøc nµy thay thÕ ph¬ng thøc s¶n xuÊt phong kiÕn. Trang tr¹i ®îc h×nh thµnh tõ c¸c hé tiÓu n«ng sau khi ph¸ bá c¸i vá tù cÊp tù tóc khÐp kÝn, v¬n lªn s¶n xuÊt nhiÒu n«ng s¶n hµng ho¸ tiÕp cËn víi thÞ trêng, tõng bíc thÝch nghi víi nÒn kinh tÕ c¹nh tranh”(1) Trong nghÞ quyÕt sè 03/2000/NQ-CP ngµy 02/02/2000 vÒ kinh tÕ trang tr¹i. ChÝnh phñ ta ®· thèng nhÊt nhËn thøc vÒ kinh tÕ trang tr¹i nh sau: “Kinh tÕ trang tr¹i lµ h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt hµng ho¸ trong n«ng nghiÖp, n«ng th«n, chñ yÕu dùa vµo hé gia ®×nh, nh»m më réng quy m« vµ n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt trong lÜnh vùc trång trät, ch¨n nu«i, nu«i trång thuû s¶n, trång rõng, g¾n s¶n xuÊt víi chÕ biÕn vµ tiªu thô n«ng- l©m- thuû s¶n”. Nh vËy cã thÓ tãm l¹i: Kinh tÕ trang tr¹i lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt c¬ së trong n«ng - l©m - ng nghiÖp, cã môc ®Ých chñ yÕu lµ s¶n xuÊt hµng ho¸, t liÖu s¶n xuÊt thuéc quyÒn së h÷u hay thuéc quyÒn sö dông cña mét chñ thÓ ®éc lËp, s¶n xuÊt ®îc tiÕn hµnh trªn quy m« ®Êt ®ai vµ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt ®îc tËp trung ®ñ lín víi c¸ch tæ chøc qu¶n lý tiÕn bé vµ tr×nh ®é kÜ thuËt cao, ho¹t ®éng tù chñ vµ lu«n g¾n víi thÞ trêng. 2. §Æc trng cña kinh tÕ trang tr¹i 2.1. Môc ®Ých s¶n xuÊt cña kinh tÕ trang tr¹i lµ s¶n xuÊt n«ng- l©m- thuû s¶n hµng ho¸ víi quy m« lín Knh tÕ trang tr¹i lµ kinh tÕ n«ng nghiÖp s¶n xuÊt hµng hãa, kh¸c víi kinh tÕ tiÓu n«ng tù cÊp tù tóc. K.Marx ®· ph©n biÖt chñ trang tr¹i víi ngêi tiÓu n«ng nh sau: - Chñ trang tr¹i b¸n ra thÞ trêng toµn bé s¶n phÈm lµm ra - Ngêi tiÓu n«ng dïng ®¹i bé phËn s¶n phÈm lµm ra vµ mua b¸n cµng Ýt cµng tèt. B¸o c¸o chuyªn ®Ò: “ChÝnh s¸ch ph¸t triÓn trang tr¹i vµ t¸c ®éng cña nã ®Õn viÖc lµm vµ thu nhËp cña lao (1) ®éng n«ng th«n”, ViÖn Quy ho¹ch vµ ThiÕt kÕ N«ng nghiÖp, 2002. ---------------------------------------------------------------------------------------- 3 §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt lín nhÊt cña kinh tÕ trang tr¹i so víi kinh tÕ c¸ thÓ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp tríc ®©y. S¶n xuÊt hµng ho¸ ®ßi hái c¸c trang tr¹i ph¶i cã quy m« lín ®Ó gi¶m chi phÝ ®Çu vµo, t¹o ra s¶n phÈm hµng ho¸ víi gi¸ thµnh c¹nh tranh, chÊt lîng cao. §Õn lît nã, s¶n xuÊt quy m« lín l¹i cµng ®ßi hái ph¶i lµm ra s¶n phÈm hµng ho¸ ®Ó trao ®æi trªn thÞ trêng v× râ rµng ngêi chñ trang tr¹i kh«ng thÓ tiªu dïng hÕt ®îc. Quy m« cña trang tr¹i lín gÊp nhiÒu lÇn quy m« cña hé gia ®×nh hay kiÓu tiÓu n«ng. Nã ®îc ®¸nh gi¸ b»ng diÖn tÝch ®Êt ®ai sö dông, hay b»ng gi¸ trÞ s¶n lîng lµm ra trong mét n¨m hoÆc ®o b»ng tØ suÊt hµng ho¸ cña trang tr¹i. 2.2. Qu¸ tr×nh tÝch tô ruéng ®Êt vµ vèn ®Çu t dÉn ®Õn chuyªn m«n ho¸ vµ h×nh thµnh c¸c vïng chuyªn canh BÊt k× mét h×nh thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nµo còng cÇn cã sù tËp trung ®Êt ®ai vµ vèn ë møc ®é nhÊt ®Þnh. Do tÝnh chÊt s¶n xuÊt hµng ho¸ quy m« lín, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i sÏ dÇn t¹o ra nh÷ng vïng, tiÓu vïng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi c¬ cÊu s¶n xuÊt kh¸c nhau: - C¬ cÊu s¶n xuÊt ®éc canh: lµ møc ph¸t triÓn thÊp cña kinh tÕ trang tr¹i. Trang tr¹i chØ s¶n xuÊt kinh doanh mét lo¹i c©y (con) nhÊt ®Þnh, tÝnh chuyªn nghiÖp, chuyªn m«n vµ tÝnh chÊt hµng ho¸ cha cao. - C¬ cÊu s¶n xuÊt ®a d¹ng: trang tr¹i kÕt hîp nhiÒu lo¹i c©y trång vËt nu«i ®Ó tËn dông mäi n¨ng lùc s¶n xuÊt cña m×nh. - C¬ cÊu s¶n xuÊt chuyªn m«n ho¸: ®©y lµ giai ®o¹n trang tr¹i ®· tÝch luü ®ñ vÒ ®Êt ®ai, vèn, n¨ng lùc vµ kinh nghiÖm qu¶n lý ®Ó tham gia vµo hÖ thèng ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Kh¸c víi c¬ cÊu ®éc canh, s¶n xuÊt chuyªn m«n ho¸ ®ßi hái øng dông réng r·i nh÷ng tiÕn bé khoa häc kÜ thuËt vµ ®¹t ®Õn tr×nh ®é, tÝnh chÊt s¶n xuÊt hµng ho¸ cao. DÇn dÇn, nhiÒu trang tr¹i cïng chuyªn m«n ho¸ mét lo¹i c©y trång, vËt nu«i cã thÓ h×nh thµnh nªn nh÷ng vïng chuyªn canh réng lín. 2.3. Tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt theo ph¬ng thøc tiÕn bé ---------------------------------------------------------------------------------------- 4 Dùa trªn c¬ së th©m canh, chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt, c¸c trang tr¹i ph¶i cã c¬ chÕ tæ chøc vµ qu¶n lý s¶n xuÊt nh lµ c¸c ®¬n vÞ kinh doanh kh¸c, tøc lµ ph¶i h¹ch to¸n, ®iÒu hµnh s¶n xuÊt hîp lý vµ thêng xuyªn tiÕp cËn víi thÞ trêng, kh¸c víi lèi s¶n xuÊt “lµm tíi ®©u th× tíi” cña kinh tÕ tiÓu n«ng. ë ®©y hiÖu qu¶ kinh tÕ ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu nªn tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt ®Òu ph¶i tÝnh to¸n lîi Ých - chi phÝ bá ra. Lao ®éng trong trang tr¹i cã hai bé phËn: lao ®éng qu¶n lý (thêng lµ chñ trang tr¹i) vµ lao ®éng trùc tiÕp (lao ®éng gia ®×nh vµ lao ®éng lµm thuª). Sè lîng lao ®éng thuª mín thay ®æi tuú lo¹i h×nh trang tr¹i vµ quy m« trang tr¹i kh¸c nhau. Chñ trang tr¹i lµ ngêi cã kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm, trùc tiÕp ®iÒu hµnh s¶n xuÊt, biÕt ¸p dông khoa häc c«ng nghÖ. Thu nhËp cña trang tr¹i vît tréi so víi kinh tÕ hé. 3. Ph©n lo¹i kinh tÕ trang tr¹i 3.1. Theo quy m« ®Êt sö dông, cã thÓ chia 4 lo¹i: - Trang tr¹i nhá: díi 2 ha - Trang tr¹i võa: 2 - 5 ha - Trang kh¸ lín: 5 - 10 ha - Trang tr¹i lín: trªn 10 ha 3.2. Ph©n lo¹i theo c¬ cÊu s¶n xuÊt, chia thµnh: * Trang tr¹i trång trät: - Trang tr¹i trång rõng: thêng cã quy m« lín vµ ®îc ph¸t triÓn ë c¸c vïng nói phÝa B¾c. - Trang tr¹i trång c©y ¨n qu¶: §©y lµ lo¹i h×nh trang tr¹i phæ biÕn kh«ng chØ ë miÒn nói mµ cßn rÊt thÝch hîp víi vïng ®ång b»ng, ®Æc biÖt lµ §ång b»ng B¾c Bé vµ §ång b»ng Nam Bé. - Trang tr¹i trång c©y l¬ng thùc, thùc phÈm: quy m« ®Êt nhá. RÊt phï hîp víi ®iÒu kiÖn ®Êt ®ai vµ khÝ hËu vïng ®ång b»ng. ---------------------------------------------------------------------------------------- 5 *Trang tr¹i ch¨n nu«i: Lo¹i h×nh trang tr¹i nµy còng rÊt ®a d¹ng. *Trang tr¹i thuû s¶n: lo¹i h×nh trang tr¹i nµy rÊt ®Æc thï, nhÊt thiÕt ph¶i cã mÆt níc nu«i trång thuû s¶n víi mét diÖn tÝch nhÊt ®Þnh. *Trang tr¹i kinh doanh tæng hîp: chñ trang tr¹i cã thÓ kÕt hîp trång trät víi ch¨n nu«i, trång trät víi nu«i trång thuû s¶n, s¶n xuÊt víi dÞch vô, tiÓu thñ c«ng nghiÖp hoÆc thËm chÝ tÊt c¶ c¸c h×nh thøc miÔn sao cã lîi. 3.3. Ph©n lo¹i trang tr¹i theo chñ thÓ kinh doanh Theo chñ thÓ kinh doanh, cã thÓ chia kinh tÕ trang tr¹i thµnh: - Trang tr¹i nhµ níc: nh n«ng trêng quèc doanh, c«ng ty n«ng nghiÖp nhµ níc, cã quy m« lín nªn h×nh thµnh nªn nhiÒu cÊp trung gian. - Trang tr¹i cña c«ng ty hîp doanh: Lµ lo¹i h×nh kinh doanh n«ng nghiÖp quy m« lín theo híng s¶n xuÊt hµng ho¸ cña c¸c c«ng ty hîp doanh. - Trang tr¹i gia ®×nh: §©y lµ lo¹i h×nh phæ biÕn nhÊt cña kinh tÕ trang tr¹i trªn thÕ giíi nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng. Lo¹i h×nh nµy thùc chÊt lµ c¸c hé n«ng d©n tõ kinh tÕ tiÓu n«ng s¶n xuÊt tù tóc, tiÕn lªn kinh tÕ trang tr¹i s¶n xuÊt hµng ho¸ víi c¸c møc ®é kh¸c nhau. II. Vai trß cña kinh tÕ trang tr¹i ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi vïng §ång b»ng S«ng Hång 1. Ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i lµ mét tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp- n«ng th«n C¸c ngµnh s¶n xuÊt ®Òu cã xu híng tÝch luü vÒ vèn vµ c¸c yÕu tè s¶n xuÊt kh¸c: t liÖu, lao ®éng, kinh nghiÖm, tr×nh ®é qu¶n lý... Trong n«ng nghiÖp còng vËy. Lóc ®Çu Marx còng cho r»ng ®©y lµ ®iÒu tÊt yÕu trong qóa tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ nÒn n«ng nghiÖp t b¶n chñ nghÜa nhng trong t¸c phÈm cuèi cïng cña m×nh, «ng ®· viÕt: “Ngay ë níc Anh nÒn c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, h×nh thøc s¶n xuÊt cã lîi nhÊt kh«ng ph¶i lµ c¸c xÝ nghiÖp n«ng nghiÖp quy m« lín mµ lµ c¸c trang tr¹i gia ®×nh kh«ng dïng lao ®éng lµm thuª”. (2) Së dÜ nh vËy lµ v× s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã ®Æc trng kh¸c víi c«ng nghiÖp ë chç lµ ph¶i t¸c ®éng vµo nh÷ng vËt sèng (c©y trång, vËt nu«i) nªn kh«ng phï hîp víi h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt tËp trung quy m« qu¸ lín. (2) K.Marx, Toµn tËp, tËp 25, phÇn 2. ---------------------------------------------------------------------------------------- 6 C«ng cuéc ®æi míi kinh tÕ vµ ®æi míi n«ng nghiÖp cña ViÖt Nam míi b¾t ®Çu c¸ch ®©y gÇn hai chôc n¨m. C¬ chÕ thÞ trêng kh«ng chØ t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ho¹t ®éng cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, dÞch vô mµ cßn lµm thay ®æi c¨n b¶n môc ®Ých vµ do ®ã thay ®æi c¶ ph¬ng thøc s¶n xuÊt trong n«ng nghiÖp. Sù ph¸t triÓn cña trao ®æi hµng ho¸ ®Æt ra yªu cÇu lµm ra s¶n phÈm ph¶i lµ hµng ho¸ víi gi¸ c¶ hîp lý vµ chÊt lîng ®¶m b¶o h¬n. Khi n«ng nghiÖp ®· cã mét bíc chuyÓn m×nh ®¸ng kÓ, nhiÒu hé n«ng d©n ®· giµu lªn, nhËn thøc vµ hiÓu biÕt vÒ khoa häc kÜ thuËt ngµy cµng s©u s¾c, kinh nghiÖm vµ kh¶ n¨ng qu¶n lý, tæ chøc s¶n xuÊt ngµy cµng ®îc n©ng cao, vèn tÝch luü ®¹t ®Õn mét møc ®é nhÊt ®Þnh, th× còng lµ lóc ngêi kinh doanh n«ng nghiÖp ph¶i nghÜ ®Õn mét h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp míi, cã quy m« lín h¬n, tØ suÊt lîi nhuËn cao h¬n. ThÕ lµ hä bá vèn, lËp nªn c¸c trang tr¹i, thuª nh©n c«ng vµ ho¹t ®éng nh mét nhµ kinh doanh . NhËn thøc ®îc vai trß quan träng cña kinh tÕ trang tr¹i trong ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung, ph¸t triÓn n«ng nghiÖp- n«ng th«n nãi riªng, ChÝnh phñ ®· cã kh¸ nhiÒu v¨n b¶n quan träng vÒ c¸c vÊn ®Ò: ®Êt ®ai cho trang tr¹i, vèn s¶n xuÊt cho trang tr¹i, hç trî kh©u cung øng ®Çu vµo, ®Çu ra..., b¾t ®Çu tõ “kho¸n 100” thùc hiÖn s¶n lîng kho¸n, tr¸nh ®ång ruéng bÞ chia c¾t manh món, ®Õn NghÞ quyÕt Trung ¬ng 5 Kho¸ VII (6/1993) sau ®ã lµ LuËt ®Êt ®ai (9/1993), råi NghÞ quyÕt Trung ¬ng 4 kho¸ VIII (12/1997) còng kh¼ng ®Þnh: “kinh tÕ trang tr¹i víi c¸c h×nh thøc së h÷u kh¸c nhau (nhµ níc, tËp thÓ, t nh©n) ®îc ph¸t triÓn chñ yÕu trång c©y dµi ngµy, ch¨n nu«i ®¹i gia sóc ë nh÷ng n¬i cã nhiÒu ruéng ®Êt, khuyÕn khÝch viÖc khai ph¸ ®Êt hoang vµo môc ®Ých nµy”. Vµ gÇn ®©y nhÊt, mét v¨n b¶n quan träng ®· ®îc ban hµnh. §ã lµ NghÞ quyÕt sè 03/2000/NQ – CP, trong ®ã cã nªu râ: “Nhµ níc hç trî vÒ vèn, khoa häc – c«ng nghÖ chÕ biÕn, tiªu thô s¶n phÈm, x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c trang tr¹i ph¸t triÓn bÒn v÷ng”, “chñ trang tr¹i ®îc thuª lao ®éng kh«ng h¹n chÕ vÒ sè lîng, tr¶ c«ng lao ®éng trªn c¬ së tho¶ thuËn víi ngêi lao ®éng theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt ”. 2. T¸c ®éng cña kinh tÕ trang tr¹i ®Õn sù ph¸t triÓn cña ngµnh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vïng §ång b»ng S«ng Hång 2.1. Gãp phÇn chuyªn m«n ho¸ s¶n xuÊt vµ chuyÓn dÞch c¬ cÊu n«ng nghiÖp- n«ng th«n, ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ cña vïng ---------------------------------------------------------------------------------------- 7 Nh ®· nãi, ®Æc trng cña kinh tÕ trang tr¹i lµ møc ®é tËp trung cao vÒ ®Êt ®ai vµ tÝch luü l©u dµi vÒ vèn, ®· dÇn t¹o nªn mét quy m« vît tréi so víi s¶n xuÊt cña hé gia ®×nh. Víi riªng mçi trang tr¹i, trong giai ®o¹n ®Çu do cßn thiÕu vèn vµ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt còng nh kinh nghiÖm qu¶n lý, hä thêng kÕt hîp s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i n«ng s¶n kh¸c nhau nhng sau ®ã, do sù tÝch luü vÒ c¸c yÕu tè trªn, trang tr¹i sÏ híng theo mét vµi lo¹i s¶n phÈm do ®ã quy m« cña lo¹i s¶n phÈm nµy còng lín lªn. S¶n xuÊt quy m« lín l¹i ®ßi hái ¸p dông tiÕn bé khoa häc kÜ thuËt vµo s¶n xuÊt ®Ó lµm ra s¶n phÈm víi chi phÝ thÊp, chÊt lîng cao vµ ®ång ®Òu. V× môc ®Ých cña kinh tÕ trang tr¹i lµ thÞ tr - êng: s¶n xuÊt c¸i g×, khèi lîng bao nhiªu, chÊt lîng ë møc ®é nµo,... ®Òu ph¶i b¾t kÞp c¸c tÝn hiÖu cña thÞ trêng. Vµ v× xu híng cña trang tr¹i lµ ngµy cµng ®ßi hái s¶n phÈm cã chÊt lîng cao h¬n, nªn c¬ cÊu s¶n xuÊt cña trang tr¹i còng thay ®æi, hµm lîng khoa häc kÜ thuËt trong s¶n phÈm n«ng nghiÖp thËm chÝ t¨ng lªn. Nh×n chung, kinh tÕ trang tr¹i sÏ t¨ng tØ lÖ ch¨n nu«i, gi¶m tØ lÖ trång trät, mét sè tiÓu ngµnh nh s¶n xuÊt thùc phÈm cao cÊp, hoa kiÓng... ngµy cµng ph¸t triÓn, ®em l¹i nguån thu lín. BiÓu 1: C¬ cÊu GDP ngµnh n«ng nghiÖp vïng §ång b»ng S«ng Hång (gi¸ cè ®Þnh 1994), §¬n vÞ: % H¹ng môc 1990 1995 2000 2001 Tæng sè 100 100 100 100 N«ng nghiÖp 94,7 94,2 92,8 92,5 - Trång trät 75,3 74,9 71,7 70,0 - Ch¨n nu«i 19,4 19,3 21,1 22,5 L©m nghiÖp 2,4 1,6 1,1 1,0 Thuû s¶n 2,9 4,2 6,0 6,5 Nguån: TÝnh to¸n tõ sè liÖu cña Tæng côc Thèng kª. 2.2. Gãp phÇn lµm t¨ng gi¸ trÞ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp N«ng nghiÖp vïng §ång b»ng S«ng Hång cã vai trß quan träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ cña vïng, vµ ®èi víi c¶ níc trong viÖc cung cÊp l¬ng thùc, thùc phÈm cho c¸c tØnh, thµnh phè trong vïng còng nh ®¸p øng mét phÇn ---------------------------------------------------------------------------------------- 8 nhu cÇu cña c¸c vïng kh¸c. Trong thêi k× 1991 – 2001, s¶n lîng l¬ng thùc cña vïng t¨ng h¬n 2,7 triÖu tÊn; gi¸ trÞ s¶n xuÊt n«ng – l©m – ng nghiÖp (theo gi¸ cè ®Þnh 1994) t¨ng lªn tõ 13.402 tØ ®ång (n¨m 1990) lªn 24.103 tØ ®ång (n¨m 2001), b»ng 23,8% gi¸ trÞ s¶n lîng n«ng – l©m – nghiÖp cña c¶ níc, tèc ®é ph¸t triÓn b×nh qu©n mçi n¨m lµ 6,02%. Sù ph¸t triÓn cña ngµnh n«ng nghiÖp cã ®ãng gãp quan träng cña kinh tÕ trang tr¹i. Lîi thÕ vÒ quy m« cña c¸c trang tr¹i (quy m« ®Êt ®ai, quy m« lao ®éng...) gióp c¸c trang tr¹i t¹o ra mét khèi lîng s¶n phÈm lín. Trang tr¹i cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong c¶ viÖc gi¶m gi¸ thµnh c¸c yÕu tè ®Çu vµo vµ c¶ trong qu¶n lý, tiªu thô s¶n phÈm, ®Æc biÖt lµ dÔ dµng h¬n khi ¸p dông c¸c tiÕn bé khoa häc kÜ thuËt, sö dông m¸y mãc, trang thiÕt bÞ hiÖn ®¹i trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt. 2.3. Gãp phÇn vµo sù ph¸t triÓn cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, dÞch vô, ®Èy nhanh qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng nghiÖp- n«ng th«n S¶n phÈm n«ng nghiÖp lµ ®Çu vµo quan träng cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn. Râ rµng lµ khèi lîng, chÊt lîng, gi¸ c¶ n«ng s¶n cung cÊp cho mét nhµ m¸y chÕ biÕn thùc phÈm nµo ®ã sÏ quyÕt ®Þnh tÝnh c¹nh tranh cña s¶n phÈm nhµ m¸y nµy. Kh«ng nh÷ng thÕ, s¶n phÈm cña trang tr¹i sÏ gãp phÇn thóc ®Èy c¸c ngµnh c«ng nghiÖp c¬ khÝ, c«ng nghiÖp n¨ng lîng trong c¸c mèi liªn hÖ ngîc víi c¸c ngµnh nµy. §Ó lµm ra s¶n phÈm, c¸c trang tr¹i cÇn sö dông m¸y mãc, cÇn tiªu dïng n¨ng lîng, cÇn ®îc cung cÊp gièng, ph©n bãn, thuèc trõ s©u... §ã lµ kh«ng kÓ nh÷ng trang tr¹i kinh doanh tæng hîp cßn tù s¬ chÕ, chÕ biÕn ngay t¹i chç. Yªu cÇu nµy cÇn ®îc sù gióp ®ì cña ngµnh c«ng nghÖ sinh häc, c«ng nghÖ thùc phÈm... Mèi quan hÖ qua l¹i nµy chØ ra r»ng: sù ph¸t triÓn cña ngµnh nµy lµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña ngµnh kia. MÆt kh¸c, khi kinh tÕ trang tr¹i ph¸t triÓn nã sÏ ®em l¹i thu nhËp cho mét bé phËn n«ng d©n, tiªu dïng cña khu vùc n«ng nghiÖp - n«ng th«n t¨ng lªn kÐo theo sù khëi s¾c cña ngµnh dÞch vô theo ®óng quy luËt cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng. 3. T¸c ®éng vÒ mÆt x· héi vµ m«i trêng 3.1. Gãp phÇn gi¶i quyÕt viÖc lµm cho lao ®éng n«ng th«n ---------------------------------------------------------------------------------------- 9 Theo sè liÖu n¨m 2001, d©n sè n«ng th«n vïng §ång b»ng S«ng Hång vµo kho¶ng 13,77 triÖu ngêi, tæng sè lao ®éng lµ 10,47 triÖu trong ®ã lao ®éng trong ®é tuæi ë n«ng th«n lµ gÇn 8,2 triÖu, chiÕm tíi 78,17% tæng lao ®éng cña vïng. TÝnh chÊt mïa vô cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cïng víi viÖc më réng dÇn ph¹m vi øng dông cña m¸y mãc hiÖn ®¹i cµng lµm t¨ng tØ lÖ thÊt nghiÖp tr¸ h×nh. Theo íc tÝnh, lao ®éng ë khu vùc n«ng th«n míi chØ sö dông hÕt kho¶ng 3/4 thêi gian lao ®éng n«ng nghiÖp. Mét phÇn lao ®éng d thõa Êy sÏ ®îc gi¶i quyÕt khi c¸c trang tr¹i h×nh thµnh v× trang tr¹i kh«ng chØ gi¶i quyÕt viÖc lµm cho b¶n th©n chñ trang tr¹i còng nh ngêi nhµ cña hä mµ cßn thu hót ®îc mét lùc lîng ®¸ng kÓ lao ®éng lµm thuª. 3.2. Ph¸t triÓn lùclîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt T¸c ®éng cña kinh tÕ trang tr¹i tíi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt xÐt ë 3 khÝa c¹nh: Mét lµ, nhê c¸ch lµm ¨n hiÖu qu¶ h¬n, kinh tÕ trang tr¹i ®em l¹i nguån thu nhËp cao h¬n cho ngêi lao ®éng tham gia s¶n xuÊt vµ trong thùc tÕ rÊt nhiÒu n«ng d©n ®· giµu lªn thùc sù b»ng con ®êng nµy. Kh«ng nh÷ng thÕ, nh÷ng lao ®éng lµm thuª còng ®îc hëng mét møc thu nhËp cao h¬n tríc ®©y, nhê ®ã ®êi sèng ®îc c¶i thiÖn c¶ vÒ mÆt vËt chÊt vµ tinh thÇn. Hai lµ dùa vµo u thÕ cña kinh tÕ trang tr¹i trong viÖc øng dông tiÕn bé khoa häc kÜ thuËt mµ tr×nh ®é kÜ thuËt, tr×nh ®é th©m canh, chuyªn m«n ho¸ n«ng nghiÖp cña vïng nãi chung ®îc n©ng lªn râ rÖt. Trong thêi ®¹i nµy, m¸y mãc lµ bé phËn v« cïng quan träng cña lùc lîng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, vµ sù ph¸t triÓn cña m¸y mãc (xÐt c¶ vÒ sè lîng vµ chÊt lîng) chÝnh lµ sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Ba lµ, kinh tÕ trang tr¹i ph¸t triÓn kÐo theo sù ph¸t triÓn cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a n«ng d©n - n«ng d©n trong viÖc hîp t¸c, hç trî s¶n xuÊt, thuª nh©n c«ng, ®ång thêi ®Èy m¹nh h¬n n÷a mèi quan hÖ gi÷a c¸c kh©u s¶n xuÊt - chÕ biÕn - tiªu thô cña quy tr×nh s¶n xuÊt hµng ho¸. 3.3. Ph¸t triÓn kÕt cÊu h¹ tÇng n«ng th«n Râ rµng lµ ®Ó ®¸p øng yªu cÇu s¶n xuÊt hµng ho¸ cña m×nh, c¸c trang tr¹i cÇn ph¶i ®îc ®¶m b¶o b»ng mét hÖ thèng c¬ së h¹ tÇng ®Çy ®ñ vµ hiÖn ®¹i. Nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh, c¸c trang tr¹i cã thÓ ---------------------------------------------------------------------------------------- 10 kÕt hîp víi c¸c ®Þa ph¬ng, cïng c¸c doanh nghiÖp kh¸c ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò chung nµy (giao th«ng, ®iÖn, níc, thuû lîi, hÖ thèng tiªu thô s¶n phÈm...), c¸c c«ng tr×nh giao th«ng, kho tµng, bÕn b·i, c¸c ph¬ng tiÖn vËn t¶i ®îc më réng vµ x©y dùng míi ®Ó phôc vô cho s¶n xuÊt hµng ho¸ cña c¸c trang tr¹i. 3.4. Nh÷ng lîi Ých vÒ m«i trêng: §èi víi vïng §ång b»ng S«ng Hång, c¸c trang tr¹i trång rõng gÇn nh kh«ng ®¸ng kÓ, nhng sè lîng sè lîng c¸c trang tr¹i cßn l¹i ®· gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo c«ng cuéc x©y dùng mét nÒn n«ng nghiÖp ®a d¹ng, sinh th¸i, bÒn v÷ng. III. C¸c nh©n tè ¶nh hëng ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i vïng §ång b»ng S«ng Hång 1. Nhãm c¸c nh©n tè tµi nguyªn thiªn nhiªn 1.1. §Êt ®ai Quan träng nhÊt ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ yÕu tè ®Êt ®ai. ¶nh h- ëng cña ®Êt ®ai ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i quyÕt ®Þnh bëi: - Quy m« ®Êt ®ai: tøc lµ diÖn tÝch cÇn thiÕt ®Ó t¹o ra mét khèi lîng nhÊt ®Þnh s¶n phÈm. Nãi chung, mét quy m« ®Êt s¶n xuÊt réng lín lµ mét ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho kinh tÕ trang tr¹i. Theo thèng kª, ®Êt n«ng nghiÖp cña vïng §ång b»ng S«ng Hång lµ 857,6 ngh×n ha, b»ng 9,2% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp c¶ níc, b×nh qu©n 497m2/ngêi. Tuy nhiªn phÇn lín ®Êt ®ai vÉn cßn ë t×nh tr¹ng manh món, ph©n t¸n lµm c¶n trë qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. - §Æc ®iÓm cña ®Êt ®ai: §©y lµ mét yÕu tè ®Æc biÖt quan träng cÇn ph¶i tÝnh ®Õn khi tiÕn hµnh s¶n xuÊt, nhÊt lµ víi c¸c trang tr¹i trång trät. §ång b»ng S«ng Hång vèn lµ mét vïng ch©u thæ, cã gÇn 80% ®Êt canh t¸c trªn lo¹i ®Êt phï sa mµu mì thuéc lo¹i tèt trong c¶ níc, ®ã lµ lîi thÕ cã thÓ th©m canh c©y trång ®¹t n¨ng suÊt cao. Mét lîi thÕ h¬n h¼n lµ vïng cã tíi 70% ®Êt canh t¸c lóa mµu ®îc tíi b»ng níc phï sa cña hÖ thèng s«ng Hång, cã chÊt lîng n- íc tèt, nhiÒu dinh dìng. Tuy nhiªn, theo tiÕn tr×nh khai th¸c mét c¸ch l¹c hËu vµ kh«ng tÝnh ®Õn hËu qu¶ l©u dµi cho nªn ®Õn nay, nhiÒu vïng ®Êt ®· trë nªn b¹c mµu, muèn trång trät ph¶i chi phÝ c¶i thiÖn ®Êt rÊt tèn kÐm. ---------------------------------------------------------------------------------------- 11 1.2. Thêi tiÕt, khÝ hËu YÕu tè thêi tiÕt ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn c¬ cÊu s¶n xuÊt cña c¶ trang tr¹i ch¨n nu«i vµ trang tr¹i trång trät, bëi lÏ chóng lµ nh÷ng “®èi tîng sèng” ®îc ®Æt trong mét “m«i trêng sèng” ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn kh¶ n¨ng sinh tr- ëng vµ sinh s¶n. NhiÖt ®é trung b×nh n¨m kho¶ng 23 0C, lîng bøc x¹ lín. Nhê sè giê n¾ng cao, tÝnh chÊt nãng Èm cña mïa hÌ vµ kh«ng khÝ l¹nh cña mïa ®«ng, trang tr¹i vïng §ång b»ng S«ng Hång cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®a d¹ng ho¸ c¬ cÊu c©y trång cña m×nh, c¶ c¸c loµi c©y nhiÖt ®íi vµ c©y «n ®íi. 2. C¸c nh©n tè kinh tÕ x· héi 2.1. Lao ®éng cña trang tr¹i Bao gåm lao ®éng qu¶n lý vµ lao ®éng s¶n xuÊt trùc tiÕp, xÐt trªn 2 khÝa c¹nh: sè lîng vµ chÊt lîng. - Sè lîng lao ®éng tuú thuéc vµo: quy m« s¶n xuÊt cña trang tr¹i, tr×nh ®é c¬ giíi ho¸, yªu cÇu vÒ nh©n c«ng do ®Æc trng cña ngµnh s¶n xuÊt, vµ kh¶ n¨ng thuª mín lao ®éng cña chñ trang tr¹i. Ch¾c ch¾n, so víi kinh tÕ hé, sè lao ®éng cña trang tr¹i sÏ nhá h¬n, nhng ®ã lµ ®iÒu cÇn thiÕt ®Ó cã triÓn - ChÊt lîng lao ®éng phô thuéc: tuæi, giíi tÝnh, tr×nh ®é häc vÊn, kinh nghiÖm, tay nghÒ, møc ®é tËn tuþ cña ngêi lao ®éng. Nh×n chung, lao ®éng cung cÊp cho c¸c trang tr¹i thêng lµ n«ng d©n (ngay c¶ b¶n th©n chñ trang tr¹i còng thêng xuÊt th©n nh vËy) nªn møc ®é linh ho¹t ®Ó thÝch øng víi c¬ chÕ thÞ trêng cßn thÊp. 2.2. Sù tÝch tô vèn s¶n xuÊt: §©y lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó kinh tÕ hé chuyÓn thµnh kinh tÕ trang tr¹i. Kinh tÕ trang tr¹i lµ mét m« h×nh s¶n xuÊt lín cã tØ suÊt hµng ho¸ cao, chÊp nhËn c¹nh tranh ngµy cµng gay g¾t vµ ®Æc biÖt lµ lu«n vËn ®éng theo c¸c quy luËt kh¸ch quan cña c¬ chÕ thÞ trêng, nªn ngµy cµng cÇn ph¶i ®îc t¨ng nguån vèn ®Çu t cho ph¸t triÓn. Nguån vèn cung cÊp cho c¸c trang tr¹i bao gåm: sù hç trî tõ ng©n s¸ch ®Þa ph¬ng, tõ phÝa nhµ níc, vèn tù cã cña chñ trang tr¹i, vèn vay, vèn tÝn dông, trong ®ã chñ yÕu lµ vèn cña chñ trang tr¹i, phÇn hç trî tõ phÝa nhµ ---------------------------------------------------------------------------------------- 12 níc lµ rÊt h¹n hÑp, v× thÕ kh¶ n¨ng tÝch luü vèn ®Ó më réng kinh doanh, ®Çu t trang tr¹i thiÕt bÞ c«ng nghÖ tiªn tiÕn lµ rÊt khã kh¨n. 2.3. Nh÷ng t¸c ®éng cña thÞ trêng Cïng víi vèn, thÞ trêng, lµ vÊn ®Ò sèng cßn cña kinh tÕ trang tr¹i, bao gåm c¶ thÞ trêng ®Çu vµo vµ thÞ trêng ®Çu ra, ®Æc biÖt lµ thÞ trêng tiªu thô s¶n phÈm. Chóng t¸c ®éng mét c¸ch m¹nh mÏ tíi t duy vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña trang tr¹i, ®Èy nhanh ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh hµng ho¸ ë n«ng th«n, nhê ®ã d©n c tho¸t khái t duy kinh tÕ theo lèi tiÓu n«ng. V× lµ s¶n xuÊt hµng ho¸ nªn vÊn ®Ò cung øng vËt t (thÞ trêng ®Çu vµo) lµ rÊt quan träng. Nã ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn kÕt qu¶ kinh doanh cña trang tr¹i, vµ râ rµng lµ mét thÞ trêng ®Çu vµo cã sù ®éc quyÒn sÏ g©y ra rÊt nhiÒu ®iÒu bÊt lîi, chñ trang tr¹i sÏ ph¶i mua vËt t víi gi¸ cao mµ chÊt lîng kh«ng ®¶m b¶o. Cßn thÞ trêng s¶n phÈm ®Çu ra lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò c¸c trang tr¹i quan t©m nhÊt, nã ph¸t ®i c¸c tÝn hiÖu ®Þnh híng cho c¸c thÞ trêng nªn s¶n xuÊt lo¹i n«ng s¶n nµo, khèi lîng, chÊt lîng ra sao, s¶n xuÊt nh thÕ nµo th× hiÖu qu¶... 2.4. C¬ së h¹ tÇng n«ng th«n §©y chÝnh lµ “bÇu kh«ng khÝ sèng” cña kinh tÕ trang tr¹i, lµ yÕu tè hç trî cho kinh tÕ trang tr¹i vµ trong nhiÒu trêng hîp, nã mang tÝnh quyÕt ®Þnh. Mét hÖ thèng thuû lîi tèt, mét m¹ng líi ®iÖn vµ th«ng tin liªn l¹c ®ång bé, ®Çy ®ñ, gi¸o dôc ®µo t¹o vµ mét hÖ thèng th¬ng m¹i ®¸p øng ®óng nhu cÇu, lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi nh lµ sù thuËn lîi víi c¸c yÕu tè ®Çu vµo kh¸c. Mét hÖ thèng ®êng giao th«ng hoµn chØnh nèi vïng s¶n xuÊt - chÕ biÕn - tiªu thô lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó t¹o ra mét c¬ chÕ s¶n xuÊt liªn hoµn, n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cña trang tr¹i. VÒ mÆt nµy, vïng §ång b»ng S«ng Hång cã nhiÒu lîi thÕ: hÖ thèng ®êng giao th«ng hoµn chØnh nèi liÒn c¸c x· víi nhau, nèi liÒn n«ng th«n vµ thµnh thÞ, nèi liÒn vïng nguyªn liÖu vµ chÕ biÕn; hÖ thèng thuû lîi kiªn cè vµ kh«ng ngõng ®îc tu bæ; ®· hoµn thµnh ®iÖn khÝ ho¸ vµ nh×n chung cã mét hÖ thèng tr¹m, trêng t- ¬ng ®èi ®Çy ®ñ, ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu cña s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nh©n d©n. ---------------------------------------------------------------------------------------- 13 Ch¬ng II: Thùc tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG GIAN QUA I. Kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®îc Sau nghÞ quyÕt 03/2000 cña ChÝnh phñ vÒ kinh tÕ trang tr¹i còng nh mét sè chÝnh s¸ch kh¸c cña Nhµ níc, sè lîng trang tr¹i ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ (xem biÓu 2). TÝnh ®Õn 01/10/2001, theo tiªu chÝ míi, c¶ níc cã 60.758 trang tr¹i, t¨ng 4.960 trang tr¹i so víi n¨m 2000, t¨ng 15.386 trang tr¹i so víi n¨m 1999, trong ®ã §ång b»ng S«ng Hång cã kho¶ng 1.829 trang tr¹i, so víi n¨m 1999 t¨ng 21,77% (theo tiªu chÝ míi), trong ®ã c¸c ®Þa ph¬ng cã sè lîng trang tr¹i nhiÒu nhÊt lµ H¶i Phßng, Nam §Þnh, Ninh B×nh. Tèc ®é ph¸t triÓn b×nh qu©n cña sè trang tr¹i trong thêi k× 1999 – 2001 lµ 10,35%/n¨m, b»ng 0,61 tèc ®é ph¸t triÓn b×nh qu©n chung cña c¶ níc (17%) nhng víi mét vïng kh«ng cã nhiÒu ®Êt ®ai th× ®©y lµ mét thµnh tÝch ®¸ng khÝch lÖ. Trong sù t¨ng trëng Êy, nhãm trang tr¹i ch¨n nu«i vµ nhãm trang tr¹i nu«i trång thuû s¶n cã tèc ®é ph¸t triÓn cao nhÊt, chøng tá sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp – n«ng th«n mét c¸ch tÝch cùc. §iÒu nµy còng nãi lªn híng s¶n xuÊt theo thÞ trêng cña kinh tÕ trang tr¹i. Tæng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, mÆt níc nu«i trång thuû s¶n lµ 15.808 ha, chiÕm 1,07% diÖn tÝch cña toµn vïng, vµ b»ng 1,84% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp. B×nh qu©n mçi trang tr¹i kho¶ng 8,64 ha, cao h¬n møc trung b×nh chung cña c¶ níc (6,09 ha) vµ cao h¬n nhiÒu so víi møc b×nh qu©n cña c¸c níc Ch©u ¸. Biểu 2: Tình hình phát triển số lượng trang trại vùng đồng bằng sông hồng Tèc ®é ph¸t TØ lÖ cña vïng triÓn b×nh §ång b»ng Lo¹i trang tr¹i 1999 2001 qu©n/n¨m S«ng Hång so 1999 - 2001 c¶ níc (%) Tæng sè trang tr¹i 1.502 1.829 10.35 3.01 ---------------------------------------------------------------------------------------- 14 -Sè trang tr¹i trång c©y hµng n¨m 112 183 27.80 0.84 -Sè trang tr¹i trång c©y l©u n¨m 285 288 0.52 1.73 -Sè trang tr¹i ch¨n nu«i 80 153 38.3 8.68 -Sè trang tr¹i l©m nghiÖp 189 41 -53.5 2.52 -Sè trang tr¹i nu«i trång thuû s¶n 568 1.028 35.54 6.06 -Sè trang tr¹i kinh doanh tæng hîp 268 136 -28.75 6.78 Nguån: Sè liÖu thèng kª vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra n«ng th«n n«ng nghiÖp – thuû s¶n n¨m 2001. Sè trang tr¹i cña vïng §ång b»ng S«ng Hång chØ chiÕm 3,01% tæng sè trang tr¹i cña c¶ níc nhng hiÖu qu¶ l¹i cao h¬n. Tæng thu nhËp cña trang tr¹i lµ phÇn thu nhËp sau khi lÊy tæng thu trõ chi phÝ vËt chÊt, trõ tiÒn c«ng thuª lao ®éng vµ trõ c¸c chi phÝ kh¸c. Nh vËy phÇn thu nhËp cña trang tr¹i bao hµm : tiÒn c«ng cña chñ trang tr¹i (tiÒn c«ng qu¶n lý vµ tiÒn c«ng lao ®éng trùc tiÕp), tiÒn c«ng cña c¸c thµnh viªn vµ tiÒn l·i rßng cña c¸c trang tr¹i. §©y lµ mét chØ tiªu phï hîp, võa ph¶n ¸nh kÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh võa lµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh cña trang tr¹i. Xem biÓu 1 cã thÓ thÊy r»ng thu nhËp b×nh qu©n 1 trang tr¹i cña vïng §ång b»ng S«ng Hång lµ cao nhÊt c¶ n- íc (46,9 triÖu ®ång/trang tr¹i/n¨m, cao h¬n møc trung b×nh chung 1,49 lÇn vµ bá xa nh÷ng vïng kh¸c (trõ duyªn h¶i Nam Trung Bé vµ §«ng Nam Bé) tõ 17-23 triÖu/trang tr¹i). Thu nhËp b×nh qu©n cña mét lao ®éng trong trang tr¹i ®¹t kh¸: 5,86 triÖu ®ång/n¨m, trong khi ®ã thu nhËp trung b×nh cña mét ngêi d©n n«ng th«n lµ 1,17 triÖu ®ång/n¨m, tøc lµ thu nhËp cña lao ®éng trang tr¹i cao h¬n 5 lÇn. Tæng thu cña 1.829 trang tr¹i n¨m 2001 lµ 260.393 triÖu ®ång, chiÕm 4,85% tæng thu c¶ níc tõ kinh tÕ trang tr¹i (trong khi diÖn tÝch trang tr¹i cña vïng chØ b»ng 3,01% diÖn tÝch trang tr¹i c¶ níc), trong ®ã gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ dÞch vô b¸n ra lµ 246.048 triÖu ®ång, ®¹t møc tØ suÊt gi¸ trÞ hµng ho¸ lµ 94,5%, cao h¬n møc trung b×nh cña c¶ níc 1,02 lÇn vµ chØ ®øng sau vïng §«ng Nam Bé (95,3%). C¬ cÊu trang tr¹i ®îc thÓ hiÖn trong biÓu3 ---------------------------------------------------------------------------------------- 15 BiÓu 3: C¬ cÊu trang tr¹i vïng §ång b»ng S«ng Hång n¨m 2001 Lo¹i trang tr¹i Sè lîng (T.T) TØ träng (%) Tæng sè 1.829 100,0 -Sè trang tr¹i trång c©y hµng n¨m 183 10,0 -Sè trang tr¹i trång c©y l©u n¨m 288 15,7 -Sè trang tr¹i ch¨n nu«i 153 8,4 -Sè trang tr¹i l©m nghiÖp 41 2,2 -Sè trang tr¹i nu«i trång thuû s¶n 1.028 56,2 -Sè trang tr¹i kinh doanh tæng hîp 136 7,4 Nguån: Sè liÖu thèng kª vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra n«ng th«n n«ng nghiÖp - thuû s¶n n¨m 2001. C¸c trang tr¹i ch¨n nu«i ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ lµ mét thÕ m¹nh cña vïng tuy nhiªn sè lîng kh«ng ph¶i lµ lín nhÊt, trong ®ã ch¨n nu«i gia sóc nhá vµ gia cÇm chiÕm u thÕ v× c¸c lo¹i nµy kh«ng ®ßi hái ®Êt nhiÒu, thËm chÝ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn h×nh thøc c¸c hé n«ng d©n ch¨n nu«i gia c«ng theo m« h×nh kinh tÕ trang tr¹i. Trang tr¹i ch¨n nu«i thêng cã quy m« võa và nhá, ch¼ng h¹n, víi gµ: 1000 - 5000 con; lîn: 50 - 100 con; 300 - 500 con; c¸c trang tr¹i ch¨n nu«i ®Æc s¶n, sö dông tõ 500 - 1000 m 2 nhng ®Çu t nhiÒu vèn vµ chÊt x¸m t¹o thu nhËp cao. §©y lµ mét ngµnh ch¨n nu«i chó träng ®Õn thÞ trêng tiªu thô s¶n phÈm vµ cã rÊt nhiÒu tiÒm n¨ng ph¸t triÓn. Trong c¬ cÊu trang tr¹i n¨m 2001, cã thÓ nhËn dÔ dµng nhËn thÊy u thÕ cña c¸c trang tr¹i nu«i trång thuû s¶n. Sau hai n¨m mµ sè lîng trang tr¹i nµy ®· t¨ng lªn gÇn 2 lÇn, chiÕm tíi qu¸ nöa sè trang tr¹i cña §ång b»ng S«ng Hång trong n¨m 2001, chøng tá søc khai th¸c m¹nh mÏ tiÒm n¨ng thuû s¶n cña vïng. Trong khi ®ã sè trang tr¹i l©m nghiÖp vµ trang tr¹i kinh doanh tæng hîp l¹i gi¶m xuèng chøng tá c¸c trang tr¹i ®· ®i theo híng chuyªn s©u vµ cã hiÖu qu¶. Sù gia t¨ng gi¸ trÞ s¶n xuÊt hµng ho¸ cña kinh tÕ trang tr¹i trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn sù gia t¨ng gi¸ trÞ cña c¶ ngµnh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ do ®ã ®ãng gãp vµo t¨ng trëng cña c¶ nÒn kinh tÕ nãi chung. Nhê trang tr¹i, gi¸ trÞ ---------------------------------------------------------------------------------------- 16 s¶n xuÊt hµng ho¸ cña ngµnh n«ng nghiÖp ®îc c¶i thiÖn. N¨m 2001, gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña toµn ngµnh n«ng – l©m – ng nghiÖp (gi¸ cè ®Þnh 1994) vïng §ång b»ng S«ng Hång ®¹t 22.893,33 tØ ®ång, th× phÇn ®ãng gãp cña kinh tÕ trang tr¹i lµ 260,393 tØ (1,13%). III. Nh÷ng h¹n chÕ vµ nguyªn nh©n 1. H¹n chÕ 1.1. Kinh tÕ trang tr¹i ph¸t triÓn cha t¬ng xøng víi tiÒm n¨ng MÆc dï sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c trang tr¹i ®· nhanh chãng ®a ®îc mét diÖn tÝch lín ®Êt hoang ho¸, ®Êt cha sö dông vµ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ®em l¹i lîi nhuËn vµ h×nh thµnh mét m«i trêng sinh th¸i bÒn v÷ng nhng thùc tÕ, vïng vÉn cßn nh÷ng diÖn tÝch ®Êt cha sö dông hÕt, hoÆc sö dông nh- ng hiÖu qu¶ kh«ng cao, viÖc khai th¸c c¸c yÕu tè nguån lùc cha triÖt ®Ó vµ kh«ng ®ång ®Òu. 1.2. C¬ cÊu s¶n xuÊt cha phï hîp, t×nh tr¹ng ®éc canh cßn phæ biÕn, mÆc dï phÇn lín c¸c trang tr¹i kinh doanh tæng hîp nhng thùc chÊt ®ã míi chØ lµ mét h×nh thøc tËn dông n¨ng lùc s½n cã mét c¸ch thô ®éng chø cha chñ ®éng chuyÓn ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt theo c¸c tÝn hiÖu cña thÞ trêng. NhiÒu trang tr¹i cßn cha m¹nh d¹n ®Çu t nªn kh«ng c¶i t¹o ®îc gièng c©y, con vèn ®· suy gi¶m vÒ c¶ kh¶ n¨ng cho s¶n lîng vµ c¶ chÊt lîng. TØ träng ch¨n nu«i vÉn cßn thÊp. Ngoµi ra, cßn rÊt nhiÒu thÕ m¹nh cña vïng cha ®îc tËn dông hÕt. 1.3. L·ng phÝ vèn, tr×nh ®é s¶n xuÊt l¹c hËu Sù l·ng phÝ vèn ë ®©y thÓ hiÖn ë chç: do kh«ng tËn dông hÕt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt, h¹n chÕ vÒ n¨ng lùc kinh doanh, hoÆc do c¬ chÕ, chÝnh s¸ch, mµ kÕt qu¶ kinh doanh cña trang tr¹i thu ®îc cha t¬ng xøng víi ®ång vèn bá ra. ThËm chÝ cã nh÷ng trang tr¹i l©m nghiÖp, ch¨n nu«i ®· ®Çu t vµi tr¨m triÖu ®ång nhng l¹i kh«ng duy tr× ®îc s¶n xuÊt cho ®Õn lóc thu håi vèn, ®ã lµ mét sù l·ng phÝ nh©n lùc, vËt lùc, l·ng phÝ tµi nguyªn thiªn nhiªn. 2. Nguyªn nh©n 2.1. NhËn thøc vµ tiªu chÝ nhËn d¹ng trang tr¹i míi ®îc thèng nhÊt. Cßn nhiÒu bµn c·i vÒ vai trß cña kinh tÕ trang tr¹i, thËm chÝ cho ®Õn nay mét sè c¸n bé, chuyªn gia cßn b¨n kho¨n cã nªn ph¸t triÓn kinh tÕ trang ---------------------------------------------------------------------------------------- 17 tr¹i ë níc ta hay kh«ng? LiÖu cã chÖch híng sang ph¸t triÓn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa hay kh«ng? MÊy n¨m tríc ®©y khi ph¸t triÓn m« h×nh nµy trë thµnh mét nhu cÇu, th× nhµ níc vÉn cha cã chÝnh s¸ch cô thÓ ®Ó híng dÉn vµ hç trî, cho nªn kinh tÕ trang tr¹i dï ®· t¨ng trëng ®¸ng kÓ song vÉn mang tÝnh tù ph¸t, ph©n t¸n, manh món, cha thËt g¾n víi quy ho¹ch c¸c vïng s¶n xuÊt chuyªn m«n ho¸ vµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng, l©m, thuû s¶n. 2.2. Quü ®Êt cña c¸c trang tr¹i cßn h¹n chÕ. Quü ®Êt chung dµnh cho n«ng nghiÖp ngµy cµng bÞ thu hÑp cho nhu cÇu c«ng nghiÖp ho¸, ®« thÞ ho¸ cña ®Êt níc. HiÖn nay b×nh qu©n ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Çu ngêi chØ cßn 385 m2/ngêi. Nh÷ng kho¶nh ®Êt, vïng ®Êt n«ng nghiÖp chuyÓn sang lµm mÆt b»ng cho c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp, cho ho¹t ®éng th¬ng m¹i dÞch vô, vui ch¬i gi¶i trÝ, ph¸t triÓn nhµ ë... l¹i thêng còng lµ nh÷ng m¶nh ®Êt mµu mì. §©y lµ mét vÊn ®Ò nan gi¶i cña vïng §ång b»ng S«ng Hång. 2.3. Tr×nh ®é s¶n xuÊt yÕu kÐm, thÞ trêng tiªu thô s¶n phÈm cha ®îc më réng. Gi¸ c¶ thiÕu æn ®Þnh, rñi ro cao, mÆcdï vÊn ®Ò ®îc ®Ò cËp nhiÒu nhng cßn mang tÝnh côc bé. Nguyªn nh©n th× cã nhiÒu: chÊt lîng n«ng s¶n thÊp, tr×nh ®é chÕ biÕn, b¶o qu¶n yÕu kÐm, chñ trang tr¹i thiÕu nghiÖp vô thÞ trêng, s¶n xuÊt kh«ng theo quy ho¹ch c¸c vïng chuyªn m«n ho¸ g¾n víi c¸c c¬ së chÕ biÕn rau qu¶, thuû s¶n... Vµi ba n¨m tíi, hÇu hÕt c¸c trang tr¹i ®a diÖn tÝch c©y l©u n¨m, c©y c«ng nghiÖp, rõng nguyªn liÖu vµo khai th¸c cho s¶n phÈm ®ång lo¹t th× vÊn ®Ò chÕ biÕn n«ng, l©m, thuû s¶n vµ thÞ trêng tiªu thô, gi¸ c¶ s¶n phÈm sÏ ®Æt ra hÕt søc gay g¾t, kh«ng chó ý gi¶i quyÕt ngay tõ bÇy giê ch¾c ch¾n sÏ g©y ra tæn thÊt lín cho c¸c trang tr¹i vµ cho nÒn kinh tÕ quèc d©n. 2.4. C«ng nghiÖp chÕ biÕn cha ph¸t triÓn t¬ng xøng . Kh«ng ®¸p øng ®îc nhu cÇu s¬ chÕ, chÕ biÕn c¸c s¶n phÈm cña trang tr¹i. HiÖn nay c«ng nghiÖp chÕ biÕn míi chiÕm kho¶ng 20% gi¸ trÞ s¶n xuÊt cña vïng. ---------------------------------------------------------------------------------------- 18 C«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng,l©m, thuû s¶n kh«ng cao, hÇu hÕt c¸c d©y chuyÒn chÕ biÕn ®îc trang bÞ c¸ch ®©y kho¶ng 30 n¨m. HiÖn tr¹ng thiÕt bÞ mÊt c©n ®èi vµ xuèng cÊp nghiªm träng, nªn tæn thÊt sau thu ho¹chlín, kho¶ng 8-10%, chÊt lîng s¶n phÈm kh«ng cao, kh«ng ®¹t tiªu chuÈn xuÊt khÈu. Ngoµi 4 nhµ m¸y chÕ biÕn rau qu¶ lín, vïng cßn cãmét sè xÝ nghiÖp nhá thñ c«ng nhng lîng qu¶ t¬i míi chÕ biÐn ®îc kho¶ng 6-7% s¶n lîng hµng n¨m. ChÕ biÕn thÞt - s÷a chñ yÕu míi phôc vô nhu cÇu néi tiªu, hÇu hÕt c¸c nhµ m¸y míi ®¹t 15 - 20% c«ng suÊt. C«ng nghiÖp chÕ biÕn thøc ¨n gia søc trùc tiÕp phôc vô cho sù ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp, n«ng th«n cña vïng. Víi 18 c¬ së (chØ cã mét c¬ së cã s¶n lîng ®¹t trªn 50.000 tÊn/n¨m), s¶n lîng thøc ¨n gia sóc cã thÓ ®¸p øng nhu cÇu trong vïng nhng nguån nguyªn liÖu néi vïng cung cÊp cho c¸c c¬ së chÕ biÕn kh«ng nhiÒu, chØ ®¸p øng kho¶ng 40%, phÇn nguyªn liÖu cßn l¹i ph¶i nhËp khÈu, rÊt bÊt cËp. Ch¬ng III: CÁC GIẢI PHÁP ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i vïng §ång b»ng S«ng Hång I. C¸c gi¶i ph¸p vÒ phÝa nhµ níc Nhµ níc ®ãng mét vai trß cùc k× quan träng trong viÖc t¹o ra mét m«i trêng thuËn lîi cho trang tr¹i c¶ trong kh©u hç trî ®Çu vµo vµ tiªu thô s¶n phÈm ®Çu ra. Nh÷ng sù hç trî Êy sÏ t¸c ®éng th«ng qua c¸c gi¶i ph¸p vÒ c¸c vÊn ®Ò sau ®©y: 1. C¸c gi¶i ph¸p vÒ ®Êt ®ai *Nhµ níc cÇn nhanh chãng giao quyÒn sö dông ®Êt l©u dµi. - §èi víi nh÷ng diÖn tÝch ®Êt trang tr¹i ®· ®îc giao vµ sö dông hîp ph¸p: cã thÓ cho phÐp chuyÓn nhîng quyÒn sö dông ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn tÝch tô ®Êt ®ai nh»m ph¸t triÓn c¸c trang tr¹i lín. KhuyÕn khÝch b»ng c¸ch gi¶m thuÕ, gia h¹n hîp ®ång thuª ®Êt, sö dông ®Êt v.v... cho nh÷ng chñ trang tr¹i biÕt ®Çu t khoa häc kÜ thuËt vµ t¸i ®Çu t më réng vµo khai th¸c hiÖu qu¶ cao nhÊt diÖn tÝch ®ang ®îc giao qu¶n lý sö dông. - §èi víi nh÷ng diÖn tÝch ®Êt cha ®îc giao: §Èy m¹nh viÖc giao ®Êt, cho thuª ®Êt vµ cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho nh÷ng trang tr¹i sö dông hîp ph¸p ®Ó c¸c chñ trang tr¹i yªn ---------------------------------------------------------------------------------------- 19 t©m ®Çu t ph¸t triÓn s¶n xuÊt. Nh÷ng hé gia ®×nh c¸ nh©n ®· sö dông ®Êt ph¸t triÓn trang tr¹i mµ cha ®îc giao, cha ®îc thuª hoÆc chuyÓn nhîng quyÒn sö dông ®Êt, cha ®îc cÊp giÊy chøng nhËn tríc khi ban hµnh NghÞ quyÕt 03/2000/NQ-CP, sö dông ®óng môc ®Ých vµ kh«ng cã tranh chÊp th× ®îc xÐt giao, cho thuª, ®îc cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho trang tr¹i. *TiÕp tôc khai hoang TiÕp tôc khai th¸c nh÷ng vïng ®Êt hoang ho¸ ë c¸c vïng ®åi nói träc r¶i r¸c trong vïng §ång b»ng S«ng Hång, c¸c b·i båi ven s«ng, mÆt níc nu«i trång thuû s¶n cßn cha sö dông. HiÖn nay diÖn tÝch nµy cßn kho¶ng 178.153 ha, nªn cã chÕ ®é u ®·i nh÷ng hé nµo khai th¸c ®Ó lµm kinh tÕ trang tr¹i. Nh÷ng vïng cã nhiÒu khã kh¨n trong khai th¸c vµ s¶n xuÊt nh lµ ®Þa h×nh kh«ng b»ng ph¼ng, ®Êt b¹c mµu, nhiÒu kho¸ng s¶n, ®Êt nhiÔm lî ph¶i c¶i t¹o… th× cã thÓ cho giao víi møc thuÕ thÊp, hoÆc miÔn h¼n. *Cã chÝnh s¸ch ®ån ®iÒn ®æi thöa ®Ó lËp c¸c trang tr¹i lín Do tËp qu¸n s¶n xuÊt l©u ®êi ®Ó l¹i nªn ®Êt ®ai vïng §ång b»ng S«ng Hång ë vµo t×nh tr¹ng manh món, ph©n t¸n. Muèn ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i ph¶i “dån” nh÷ng diÖn tÝch nhá ®Ó cã nh÷ng vïng ®Êt réng h¬n. Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ ®îc sù chñ ®éng tiÕn hµnh cña Nhµ níc nhng v× ®Êt ®ai còng lµ mét lo¹i hµng ho¸ ®Æc biÖt, nªn thÞ trêng ®Êt ®ai cÇn sù híng dÉn, kiÓm so¸t thêng xuyªn, chÆt chÏ h¬n cña Nhµ níc b»ng hÖ thèng luËt ph¸p hoµn chØnh, chÆt chÏ, ®Ó sù tÝch tô ®Êt ®ai cho viÖc h×nh thµnh kinh tÕ trang tr¹i mét c¸ch nhanh chãng, thuËn lîi, ®óng quy luËt, cã hiÖu qu¶ nhÊt, tu©n theo quy ho¹ch cña nhµ níc vµ tr¸nh nh÷ng hËu qu¶ kh¸c ë n«ng th«n. Cho phÐp c¸c trang tr¹i cã thÓ nhËn, chuyÓn nhîng quyÒn sö dông hoÆc cho thuª ®Êt ®ai, ®Ó tÝch tô ®Êt ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn. 2. C¸c chÝnh s¸ch vÒ vèn - Nhµ níc nªn cã chÝnh s¸ch tÝn dông u ®·i cho c¸c trang tr¹i theo hai híng: t¨ng vèn vay cao h¬n cho kinh tÕ hé, ®ång thêi t¨ng lîng vèn vay trung h¹n vµ dµi h¹n ®Ó thuËn lîi cho c¸c trang tr¹i kinh doanh c©y l©u n¨m hoÆc ch¨n nu«i gia sóc lín; kh«ng ph©n biÖt vèn vay gi÷a c¸c khu vùc kinh tÕ quèc doanh vµ ngoµi quèc doanh, ®¬n gi¶n ho¸ thñ tôc, gi¶m l·i suÊt... coi nh ®ã lµ mét phÇn gi¸n tiÕp nhµ níc ®Çu t cho n«ng nghiÖp. ---------------------------------------------------------------------------------------- 20